Dierenwijsheid voor een kosmopolitisch ethos - Wijsheidsweb

Het QFWF storytelling programma Animal Wisdom ― 6

Heidi Muijen

deel 1 ― deel 2 ― deel 3 ― deel 4 ― deel 5 ― deel 6 ― deel 7 ― deel 8

Wijsheidsweb, 13 januari 2021

Een belangrijk doel van het QFWF storytelling programma Animal Wisdom is bij te dragen aan verbindingen tussen culturen. Dat doen we door in de dierenverhalen naast de culturele verschillen tussen de verteltradities ook vergelijkbare motieven en verhaallijnen en (archetypische) symboliek te belichten.

Dierenverhalen zijn in culturen over de hele wereld te vinden en verschillende (dierlijke) vermommingen vertellen soms eenzelfde levensles: waar de vos in de Europese verhalen ― bekend zijn de fabels Van den vos Reynaerde ― staat voor slimheid, daar is in de West-Afrikaanse verteltraditie deze kwaliteit aan de Spin Anansi toegedicht. Tevens zijn die laatste heroïsche verhalen met de slavenhandel meegereisd naar het Caribische gebied en de zuidelijke Verenigde Staten.
De vos en de spin waren beide slimmeriken en zogenoemde trickster figuren.

Zo heeft dierenwijsheid naar alle windstreken toe ook culturele grenzen overschreden. Daarom kan die transculturele kwaliteit juist ook in deze tijd van polarisering en (letterlijke) muren tussen culturen een verbindende rol spelen.

A ningyo (mermaid), aka kairai (“sea lightning”) claimed to be caught in “Yomo-no-ura, Hōjō-ga-fuchi, Etchū Province” according to this flier (1805).^[1]

Door middel van kunstvormen ― zoals dans, muziek, beelden en vertelkunst ― kan de universele wijsheid in de dierenverhalen opnieuw tot leven worden gebracht.

En door middel van dialoog hierover kan er begrip ontstaan en gevoel voor de schoonheid van verschillen, de couleur locale in de vertelde dierenwijsheid. Bijvoorbeeld van de zeemeerminachtige wezens die door de golven van Braziliaanse, West-Afrikaanse, Indonesische en Griekse mythologieën zwemmen, onder respectievelijk de namen Iara, Mama Wati, Putri Duyung en Sirenen.

Deze mythische figuur duikt ook in een hedendaagse verhaal van Yvonne Liew-On op:

“De Koninginnemin, een van de hoofdrolspeelsters uit Bloedkoraal…^[2] heeft de machtigste, rijkste, meest succesvolle en hooggeëerde man van de Oceanen, Koning Octopus, afgewezen. Deze moderne dame kiest niet voor status en rijkdom, … want ze heeft zelf al alles (vertaald: ze is compleet), dus een man moet geen gebrek in haar bestaan opvullen, maar haar aanvullen.”

Wederzijds begrip vanuit historisch bewustzijn

Zo besprak ik in de vijfde Gulden Snede hoe er wederzijds begrip kan ontstaan vanuit een historisch bewustzijn: door zich de geschiedenis te blijven herinneren en de oude verhalen te blijven vertellen.
De oude mythische (dieren)verhalen bevatten niet alleen lokaal gefundeerde culturele kennis, maar reflecteren ook een interculturele samenhang. Ze onderstrepen het belang van het van generatie op generatie doorvertellen van de eigen culturele en familieverhalen in gemeenschappen. Het QFWF storytelling programma beoogt dit interculturele weefsel weer zichtbaar te maken en daarmee bij te dragen aan verbindingen tussen culturen, mede door middel van kunstzinnige expressies!

Een praktijkvoorbeeld

In de zesde Gulden Snede schets ik een praktijkvoorbeeld hoe het QFWF-ontwikkelteam door middel van kunstzinnige vertolking van dierenwijsheid deze transculturele doelstelling helpt vorm te geven.
Via interculturele dialogen en workshops tijdens de QFWF Ontmoetingsdag op 17 oktober 2020^[3] is de oude wijsheid in de dierenverhalen opnieuw tot leven gebracht in een samenspel van pathos, mythos en ethos door de verbeelding van de deelnemers zelf aan te spreken.

Inter- en transculturele verbindingen: de Gulden Snede

The story of the White Snake Princess — schildering Caroline Young^[4]

In het QFWF storytelling programma Animal Wisdom spelen verbeelding en doorleving een cruciale rol: beeldende kunst, muziek, dans en andere kunstzinnige media kunnen de kracht en wijsheid van dieren vaak beter vertolken dan het medium taal alleen.
Daarmee komt de vormende waarde van verhalen beter tot haar recht en kan het programma — als ‘Gulden Snede’ uit culturele wijsheidstradities van Oost en West, Noord en Zuid — in de huidige gepolariseerde context verbindend gaan werken.

