Dierenwijsheid voor burgerschapsvorming

Het QFWF storytelling programma Animal Wisdom ― 7

Heidi Muijen

deel 1 ― deel 2 ― deel 3 ― deel 4 ― deel 5 ― deel 6 ― deel 7 ― deel 8

Wijsheidsweb, 12 april 2021

In de zesde Gulden Snede zette ik uiteen hoe QFWF storytelling programma Animal Wisdom door middel van kunstvormen ― zoals dans, muziek, beelden en vertelkunst ― de elementaire en interculturele wijsheid in dierenverhalen tot leven brengt.
In alle culturen blijken dieren eeuwenlang een dankbare spiegel te zijn hoe ‘het goede leven’ vorm te geven.

Praxis van levenskunst

De QFWF actualiseert deze focus als praxis van levenskunst door aan de verhalen en de kunstzinnige verbeelding van dierenwijsheid creatieve en ervaringsgerichte opdrachten te koppelen. Hiermee lichten zowel de culturele verschillen tussen verhalen en kunstvormen op als dat er universele thema’s in beleving komen.

In deze zevende Gulden Snede schets ik voorbeelden hoe deze doelstelling door het QFWF-ontwikkelteam geconcretiseerd wordt tot materiaal in verschillende educatieve vormen.

In ontwikkeling zijn een aantal (e)books, een animatie, een spelconcept, lesmateriaal voor diverse doelgroepen:

1) Elementaire Levenskunst: een transcultureel perspectief op dierenverhalen uit vier culturele regio’s (Noord, Zuid, Oost, West)

De vijf dierengroepen, verbonden aan de vijf natuurelementen, verbeelden elementaire kwaliteiten en thema’s van levenskunst:

1. aarde — slangen; vitalisering, vernieuwing, kosmische wijsheid.
2. water — vissen; gelukkig en in balans zijn, de reis van de ziel.
3. lucht — vogels; vrij zijn, tussen hemel en aarde, boodschappers van de ziel.
4. vuur — katachtigen; vurige kracht en moed, meesterschap.
5. ether — fabeldieren; verbinding tussen de elementen en transformatie: zoals de vuurvogel vuur en lucht verbindt tot de kunst te herrijzen uit de eigen as.

2) Culturele collecties dierenverhalen uit specifieke regio’s en storytelling tradities

• de Jataka tales met boeddhistische thema’s van vrijgevigheid en compassie; 11 dierenverhalen herteld door en geïllustreerd met aquarellen van Greg Suffanti
• Dierenverhalen uit Madagascar, uit de oorspronkelijke bronnen vertaald door Marcel Reyners;
• Dierenverhalen uit de orale Akan/ Ewe storytelling traditie uit Ghana en uit de eerste hand opgetekend door taalkundige Kofi Dorvlo;
• Nieuwe dierenverhalen geïnspireerd door de Indiase Panchatantra tales, verteld door Nivedita Yohana met tekeningen van Nour Kayali.

3) (Digitale) inleidende lessen “Burgerschapsvorming, diversiteit en inclusie”

Op basis van de verzamelde dierenverhalen en kunstzinnige expressies van dierenwijsheid voor drie leeftijdsgroepen: Middenbouw en Bovenbouw voor de Basisschool; en Basisvorming voor het Voortgezet Onderwijs.

Dit educatieve materiaal zal worden gepresenteerd in de zomer 2021 in De Bibliotheek in de regio Amsterdam Zuidoost/ Weesp met een workshop voor belangstellende scholen, ouders en kinderen.

Mogelijk zullen er op basis van het Animal Wisdom programma ook lessen voor andere doelgroepen worden ontwikkeld, gericht op het bevorderen van historisch en intercultureel bewustzijn als basis voor burgerschapsvorming in de kosmopolis.

4) Een Animatie van een sjamaan met Vogel Grijp

De sjamaan klimt op de rug van Vogel Grijp voor de tocht over het grote water. Daar aan Gene Zijde ontsluiten zich verschillende werelden, waar de sjamaan dieren volgt en hun wijsheden op het spoor komt ….

