Het QFWF storytelling programma Animal Wisdom ― 1
Heidi Muijen
De serie Gulden Snede staat tendienste aan het ontwikkelen van educatief materiaal als een gulden snede uit alle windstreken.
De eerste 8 delen staan in het teken van het gedurende 2019 – 2021 ontwikkelde programma Animal Wisdom dat voortkwam uit het thema van de Ontmoetingsdag 2018 Storytelling uit alle Windstreken.
Deel 9 is gewijd aan een Polyloog met een serie tekeningen rond het thema Interculturele verbindingen ten behoeve van de Ontmoetingsdag 2022.
Wijsheidsweb, 20 juli 2020
deel 1 ― deel 2 ― deel 3 ― deel 4 ― deel 5 ― deel 6 ― deel 7 ― deel 8
Zo vrij als een vogel
Zo gelukkig als een vis in het water
Zo slim als een vos
Niemand vertelt verhalen aan Ntikuma, het spinnenkind
Ghanees spreekwoord[1]
Spreekwoorden vertellen hoe in een cultuur dieren als dragers van (on)deugden worden gezien, die men graag of juist liever niet bij mensen ziet. De slimheid hoort in de Europese verhalen ‘Van den vos Reynaerde’ bij de vos en in de Ghanese en Caraïbische verhalentradities bij de spin (Anansi)[2].
In alle culturen worden er aspecten van wijsheid en (im)moreel gedrag spreekwoordelijk verbonden aan dieren.
Waar in Europese zegswijzen het varken met liederlijkheid en luiheid is geassocieerd en het in de Islamitische cultuur als een onrein dier geldt, daar ziet de Chinese cultuur dit dier als een toonbeeld van levensvreugde en trouw: met deze en andere positieve kwaliteiten is het varken als het Chinese dierenriemteken[4] gekarakteriseerd.
Verschillen èn overeenkomsten tussen culturen
Het QFWF-storytelling programma — en de spelvorm in wording “Dieren Wijsheid” — is zowel geordend naar de vier windrichtingen als naar de symboliek van de vijf elementen aarde, water, lucht, vuur en ether.
Bij de ontwikkeling van het programma wil de QFWF recht doen aan de culturele eigenheid en de oorspronkelijke bronnen. Tegelijkertijd geeft de focus van de Gulden Snede een eigen invalshoek, die het accent legt op transculturele symboliek. Dat wil zeggen, dat er bij het navertellen vooral aandacht is gegeven aan symboliek die in meerdere culturen te vinden is.
Primair ontstaat er — door verhalen te verzamelen uit alle windstreken — een bonte verzameling van dierenverhalen in uiteenlopende genres en afkomstig uit zeer diverse culturele (verhalen)tradities uit Azië, Europa, Noord-Amerika en West-Afrika.
Juist daarom is het uitermate boeiend parallellen te ontwaren ― zowel in symboliek als wat betreft narratieve patronen ― die zich onder de oppervlakte bevinden van de inhoud van de verhalen.
Zoals de natuurlijke elementen, die een belangrijke rol spelen zowel in parabels, fabels, scheppings- en ontstaansmythen, alsook in andere verhalen waarin dieren figureren.
Het Rad van interculturele levenskunst
Terwijl de verzamelde verhalen spreekwoordelijk zijn voor de culturele diversiteit, wil de QFWF tegelijkertijd aandacht schenken aan transculturele wijsheid.
Hoe aan de diversiteit van de verhalen recht te doen en tevens overeenkomsten en patronen tussen de verhalen en culturen ontdekken?
Daartoe is het Rad van interculturele levenskunst[5] gebruikt als hulpmiddel de verhalen te ordenen vanuit een symbolische taal, waarmee dierenwijsheid aan de elementen aarde, water, lucht, vuur en ether kan worden verbonden.
Transculturele perspectieven op (dieren)wijsheid
De dieren in spreekwoorden en verhalen, vertellen zowel over dierenstreken en ondeugden als over kwaliteiten en dierenwijsheid.
Tevens geeft de diversiteit van dierenverhalen ‘van binnenuit’ inzicht in culturele verschillen en overeenkomsten hoe het leven (van dieren) wordt gezien en hoe zij in wezen zijnskwaliteiten verbeelden.
Dierenwijsheid en menselijke (on)deugden
In dit spoor verder denkend is het boeiend de dierenverhalen te lezen als symbolische verhalen over levensvragen: levenswijsheid verteld in de context van dierenlevens.
Zo vertegenwoordigen vogels in vrijwel alle culturen een geestelijk aspect van de mens, het vrijheidsgevoel en de vrije zijnswijze, het deel van de ziel dat na de dood het lichaam verlaat. Hoe die ziele-vogel precies wordt verbeeld, is cultureel heel divers.