Wanneer aldus de pathos en verbeelding van deelnemers is aangeraakt in een speelruimte en dialoog met de kunstzinnige expressies van dierenwijsheid (Art Dialogue^[5]), ontstaat er een rijke bron voor het ontwikkelen van een ‘elementaire’ levenskunst.
Zoals de elementen in de natuur dragers zijn van ‘moeder aarde’ als een levend organisme, zo bevat de symboliek van de natuurelementen mythische wijsheid die zich niet binnen de muren van culturele identificaties laat vangen. Elementaire levenskunst vormt een verbindend weefsel tussen culturen!

Deze Gulden Snede van mythische verhalen helpt huidige (persoonlijke en culturele) opvattingen te relativeren door ze te plaatsen in het licht van de geschiedenis en van de verhalen uit andere culturen.
Relativering van het eigen monoculturele verhaal schept een vrije ruimte voor verbinding, voor een transcultureel verbindend verhaal.
Daarin kunnen de duizend bloemen ― bloemlezingen en vertolkingen van mythische (dieren)verhalen en expressies van ‘het goede leven’ ― bloeien: zaadjes voor een gedeelde toekomst in de kosmopolis.

Een educatieve toepassing

De symboliek van de tijger: kosmische yin krachten — schildering Caroline Young^[6]

De verzamelde ‘Gulden Snede’ van verhalen en verbeeldingen kunnen ook, gericht op specifieke doelgroepen, tot educatief materiaal worden doorontwikkeld.
Die mogelijkheid is uitgeprobeerd op de jaarlijkse QFWF Ontmoetingsdag in 2020.

Die ‘try-out’ staat aan de basis van een vervolg, een intercultureel educatief programma Animal Wisdom. Deze verdere ontwikkeling van het QFWF storytelling programma Animal Wisdom zal uitgewerkt worden in hybride vormen door middel van meerdere media: beeldend, dansant, muzisch, vertellend, dialogerend, spelend met animaties en een gamevorm.

Overkoepelend doel van dit educatieve programma is het stimuleren van een creatieve ruimte van verbeelding en uitwisseling, waarin mensen vrij(er) worden van de eigen culturele identificaties en referentiekaders. Inter-esse betekent letterlijk ‘tussen-zijn’: vanuit belangstelling open staan naar andere culturele expressies en invalshoeken. In die zin is het doel van het educatieve programma eigenlijk drieledig:

Elementaire doelstelling: dierenverhalen als bron van ecologische wijsheid van dieren in hun element;
Interculturele doelstelling: diversiteit van dierenverhalen als spiegel om kritisch naar (eigen) culturele vooringenomenheid te kijken; via dialoog interesse voor andere culturen op te wekken tot een intercultureel bewustzijn;
Transculturele doelstelling: dierenverhalen en artistieke expressies van dieren uit diverse culturen als inspiratie voor cocreatie en verbindingen tussen culturele perspectieven.

Een pilot van dit programma zal de QFWF ― mede dankzij de door het Prins Bernard Cultuurfonds in samenwerking met het fonds voor Zuidoost toegekende subsidie, gericht op Amsterdam Zuid-Oost ― in het voorjaar 2021 vorm geven. Daarvoor wordt een (digitale) interculturele les ontwikkeld en aangeboden aan een school in Amsterdam Zuid-Oost en een bibliotheek in Weesp.

De pilot met verzameld educatief materiaal

Tijdens de jaarlijkse QFWF Ontmoetingsdag 2020 is de elementaire, inter- & transculturele doelstelling van het QFWF-storytelling programma in twee workshops als pilot vormgegeven:

Workshop 1: When Animals Narrate Cultures…

De eerste — tot een inleidende (digitale) interculturele les uit te werken — workshop bestaat uit een ‘polyloog’.
Dat wil zeggen een dialoog vanuit meerdere media, in dit geval beelden en taal: ‘van tekenen naar betekenen’.

De workshop is opgebouwd in vier stappen die — via verstilling en verbeelding, reflectie en dialoog — zowel creatieve vermogens als begripsvermogen aanspreken.

Centraal staat een vreemd, onbekend dier als de metafoor voor ‘de vreemde ander’. De workshop brengt tot beleving hoe spreekwoorden en dierenverhalen èn wijsheid èn vooroordelen van een cultuur bevatten.