5) Animal Wisdom Spel in ontwikkeling

De levenskunst van het treffen van het juiste midden tussen Noord-Zuidelijke visies en Oost-Westerse visies op de (on)deugden van de vijf dierengroepen in hun element:

1. aarde — slangen; belichaamde wijsheid, tussen kosmische verbondenheid en uitgekookte slimheid.
2. water — vissen; gelukkig zijn, tussen naïef meebewegen met anderen en tegen de stroom in blijven vechten.
3. lucht — vogels; vrij spelend, tussen hemels verheven en aardse wezens bespelend.
4. vuur — katachtigen; kloekmoedig, tussen vurig aanvallend en eigenwijs onaantastbaar.
5. ether — fabeldieren; alchemie van samenwerking en transformatie door het spel tussen de elementen.

6) animal-wisdom.org; een nieuwe QFWF-loot

De QFWF-ontwikkelgroepen hebben in een jaar tijd al zo veel, veelzijdig en rijk materiaal verzameld en in ontwikkeling gebracht rond het thema Animal Wisdom, dat hiervoor een eigen website in de ether zal komen: animal-wisdom.org. Deze derde QFWF website — waaraan samen met webdesigner Tom van Teijlingen van TastyMouse wordt vorm gegeven — staat in de steigers …

De verschillende QFWF-‘producten’ krijgen hier een digitale stek.
Nu met een nadere concretisering van het QFWF Rad van interculturele levenskunst tot een QFWF Wheel of Animal Wisdom.

De karakteristieke pentekeningen van beeldend kunstenaar Chrisje Ronde geven artistieke invulling aan dit Wheel of Animal Wisdom met elementaire levenskunst: ze geven expressie aan de wijsheid van het ‘in je element zijn’ van alle vijf de dierengroepen.

Daarmee introduceren ze de Animal Wisdom van de dierenwijsheden in de uitgewerkte educatieve vormen die aan de website zullen worden toegevoegd!

Levenskunst en burgerschapsvorming

Als voorbeeld van het educatieve materiaal dat op animal-wisdom.org geplaatst volgt hier een schets van de eerste uitgewerkte interculturele les.
In komende Gulden Sneden besteed ik aandacht aan andere vormen van het zich ontwikkelende Animal Wisdom materiaal.

Het inleidende lesmateriaal ― uitgewerkt voor Middenbouw en Bovenbouw van de Basisschool en de basisvorming van het Voortgezet Onderwijs ― biedt een kennismaking met het programma Animal Wisdom. De inleidende les vormt zowel een afgerond geheel als eenmalige oefening; als dat het een leerlijn Burgerschapsvorming vanuit intercultureel perspectief introduceert. De lessen zijn gelaagd vormgegeven met dierenverhalen, dieren in muziek, in beeldende kunst en belicht vanuit diverse culturele invalshoeken.

Elementaire levenskunst

Dieren-wijsheid is niet alleen gelaagd door de expressie in diverse media, ook doordat de dierenverhalen en -verbeeldingen bewustwording helpen creëren in een parallelle zin: de verhalen en beelden bevatten zowel wijsheid van dieren als wijsheid voor mensen.
Primair zijn de verhalende en kunstzinnige expressies van dieren in diverse media een toonbeeld van ‘elementaire’ wijsheid, van dieren in hun element: de elementaire wijze waarop dieren leven. Spreekwoorden drukken dit uit; “Zo vrij als een vogel in de lucht”.

Onder die eerste laag vallen meer betekenissen te ontdekken: zo tonen de dierenverhalen en artistieke expressies van dieren ook de karakteristieke wijze waarop de dieren in hun wijsheid worden gezien vanuit een bepaalde cultuur. In die zin vertolken ze ook culturele eigenheid en leren wij door de dierenverhalen en –verbeeldingen ook deze perspectieven kennen.

Daarom biedt het QFWF storytelling programma Animal Wisdom meer dan alleen gerichte burgerschapsvorming: het is integraal gericht op de bevordering van kosmopolitische, interculturele, creatieve en ecologische kwaliteiten van mensen.

Interculturele levenskunst

Naast de culturele verschillen — zoals de sluwe, grappige en gemene spin Anansi uit de Surinaamse, Antilliaanse en andere Caribische storytelling tradities een rebelse mentaliteit toevoegt aan de oude Ghanese volksverhalen waaruit ze voortkomen; zo anders in sfeer dan de oude Panchatantra verhalen uit India met een ‘opvoedkundige moraal uit het verhaal’, die heden ten dage op scholen nog gebruikt worden — vallen er tevens overeenkomsten op.

Onder de religieuze, rebelse of politiek correcte laag gaan de mythische dierenverhalen over de scheppende krachten die dieren belichamen: deze ‘transculturele’ laag van elementaire krachten staat ten dienste van (menselijke) ontwikkeling in een brede zin.