Daar tegenover worden de driften en ondeugden van de mens — zoals ijdelheid, hebzucht, begeerte, agressie, haat, onwetendheid — meer met aan de aarde verbonden dieren geassocieerd, zoals de haan, het varken, de slang en de wolf.
Terwijl er ook positieve kwaliteiten aan deze ‘aardse’ dierengroep toegekend worden; zoals slimheid, aanhankelijkheid en trouw, bijvoorbeeld aan aap[6], lama[7] en hond.
Opbouw van het QFWF-storytelling programma
Organisch groeiend laat het zich ontwikkelende QFWF-storytelling programma een boeiend licht schijnen op thema’s van interculturele levenskunst.
Enerzijds tonen de dierenverhalen culturele perspectieven op wenselijke en als immoreel beschouwde kwaliteiten.
Anderzijds ontstaat er inzicht in transculturele aspecten van wijsheid, doordat de verhalen gecentreerd zijn rond dieren(groepen) en hun verbinding met de natuurelementen.
Aldus groeit het QFWF-storytelling programma verder: van een interculturele vergelijking naar transculturele thema’s rond de symboliek van de dieren en hun verbinding met de natuurelementen; waarmee tevens de contouren van een ‘elementaire levenskunst’ in beeld komen.
Elementaire wijsheid
De QFWF-focus ontstaat door de dierenverhalen te plaatsen in een soort kruisverband: de dieren zijn enerzijds aan de vijf natuurelementen verbonden en anderzijds aan de vier windstreken en verschillende culturele verhalentradities.
Rond de spil van de elementaire kwaliteiten van de dieren, waarover de verhalen vertellen, draait het storytelling programma rond transculturele dierenwijsheid met de veelkleurigheid van de verschillende culturen.
Speelse ordening in een kruisverband
Op deze manier ontstaat er zowel een speelse ordening als dat de gelaagdheid (intercultureel en naar de natuurlijke elementen) betekenisvol is. Door de wijsheid van vogels, vissen en andere dieren(groep) zowel te belichten vanuit een Oosters verhaal als een Westers verhaal, vanuit een Noordelijke en een Zuidelijke mythe, krijgt de rangschikking naar elementaire wijsheid een gelaagdheid.
Zowel culturele verschillen als transculturele wijsheid krijgen aandacht door de dierenverhalen (via het ‘Rad van interculturele levenskunst’) te ordenen als ‘elementaire krachten’ van aan de vijf elementen gekoppelde dieren(groepen).
Focus: transculturele symboliek
Met de dubbele aandacht voor de cultureel verschillende èn overeenkomstige wijzen waarop dieren en hun handel en wandel beschreven staan, blijft er ruimte voor de eigenheid van de aangeboorde verhalentradities.
Vogel Grijp in een sprookje van Grimm is zeker anders dan de Phoenix in de Chinese mythologie. En toch zijn beide hemelvogels verbonden met het mythische thema van de kosmische reis van de ziel.
Steeds vertelt zo’n verhaal zowel over de culturele context van de betreffende verhalentraditie als over de wijsheid die in die verhalen besloten ligt.
Een taal van de ziel
Hoe verschillend de verbeeldingswereld van Centraal Europa ook is van de West-Afrikaanse volksverhalen, respectievelijk, hoe de Chinese mythische verhalen ook mogen verschillen van de mythen van Noord-Amerikaanse inheemse stammen, ze vertolken een symbolische taal[9] over dierenwijsheid. De dieren tonen zijnskwaliteiten en aspecten van de ziel, die symbolisch ook voor mensen gelden als een ‘taal van de ziel’.
Gezien de onbegrensde culturele diversiteit is er vooralsnog gekozen: voor de Indiase en Chinese verhalentradities (Oost), de Germaanse sprookjes van Grimm (West), de mythen van de inheemse groepen van de westkust van Noord-Amerika (Noord) en volksverhalen uit Congo/ Ghana (Zuid), zonder daarbij uitputtend te willen zijn, veeleer ‘exemplarische’ verhalen te kiezen.
Met oog voor de eigenheid van mythen, volksverhalen, parabels, fabels, sprookjes, is er steeds een verhaal gekozen uit genoemde culturele regionen met hun verhalentradities, dat inzicht geeft in de kwaliteiten van eenzelfde dier.
Dat dier is gekozen uit vijf dierengroepen: op de aarde springende, lopende of kruipende dieren zoals slangen; vissen en andere waterdieren; vogels en dieren die het luchtruim bevolken; (zee)leeuw, tijger en andere katachtigen; fabeldieren, zoals draken, phoenix en hemelvogels.
Elementaire rangschikking, geen boven- of onderschikking!