De oefening maakt voelbaar hoe zowel woorden als (denk)beelden de eigen en vreemde culturele filters weerspiegelen. Op gelaagde en gefaseerde wijze worden filosofische en interculturele kwesties aangeroerd in het spanningsveld tussen culturele wijsheid en vooringenomenheid (cultural biases).

Workshop 2: Animals as Wisdom Seekers

Een tweede workshop — die aan de basis staat van het verdiepende lesprogramma —cirkelt rond de perspectiefwisseling van Oostelijke naar Westelijke, van Noordelijke naar Zuidelijke vertellingen rond steeds dezelfde 5 dieren(groepen).

Het QFWF storytelling programma geeft die perspectiefwisseling vorm door de verhalen te hertellen vanuit het spanningsveld ‘culturele’ en ‘elementaire’ wijsheid over dieren versus vooringenomenheid en cultural biases.

De Feniks, symbool van reïncarnatie in Cambodja — foto Marie-Claire Marx^[7]

Vijf aan de vijf elementen gebonden dieren(groepen) staan steeds centraal in de uitgekozen verhalen: dierenwijsheid van de slang — gekoppeld aan het element aarde; vissen — in het water; vogels — in de lucht; katachtigen (tijger, leeuw, zeeleeuw) — geassocieerd met het element vuur; en diverse fabeldieren (draak, vuurvogel, vogel Grijp, Sninniq, spinnengeest/ talking drum) — als wezens die aan het vijfde element, de ether, zijn verbonden.

De aan het energetische kosmische element verbonden fabeldieren figureren niet alleen in verhalen, maar zijn op diverse wijze tastbaar en zichtbaar in het stadsbeeld.
Zo zie je Vogel Grijp uitgehouwen in hout, steen of metaal in Zwitserse en andere Europese steden.

De artistiek verbeelde dieren uit de dierenverhalen figureren — door de perspectiefwisseling in het QFWF storytelling programma — als leermeesters van elementaire en interculturele levenskunst (Animals als Wisdom Seekers).

Ze zullen steeds worden bezien vanuit verteltradities uit de vier windstreken.
In eerst instantie vanuit het culturele perspectief van Chinese mythologie (oost), Europese (Germaanse) sprookjes (West), mythen van de inheemse volken van Noord-Amerika (Noord) en volksverhalen uit Congo (Zuid).
Daarna vanuit andere culturele regio’s uit Oost, West, Noord en Zuid, zoals India, Ghana, Madagaskar, Brazilië en Indonesië.

De inleidende (digitale) interculturele les

Wijsheid van de tijger — tekening Nour Kayali^[8]

Het pilot project zal in het voorjaar 2021 worden afgerond met de oplevering van “When Animals Narrate Cultures…” als een inleidende (digitale) interculturele les ten behoeve van scholieren, studenten, leerkrachten, ouders en bewoners.

When Aninals Narrate Cultures….

De inleidende (digitale) interculturele les kent de volgende opbouw:

inspirerende presentatie — ontleend aan het QFWF storytelling materiaal
instructies voor een oefening ter verwerking van het gepresenteerde materiaal — verhaal, animatie en leervragen
creatieve opdracht: op de QFWF doelstelling gerichte narratieve/ creatieve uitwerking — interculturele levenskunst/ leerdoelstelling van de school, bijvoorbeeld burgerschapsvorming

Het verdiepende interculturele lesprogramma

“Animals as Wisdom Seekers” — het verdiepende interculturele lesprogramma — wordt eveneens aan deze leergemeenschap aangeboden, op basis van de tweede workshop.

Animals as Wisdom Seekers

Het lesprogramma “Animals as Wisdom Seekers” is cyclisch opgebouwd vanuit drie elkaar onderling versterkende fasen:

kunstzinnig verteltheater: vanuit de verzamelde verhalen en de artistieke expressies van dieren (muzikaal, beeldend, dansant) van het QFWF-storytelling programma;
interculturele proeftuin: beproeving en reflectie van de verbeelde en vertelde dierenwijsheid door middel van spel en dialoog;
transculturele cocreatie: samen spelend/ samenwerkend naar een vormgeving in diverse media en toegepaste kunsten (beeldend, muzisch, dansant, …)

Tijdens de QFWF Ontmoetingsdag 2020 is als proeftuin “de wijsheid van de slang” op deze cyclische en gelaagde wijze uitgevoerd, onder de noemer “Slangen gif(t): Vier culturele invalshoeken op de slang”.