Een Curaçao’s Nanzi verhaal (Pinto, 2006, p.13-21)^[1] kan deze gelaagdheid toelichten: hoe de spin Nanzi diens mythische (‘sjamanistische’) kwaliteiten als ‘trickster’ figuur toepast in een andere (post)koloniale context. Daarin speelt onderdrukking door de machthebbers een grote rol en derhalve vormt de rebelse slimheid van Nanzi een tegenwicht en deugd tegen de ontwrichtende historische processen.
De Anansi verhalen uit Ghana zijn met de slavenhandel vanuit West-Afrika meegereisd en als orale traditie op diverse plekken in het Caribische gebied voortgezet; op Curaçao tot ze in 1952 door Nilda Pinto — pionier in het stimuleren van culturele uitingen in de eigen taal — in het Papiaments op schrift zijn gesteld.

Cha Tiger gefopt

Nanzi was als enige niet bang voor Cha Tiger ofwel Broer Tijger, de voorste van alle wouddieren. Zodra hij in het bos verscheen, vluchtte iedereen alle kanten op.

Nanzi zei:

“Ik ben niet bang voor hem, ik zal je laten zien dat ik morgen op Cha Tiger zijn rug kan rijden! Hij zal mij naar de koning brengen.”

Ondertussen kreeg Cha Tiger te horen dat Nanzi de spot met hem dreef en zijn kracht bagatelliseerde. Cha Tiger werd woedend en Nanzi hoorde hem stampvoetend aankomen! Hij bonkte op de deur en Nanzi’s vrouw Shi Maria deed open. Cha Tiger begon meteen te brullen tegen Nanzi, die zielig in de hoek bleef liggen:

“Is het waar wat de mensen zeggen? Dat je mij hebt bespot?”

Nanzi begon te jammeren

“Zie je niet hoe ziek ik ben? Ik moet hoognodig naar de dokter! Cha Tiger jij bent sterk, zou jij me niet naar de koning kunnen brengen? O auwa ou, het doet overal zo’n pijn!!”

De tijger kreeg medelijden en zei:

“Oké, klim maar op mijn rug.”

Nanzi deed dat meteen maar zei:

“Au, ik voel al jouw botten prikken, kan Shi Maria niet een kussentje op je rug doen? Geef me ook een touw, anders val ik door jouw geschud op de grond!”

In het bos kreunde Nanzi:

“Cha Tiger, de muskieten vallen me lastig, kun je een takje voor me pakken om ze dood te slaan?!”

De tijger brak een tak van een boom af en gaf die aan Nanzi. Daarmee sloeg Nanzi de tijger links en rechts om de oren. De mensen in het bos die dat zagen, begonnen hard te lachen!

Cha Tiger schrok en rende zo hard hij kon met Nanzi op zijn rug naar de koning.

Waarop Nanzi zei:

“Heeft zijne Majesteit het gezien? Cha Tiger is niets anders dan mijn ezel — Cha Tiger no ta nada mas ku mi buriku!”

Alle mensen begonnen hard te lachen. De tijger schaamde zich dood en begreep dat Nanzi hem bedrogen had!

————

De ‘domme macht’ van de tijger lijkt in het verhaal niet alleen te staan voor de elementaire ‘brute kracht’ die het dier in de natuur belichaamt, maar ook voor de corrumpering van de macht: de verleiding zich door de zittende machthebber, de koning, te laten inpalmen en daardoor gevoelig te zijn voor vleierij, dikdoenerij, slijmerij, neerknuppelarij en andere machtspelletjes.
Nanzi, de spin, vertegenwoordigt als het ware de rebelse underdog, die slimme kracht en moed belichaamt. Daarmee kan hij de zwakke plekken van anderen bespelen.

Ziehier de oude Ghanese spinnenwijsheid in een nieuw jasje: de kwaliteit met spinnedraden een web van verhalen te weven, waarmee je anderen kunt vangen door ze in jouw verhaal te laten geloven!

Transculturele levenskunst

Levenskunst in diverse vormen van filosofische speculaties over de zin van het leven, artistieke expressies van schoonheid en levenslust tot vormen van praxis hoe ‘goed’ te leven — is in alle culturen ontwikkeld.
Deze gemeenschappelijke focus op de ontwikkeling van ‘het goede leven’ omvat zowel individuele mensvorming als de vorming van een gemeenschap.