Met de elementaire rangschikking en de interculturele gelaagdheid wordt bovendien voorkomen dat er cultureel een boven- of onderschikking plaatsvindt.
De interculturele en de symbolische invalshoeken van ‘het Rad’ vatten de verhalen — net zoals andere culturele expressies van wijsheid, in kunst, rituelen, meditatie, filosofie, muziek — op als vormen van ‘elementaire levenskunst’.
Langs deze weg is het mogelijk de dierenwijsheid, die uit de cultureel diverse verhalen naar voren komt, met elkaar te vergelijken: in het bijzonder vanuit de symboliek van de natuurelementen, waarmee de dieren zijn verbonden.
Derhalve wordt er, na het vertellen van het verhaal, steeds een reflectie gegeven op de wijsheid die het betreffende dier belichaamt; en wel volgens de specifieke culturele invalshoek en de verhalentraditie waaruit het verhaal afkomstig is.
Filosofie van de natuurelementen
In mythen uit Oost en West, Noord en Zuid is te lezen hoe de dynamiek tussen de natuurelementen en de ambivalentie van mannelijke en vrouwelijke scheppingskrachten de basis vormen van de kosmische ordening.
Het strijdige tussen de elementen en de verbinding van tegendelen horen mythisch gezien samen. Het ligt aan de wortel van het ontstaan van de kosmos, van het leven op aarde en van de ordening van de mensenwereld.
In die geest reflecteerde de archaïsche Griekse filosoof, Herakleitos, in de 6e eeuw v.o.j.:
“Strijd is de vader van alle dingen.”
Door strijd en liefde tussen de natuurelementen en tussen het mannelijke en het vrouwelijke als kern te verbeelden, vertellen de mythische verhalen hoe er tussen verschillende scheppingsprocessen ― in de mensenwereld, het leven op aarde en in de kosmos ― een parallel bestaat.
Hoe meer we teruggaan naar de mythische oorsprong, waaruit de natuurfilosofen hun ideeën putten, des te meer de natuurelementen ― aarde, water, lucht, vuur gevisualiseerd als natuurgeesten, fabeldieren, reuzen, goden en godinnen ― het bezielde universum zìjn, te samen met ether ― de kosmische oerstof van de goddelijke sfeer.
Uit hun onderlinge strijd, jaloezie, liefde en haat komt het geheel voort: zowel het spel der natuurelementen als de menselijke strijd, emoties en verwikkelingen.
Mythische wijsheid: ambivalentie
Bij het navertellen van de verzamelde verhalen figureren de dieren als dragers van elementaire wijsheid en zal deze worden verbeeld door vier beeldend kunstenaars.
De verhalende (narratieve) wijsheid die aan — mythische en goddelijke — dieren en aan de natuurelementen wordt toegeschreven, met belangrijke inzichten over het leven, bevat met andere woorden een elementaire levenskunst.
Zo zijn in het QFWF-storytelling-programma bijvoorbeeld zowel fabeldieren als engelachtige wezens aan het element ether gekoppeld, wat de mythische wijsheid van de eenheid van aardse en hemelse krachten vertolkt.
De QFWF ziet als belangrijke waarde van haar programma aan dit opmerkelijke gegeven aandacht te schenken: de mythische wijsheid in verhalen toont de ambivalentie van het bestaan zonder deze te reduceren tot eenduidigheid.
De kwaliteiten van dieren geven uitdrukking aan hemelse en aardse kwaliteiten, aan mannelijke en vrouwelijke zijnswijzen, aan menselijke èn dierlijke wijsheid.
Juist de ambivalentie is relevant: de dubbelzinnige wijze waarop de zijnskwaliteiten in de verhalen verwoord en verbeeld zijn, vertolkt zowel culturele diversiteit in de menselijke perceptie als transculturele aspecten van wijsheid in diepere lagen van (mens)zijn.
De elementen als levende oerkrachten
Het belang van de eenheid èn het strijdige tussen de natuurelementen is niet alleen in de hellenistische mythologie en filosofie benadrukt. De natuurelementen spelen ook een hoofdrol in de West-Afrikaanse filosofie en mythen, zowel als in die van de inheemse stammen van Noord-Amerika.
Zo lijken de overheersende zee en krachten van het water in de leefwereld van de Bella Bella, de Bella Coola, de Haida en de Tlingit allesbepalend. Die gemeenschappen in de dorpen aan de Westkust van Alaska zijn afhankelijk van de vangst uit de zee.
De Zalm is zowel vis als een sjamaan die levenschenkende en doodbrengende krachten van de zee belichaamt. De Raaf is juist verbonden met de lucht en het lichtelement, met de zon! Wanneer de krachten van de zee te overweldigend worden, roept Raaf als sjamaan de krachten van het vuurelement op ― met de kleur rood, de dans en het arenddons ― om het evenwicht in de natuur te herstellen.