West: de Witte Slang — tekening Chrisje Ronde en Noord: Meeting the Snake Mind — olieverfschilderij Robin Stemerding **^[8]**

Op vier verschillende wijzen van presenteren — filosoferend, vertellend, verbeeldend, muzisch en dialogerend — kwam het thema ‘slangengif(t)’ in de beleving: de kracht en wijsheid van de slang blijkt vanuit culturele perspectiefwisseling in de diverse verhalen vooral te wijzen op ‘dubbelzinnigheid’ als kwaliteit.
De slang ‘is’ niet alleen een ‘slecht’ wezen, maar een wezen met gif èn giften: als kenner van goed en kwaad, als wezen met genezende en creatieve, zowel als destructieve en dodelijke krachten.

Aldus kan de cyclische werkwijze worden geconcretiseerd in een lesprogramma met de volgende opbouw:

Introductie (film, animatie, voorstelling, vertelling, muzisch, dansant): het in beleving brengen van dierenwijsheid vanuit de gekozen verhalen(tradities); door middel van artistieke expressies;
Oefening: creatieve doorwerking van en reflectie op de vertolkte dierenwijsheid — oefening geïnspireerd door bijpassende beelden, rituelen, dansen en muziek uit het QFWF-storytelling programma Animal Wisdom.
Art Dialogue: dialoog met de creaties uit de creatieve verwerkingoefening; perspectiefwisseling steeds vanuit een andere specifieke culturele invalshoek: een reis langs Oostelijke, Westelijke, Noordelijke, Zuidelijke wijsheidstradities. De Art Dialogue is erop gericht zowel recht te doen aan de verschillen tussen de diverse verhalen en verteltradities als aan verbindende transculturele symboliek in de verhalen, beelden, rituelen, muziek.

Leerdoelen van het verdiepende educatieve programma

Vuurvogel — pentekening Chrisje Ronde^[8]

Het verdiepende lesprogramma wordt aldus langs meerdere mediale en artistieke wegen verder ontwikkeld — beeldend, muzisch, vertellend, dialogerend, digitaal — en is geschikt te maken voor diverse leeftijd- en doelgroepen.
Ook voor professionele gemeenschappen.

Deels zijn de doelen van het educatieve programma Animal Wisdom specifiek op het thema dierenwijsheid gericht en op kennis van diverse culturen, artistieke expressievormen en kennismaking met verschillende verhalentradities.
Deels zijn ze generiek van aard, zoals de vorming van een open en lerende grondhouding, van kritische en creatieve vermogens en van andere attitude aspecten.

De wijsheid van de kat — tekening Chrisje Ronde^[8]

Tussen de specifieke leerdoelen en de bijdrage van het educatieve programma aan maatschappelijke doelen — zoals burgerschapsvorming en inclusie — bestaat een samenhang en een opbouw, als volgt:

Wat vertellen spreekwoorden, gezegden, mythen, parabels, legenden, sprookjes en andere verhalen uit de vier windstreken over de wijsheid van dieren.
Wat leren de dierenverhalen^[9] over culturele filters — gekleurde percepties van dieren — enerzijds als culturele vooringenomenheid (cultural biases) en anderzijds als cultureel gefundeerde wijsheid?
Hoe bieden de opdrachten — het visualiseren van een dier; het vertellen van de visualisatie als een verhaal; het kritisch (deconstrueren) van de gebruikte woorden en het interpreteren van elkaars verhalen, … — tevens een oefening voor het kritisch afpellen van culturele (voor)oordelen ofwel fenomenologische ‘epoche’^[10]?
Welke cultuurspecifieke beelden en omgang met dieren in de verhalen^[11] verbeelden tevens culturele wegen naar wijsheid? Wat aan dieren wordt toegeschreven kan ook (en soms vooral) voor mensen bedoeld zijn: dieren als Wisdom Seekers.
Hoe bieden de verschillende culturele dierenverhalen — door dieren(wijsheid) steeds vanuit andere culturele invalshoeken te bezien — een oefening in perspectiefwisseling en in sensitiviteit voor de schoonheid van (culturele) verschillen; en daarmee tevens een transculturele opvattingen over ‘het goede leven’ en hoe een goed mens te zijn?

De leerdoelen kunnen langs deze vijf vragen steeds — naar maat en op het ritme van de specifieke doelgroep — verder worden geconcretiseerd. Ze zijn zowel gericht op het verwerven van kennis van andere culturen — door middel van dierenverhalen en artistieke expressies van dierenwijsheid — èn op de ontwikkeling van empathische, creatieve, kritische en sociale vermogens.