De gemeenschap bestaat uit mensen, doch omvat tevens de wijdere kring van levende wezens op aarde, de natuurgeesten en de voorouders. Die gemeenschap van wezens strekt zich — vanuit een ‘premodern’ wereldbeeld bezien waaruit veel van de dierenverhalen stammen — zover uit dat het ten diepste gaat om samenleven in harmonie met natuur en kosmos: de navolging van de eeuwige natuurlijke en kosmische wetten vormt een bedding waarbinnen een goede en schone samenleving zich kan ontvouwen.

 Wereldburgerschap

Het door de QFWF-ontwikkelteams verzamelde narratieve materiaal biedt een rijke bron om uit te putten ‘ter lering en de vermaak’ voor jong en oud: ‘wereldburgerschap’ als een vorm van levenskunst door het vormen van natuurlijke, empathische, creatieve, kritische, morele en sociale vermogens voor ‘het goede leven’.
Het ontwikkelde lesmateriaal is enerzijds cultureel zeer divers — en gelaagd net zoals de verhalen en kunstvormen waarop ze zijn gebaseerd — en anderzijds gefocust op het ontwikkelen van elementaire, interculturele en transculturele aspecten van levenskunst.

De ‘opschaling’ van het goede leven

De (filosofische) levenskunst is van oudsher verbonden met ‘het goede leven’ en hoe dit via wijsheid en praxis in de dagelijkse praktijk vorm te geven. De klassieke levenskunst, die zich richtte op het leven in de stadstaat, bestond op individueel niveau uit oefeningen om bewust(er) het eigen leven vorm te geven. Bijvoorbeeld, door goed te leren omgaan met de emoties en een goede verhouding te ontwikkelen tot de dood en andere aspecten van eindigheid en tragiek.

Op collectief niveau omvatte die levenskunst een ethos van gemeenschapszin en politiek handelen. In de globaliserende wereld is er een opschaling nodig van levenskunst naar de schaal van de kosmopolis. Met het oog op die doelstelling concretiseert het QFWF-ontwikkelteam de opgedoken pareltjes van levenskunst in de vertelde dierenwijsheid en rijgt ze aaneen tot een ketting, een lesmodule.

Hierbij maken we gebruik van Art Dialogue Methods (Muijen & Brohm, 2017; Muijen & De Ronde, 2020).

Zoals aangegeven in de figuur Art Dialogue Methods^[2] cirkelt de weg van de morele bewogenheid rond een samenspel van logos, mythos, pathos en ethos; startend bij pathos, door het luisteren naar klopsignalen (Kunneman, 2005; 2017). Hoe verschillend oude mythische (dieren)verhalen ook zijn, ze bevatten waardevolle kennis van generatie op generatie doorvertelde culturele en familieverhalen in gemeenschappen, die ook een interculturele samenhang vertonen.

De oude verhalende kennis wordt levend in een dia-logos met inspirerende voorbeelden uit verschillende culturele storytelling tradities en daarop geënte creatieve oefeningen, hand in hand met het aanspreken van de eigen wijsheid in mensen zelf. In die zin zijn de dierenverhalen soms meer gericht op het dier en diens ‘natuurlijke aard’ en tevens zijn het ‘morele spiegels’ voor menselijke ontwikkeling en geven ze levenslessen voor ‘het goede (samen) leven’.

In het samenspel tussen kunstzinnige expressies en verhalende wijsheid speelt vooral de verbeeldingskracht (mythos) van de deelnemers (leerlingen) een cruciale rol. Door een afwisseling van inspirerende beelden, muziek en verhalen wordt de oude wijsheid via diverse mediale vormen in beleving (pathos) gebracht, die verschillende zintuiglijke kanalen prikkelen. De vragen en creatieve oefeningen zijn dialogisch vormgegeven, zodat ze herkenbare kwesties aanraken en morele gevoelens en bevindingen ontlokken (ethos).

Burgerschapsvorming op de Middenbouw

Hieronder volgt een schets van de eerste ontwikkelde inleidende (digitale) les, op basis van het materiaal van de QFWF Ontmoetingsdagen in 2019 en 2020^[3].

Deze les toont hoe mensen uit alle culturen eeuwenlang hebben geleerd van dieren: over de trouw van een hond; hoe zich krachtig te manifesteren zoals een leeuw; hoe zich vrij te voelen als een vogel in de lucht en hoe een goed leider voor de gemeenschap te zijn; over de wijsheid van slangen en hoe zij in het Hindoeïsme als heilige dieren worden vereerd.