Kosmopolitische en ecologische bewustwording

Meisje met de rode sjaal — tekening Nour Kayali^[8]

Kortom, de doelen van het educatieve programma Animal Wisdom zijn gericht op mens-zijn en gemeenschapsvorming, doordat leerlingen vrijer en kritischer leren denken en dialogisch uitwisselen op een creatieve, inclusieve en open manier.

Ze vormen stappen op weg naar wederzijds begrip en appreciatie van zowel persoonlijke als culturele verschillen. Ingrediënten voor een kosmopolitisch en ecologisch ethos, door bewustwording van de waarde van dieren en hun elementaire wijsheid.

Verbeeldingskracht, creatieve werkvormen, dialoog en reflectie zijn krachtige voertuigen die deze doelstelling van het educatieve programma Animal Wisdom, het stimuleren van kosmopolitische en ecologische bewustwording, helpen verwezenlijken. Al naar gelang de mogelijkheden van deelnemers — leerlingen, studenten en (young) professionals — zullen deze voertuigen worden opgetuigd door een mix van:

Fenomenologisch waarnemen^[12]:
open waarnemen en gewaarworden van wijsheid van dieren in hun element draagt bij aan ‘elementaire’ levenskunst^[13]
Interculturele dialoog^[14]
dialogisch ont-dekken van culturele wijsheid en vooringenomenheid hoe dieren-wijsheid in verhalen en kunst is verbeeld
Cocreatieve, transculturele verbindingen^[15]:
kunstzinnige vertolking van dieren vanuit diverse culturele tradities en media als toonbeeld van verbinding tussen culturen.

Daarmee draagt het educatieve programma bij aan een cultuur van openheid, pluriformiteit en inclusie.

De QFWF Ontmoetingsdag 2021

Het toekomstperspectief van het QFWF storytelling programma Animal Wisdom is de uitwerking tot een ‘Animal wisdom game’, waarbij meerdere kunstvormen — zoals dans, digitale en kunstbeelden, spel en theater — een rol spelen.
De kunstzinnig gelaagde en pluriforme basis van deze hybride spelvorm en game zal tijdens de QFWF Ontmoetingsdag 2021 worden gepresenteerd.

Literatuur

Borchert, B. (1994). Het verschijnsel, de geschiedenis, de nieuwe uitdaging. Haarlem: J.H. Gottmer.
Campbell, J. (2002). Gij zijt dat: Transformatie van een religieuze metafoor. Deventer: Ankh-Hermes.
Campbell, J. (2008 [origin 1949]). The Hero with a Thousand Faces. Novato, California: New World Library.
Coudert, A. (1984). De steen der wijzen. Deventer: Ankh-Hermes.
Grimm (1981). Sprookjes voor kind en gezin. (Volledige uitgave van de 200 sprookjes en 10 kinderlegenden verzameld door de gebroeders Grimm met uitvoerige aantekeningen en registers). Rotterdam: Lemniscaat.
Harari, Y.N. (2018). Een kleine geschiedenis van de mensheid. (Vertaling Inge Pieters). Amsterdam: Uitgeverij Thomas Rap.
Jung, C-G. (1933). Modern Man in Search of a Soul. San Diego, CA: A Harvest Book: Harcourt Brace & Company.
Jung, C-G. (1993 [origin.1950, transl. Pety de Vries-Ek]). Symbolism of the Mandala [Symboliek van de Mandala]. Lemniscaat: Rotterdam.
Moerland, B. (1992). Schatgraven in Nag Hammadi. Een inleiding tot de gnostiek. Den Haag: Uitgeverij Synthese — Mirananda.
Narby, J. (1998). The Cosmic Serpent. DNA and the Origins of Knowledge. Ives: Phoenix.
Plattner, S. & Vonk, E. (Ed.) (2019). Congo tales: Told by the People of Mbomo. (Photographs by Pieter Henket). Munich/London/New York: Prestel.
Quispel, G. (red.) (1992). De Hermenetische Gnosis in de loop der eeuwen. Beschouwingen over de invloed van een Egyptische religie op de cultuur van het westen. Baarn: Tirion.
Scott Littleton, C. (red.) (2005). Een geïllustreerde geschiedenis van mythen en verhalen uit de gehele wereld. Kerkdriel: Librero.
Ten Berge, H.C. (1987). Mythen en fabels van Noordelijke volken. (Samengesteld, vertaald en ingeleid door H.C. Ten Berge). Amsterdam: Meulenhoff.
Trungpa, Ch. (1990). Shambhala: De Weg van de Krijger. Cothen: Uitgeverij Servire.