Ontwikkeling in de richting van verlangen …

De les is opgebouwd door eerst vooral inspirerende voorbeelden te tonen, via muziek, beelden en verhalen over een aantal dieren. Dan volgen steeds meer interactieve instructies aan de hand van vragen bij de vertelde verhalen en getoonde beelden. Tot slot een creatieve oefening teneinde de leerlingen zelf een dier te laten verbeelden en het verhaal van dit dier te laten vertellen. Leerprocessen beginnen met vragen en verwonderen, daarom start de les met een muzikaal fragment over de vuurvogel (Stravinsky) en de hemelse kracht van dit mythische dier: het volgen van de kracht van verlangen door een veer van de vuurvogel te vangen!

Beeldende, verhalende, muzikale dieren èn dieren in de natuur!

Het gegeven dat dieren niet alleen in de natuur, maar evenzeer leven in films, beeldende kunst, verhalen en muziek, vormt een rode draad door de les. Bewustwording door te leren luisteren, verwonderen, verbeelden, verwoorden, …. Bijvoorbeeld: Hoe hoor je leeuwenkracht in ‘het Carnaval der dieren’ van de Franse componist Camille Saint-Saëns? Na het filmpje kan er met de groep leerlingen een dialoog volgen over hoe de moed en de kracht van de leeuw zowel door de humorvolle beelden in het filmpje als in de ‘crescendo’s’ van de muziek voelbaar verklankt en verbeeld zijn.

In de les wordt Animal Wisdom aan de hand van spreekwoorden geïntroduceerd. Kan het zijn dat de overgeleverde wijsheid over dieren onze zintuiglijke evidenties tegenspreekt?

Volgens een latijns spreekwoord — “Festina lente” ofwel “Haast u langzaam”, waar de schildpad een meester is — zou de sloomheid van de schildpad beter zijn dan de snelheid van de atletische Achilles!
De Griekse wijsgeer Zeno geeft wiskundig bewijs voor deze spreekwoordelijke levenskunst en laat de paradox voelen: dat Achilles de schildpad niet kan inhalen! Zo geeft de inleidende les ‘voor elk wat wils’; ook voor de slimmerds voer om op te kauwen en op door te denken!

De wijsheid van de groep

Een volgend thema in de les is: hoe welbevinden voor een groep te bevorderen?
Die sociale levenskunst wordt lichtvoetig aangesneden met de vraag: “Hoe (on)wijs zijn dieren in een zwerm, kudde of school?”
De spreekwoordelijke vrijheid van een vogel in de lucht wordt ‘geproefd’ door die vrijheid te problematiseren: zou alleen vliegen niet ook eenzaam kunnen maken? Zou je niet juist vrijer met elkaar kunnen zijn, doordat een groep ook bescherming biedt? En welke rol speelt een leider in de groep? Die kan zowel manipuleren en uitbuiten als de goede orde bewaren! Over welke kwaliteiten dient een goede leider te beschikken? Deze vragen worden aangesneden aan de hand van een verhaal uit de Indiase Panchatantra Storytelling traditie — naverteld door Nivedita Yohana — en gespiegeld in spreekwoorden:

“Zo wijs als een Uil” … “Zo sterk als een Adelaar” En: “Zo … als een Kraai”…?

Deze laatste vogel betoont zich in dit verhaal zo sluw als de spin uit de Anansi verhalen! Ook in andere verhalen bestaat er een mythische overeenkomst tussen deze slimme spin èn kraaien en raven als ‘trickster’-figuren: de kraai in dit verhaal zaait tweedracht door zijn praatjes en ondergraaft daarmee de aanstaande benoeming van de uil als de nieuwe koning van de groep vogels.

Anders ‘betekenen’ door te tekenen

De kwaliteiten van dieren zijn door verhalen en in muziek hoorbaar. Beeldende kunst vermag ze (anders) te tonen! Een voorbeeld hiervan is de slang die de 14-jarige Nour Kayali in opdracht voor het QFWF-Animal Wisdom programma tekende. Toen zij aangaf liever een ander dier te willen tekenen, begon zij met Tijger en Vuurvogel. En daarna toch: Slang! Zie hier haar tekening, waarin zij de weerzin die zij aanvankelijk voor dit dier voelde, heeft omgezet. Leren door te tekenen en zo (anders) te be-tekenen!

Leren door zelf te tekenen. En (hoe) kun je leren van tekeningen van anderen?

In de les wordt een voorbeeld gegeven hoe te leren van de verbeelding van slangen door mensen uit andere culturen en windstreken. Namelijk hoe de slang in de hindoeïstische traditie wordt vereerd en geldt als een heilig dier! Gevolgd door een slangenverhaal van Nivedita Yohana — De slang en een hebzuchtige boer — geïnspireerd op de Panchatantra storytelling traditie uit India, waar kinderen nog steeds zo worden onderwezen! Vragenderwijs kunnen kinderen zelf lessen uit een verhaal trekken door te vragen naar de kwaliteiten van de slang:

“Slim, omdat hij de boer te slim af is?
Of gemeen, omdat hij de kippen van de boer eet?!
Of juist lief, omdat hij al het gestolen vlees deelt met vrienden en familie?! Of….?”

Er zijn vele lessen te trekken uit dit slangenverhaal, waarin de hebzuchtige boer de slang aanzette tot het vermoorden van diens ijverige buurman, op wie hij zo jaloers was. In plaats daarvan vrat de slang het pluimvee van de boer en liet zijn vrienden en familie meegenieten. De hamvraag lijkt daarom:

“Zou jij aan de slang iets vragen dat tegen diens aard ingaat?”

De moraal uit een dierenverhaal: tegen of volgens de natuurwet?

Welk antwoord je ook geeft op deze laatste vraag, de questie achter de kwestie wijst op een overeenkomstig motief in dierenverhalen in verschillende windstreken.
Bijvoorbeeld in het verhaal over de twijfelachtige vriendschap tussen een krokodil en een vis uit het QFWF-storytelling programma Animal Wisdom. Nadat Krokodil en Vis samen romantisch hebben gedanst onder het maanlicht, gaan ze slapen. Midden in de nacht slaapwandelt Krokodil naar de eieren van zijn vissenvriend en eet ze allemaal op! De moraal uit dit verhaal:

“De wetten van de natuur gelden overal, ook in vriendschap, en dienen te allen tijde gerespecteerd te worden. En zo komt het dat krokodillen visseneieren eten”.

Een vergelijkbaar motief als dit verhaal uit de Congo tales^[7] komt eveneens voor in een Anansiverhaal uit de Ewe orale traditie in Ghana. In de verschillende culturele regio’s lijken de dierenverhalen een verklaring te geven voor het natuurlijke gedrag van dieren, zoals de begerige eetlust van de krokodil.
De moraal uit deze dierenverhalen wijst niet zozeer op een ethiek hoe tegen je natuurlijke impulsen te vechten — zoals in sommige Europese verhalen, waarin juist ONdeugden van dieren worden bespiegeld en uitvergroot, zoals de trots van de pauw, de vraatzucht van de wolf, de luiheid van het varken, de gemene listigheid van de slang — doch veeleer luidt de levensles:

“Hoe in overeenstemming met de natuurwetten te leven?”

Scheppende processen in mens, dier en natuur

Het laatste deel van de les bevat een creatieve oefening een dier te visualiseren aan de hand van natuurgeluiden en natuurbeelden van een bos, riviertje, vogels en andere dieren. Steeds meer krijgt het gevisualiseerde dier vorm: door het dier te tekenen aan de hand van vragen:

“Hoe ziet dat dier eruit …?
Heeft het veren, stekels, schubben of een vacht?
Maakt het geluid of is het stil?
Hoe kijkt het? Hoe beweegt het?”

Het tekenen van het dier helpt de kwaliteiten van dit dier en wellicht van de tekenaar te be-tekenen. Al tekenend en vragenderwijs ontstaat het verhaal van het dier. Al vertellend krijgt de wijsheid van dier beelden en woorden. Zo vormt de gelaagdheid van dieren-wijsheid de bron de eigen wijsheid in zichzelf aan te spreken.

Animal Wisdom voor elementaire levenskunst

Boeiend hoe de omgang met dieren-wijsheid in de verschillende dierenverhalen ook een teken lijkt te zijn hoe er in culturen een verschillende verhouding tot ‘de natuur’ als moreel nastrevenswaardig wordt gezien.
Onder de schil van de culturele moraal schuilt de elementaire wijsheid van dieren: de levenskunst in je element te zijn! Dieren voelen zich thuis in de lucht, in het water, op of in de aarde. Hun elementaire kwaliteiten helpen hen het spel der elementen mee te spelen.

Dit spel van de natuurelementen — aarde, water, lucht en vuur — op het ritme van de seizoenen vertegenwoordigt de creatieve krachten in de natuur. De scheppende processen lijken door te stromen in cycli volgens de natuurlijke loop der dingen. Zij krijgen anders vorm in planten en bomen, in bergen en rivieren, en in de levende wezens die deze streken bevolken.

Rabindranath Tagore (1861-1941), een veelzijdig kunstenaar en filosoof, die zich inspande voor een vrij Bengalen ten tijde van het gekoloniseerde India (Nussbaum, 2013, p. 86 e.v.) gaf aan die pathos uiting in zijn Wy-Zangen (Tagore, 1950, p. 46):

“Dezelfde levensstroom, die nacht en dag door mijn aderen stroomt, doorstroomt ook de wereld en danst in ritmische maatslag.
Het is hetzelfde leven dat in vreugde ontspruit door het stof der aarde, in talloze grashalmen, en uitbreekt in onstuimige golven van bladeren en bloemen.”

Zo heeft de natuur voor de mens steeds als leermeester gediend. Dit lijkt logisch voor ‘premoderne’ samenlevingen, maar gold ook in Europa tot aan de bakermat van de Moderne Tijd, zoals de Engelse filosoof Francis Bacon dit verwoordde in zijn programma voor een empirische natuurwetenschap (Bacon, 1988, p. 17):

“Want de mens is slechts de dienaar en de duider der natuur.”

Waartoe de menselijke scheppende vermogens in staat zijn voor het welzijn van de maatschappij schetste hij in zijn utopie Het nieuwe Atlantis. Veel van zijn visionaire ontwerp voor een moderne samenleving is bewaarheid geworden.
De moderniteit als beschavingstype (Couwenberg, 2020) dreigt evenwel uit haar voegen te barsten. Een intercultureel en ecologisch ethos voor de kosmopolis is nu bittere noodzaak geworden. Dit doet een appèl op de creatieve vermogens van een ieder.

De QFWF wil daartoe bijdragen met de ontwikkeling van educatief materiaal uit het QFWF-storytelling programma Animal Wisdom.
In een volgende Gulden Snede meer over de organische groei van dit programma tot meer educatieve ‘vruchten’ rond de vormende waarde van dierenverhalen en kunstzinnige expressies van dieren in hun element.

De QFWF Ontmoetingsdag 2021

Een voorproef van kunstzinnige expressies van dierenwijsheid uit het QFWF storytelling programma Animal Wisdom zal tijdens de QFWF Ontmoetingsdag 2021 worden gepresenteerd. Vooral de wijsheid van vogels zal — via dans, digitale en kunstbeelden, muziek, spel en theater — geplaatst in een intercultureel perspectief. Deze stimuleren tot:

• Fenomenologisch waarnemen van de elementaire wijsheid van dieren;
• Interculturele dialoog over de karakteristieke culturele vormen waarin wijsheid der dieren is verbeeld;
• Dialogisch ont-dekken van transculturele thema’s van levenskunst, die culturen met elkaar verbindt vanuit een kosmopolitisch ethos.

Met dit vormende materiaal uit de Gulden Snede beoogt de QFWF bij te dragen aan een cultuur van openheid, pluriformiteit en inclusie.

Noten

^[1] Dit verhaal is door mij herverteld en geïnterpreteerd als een “Mythische wegwijzer: hoe slimme kracht aan de macht kan morrelen”, ter bespreking van een casus op het Wijsheidsweb: Spinnenwijsheid tussen hoop en vrees.
^[2] Dit model wordt als methode gebruikt voor het onderzoekend handelen van begeleidingskundigen (Muijen & De Ronde, 2020, p.115).
^[3] Zie het verslag hiervan in de Nieuwsbrief Spinnend web
^[5] Bron: Achilles en de schildpad
^[6] Drawing by W.H. Drake. The Jungle Book by Rudyard Kipling, with illustrations by J. Lockwood Kipling. W.H. Drake, and P. Frenezt, 1895.
^[7] Congo tales nr. 19: Plattner, S. & Vonk, E. (Ed.) (2019) en Kofi Dorvlo, Wijsheidsweb: Ananse and the Crocodile