Narratieve wijsheid verbindt culturen
Uit de verzamelde verhalen blijkt het spel der natuurelementen niet alleen het decor te zijn in de mythen uit Noord-Amerikaanse inheemse stammen voor het leven van dieren en mensen. Het geldt eveneens voor de volkeren ten zuiden van de Sahara, alsook spreekt dit uit de parabels en mythische verhalen uit Oosterse en Westerse culturele tradities. De dierenverhalen zijn derhalve zeer wezenlijk aan de symboliek van natuurlijke elementen verbonden.
Zouden de krachten die dieren belichamen kunnen helpen de elementaire wijsheid en transculturele krachten te ontwikkelen, die culturen met elkaar verbinden?
Het QFWF-storytelling programma focust op de vijf dieren(groepen) en hoe ze aan de vijf elementen zijn verbonden — de slang; de zalm, de bot en andere vissen; de raven en andere vogels; de (zee)leeuw, tijger; en de draak, de Sninniq, een Wildevrouw, en Vogel Grijp als fabeldieren — teneinde die verbindende elementaire krachten als een levenskunst aan te spreken. De dieren in de verhalen verhalen leren ons belangrijke levenslessen; terwijl ze tegelijkertijd het mysterie van het leven bewaren en laten voelen.
Chaos als oerbron
Het mythische gegeven dat de kosmos en al het leven op aarde is ontstaan uit een nog ongedeelde chaos, als oerbron van het heelal, is zowel transcultureel van aard, als dat er boeiende verschillen op te merken zijn tussen de diverse culturele verhalen over het ontstaan van de kosmos; over het leven op aarde en de wijze waarop de natuur en de elementen worden beschouwd.
Zo legt de Chinese visie de nadruk op de dynamische cyclus — Wu xing: de vijf elementen, processen of fasen: aarde, water, vuur, hout en metaal.[11]
De Westerse natuurfilosofie was vooral op zoek naar een verklarende ‘oorsprong’. Deze zou in één van de elementen gelegen zijn, waaruit het geheel (de kosmos en de natuur op aarde) is ontstaan en verklaard kan worden, zoals in Thales’ beroemde uitspraak
“Alles is water”.
Vervolg
In de tweede Gulden Snede ga ik dieper in op culturele verschillen en overeenkomstige patronen in de narratieve structuren van mythen, sprookjes, fabels en parabels.
Dan belicht ik een aantal mythische thema’s ― zoals het ontstaan van de kosmos, de goddelijk bezielde natuur en het samenspel van de natuurelementen (strijd, liefde, verbinding en scheiding, alchemistische processen) als basis van de schepping en van het leven op aarde ― en haal daarin enkele transculturele aspecten naar voren.
De dierenwijsheid met zowel diversiteit als verwantschap tussen culturele inzichten bezit een verbindende kracht, die mij in de huidige tijd van polarisering uiterst relevant toeschijnt.
- Borchert, B. (1994). Het verschijnsel, de geschiedenis, de nieuwe uitdaging. Haarlem: J.H. Gottmer.
- Coudert, A. (1984). De steen der wijzen. Deventer: Ankh-Hermes.
- Grimm (1981). Sprookjes voor kind en gezin. (Volledige uitgave van de 200 sprookjes en 10 kinderlegenden verzameld door de gebroeders Grimm met uitvoerige aantekeningen en registers). Rotterdam: Lemniscaat.
- Plattner, S. & Vonk, E. (Ed.). 2019). Congo tales: Told by the People of Mbomo. (Photographs by Pieter Henket). Munich/London/New York: Prestel.
- Quispel, G. (red). (1992). De Hermenetische Gnosis in de loop der eeuwen. Beschouwingen over de invloed van een Egyptische religie op de cultuur van het westen. Baarn: Tirion.
- Ten Berge, H.C. (1987). Mythen en fabels van Noordelijke volken. (Samengesteld, vertaald en ingeleid door H.C. Ten Berge). Amsterdam: Meulenhoff.
Noten
[1] Quest for wisdom: Adinkra
[2] Wijsheidsweb: Wisdom-is-like-a-baobab-tree
[3] Bron: Art Caroline Young
[4] Wijsheidsweb: The-year-of-the-pig
[5] Quest for wisdom: Rad
[6] Wijsheidsweb: The-monkey-and-the-crocodile
[7] Wijsheidsweb: Whats-the-difference-between-a-lama-and-a-llama
[8] Bron: Vogel Grijp
[9] Wijsheidsweb: Levenskunst-levensgeluk-11
[10] Wijsheidsweb: Engel, Schilderij (1996), een drieluikje/paneel, olie op eikenhout, 58*30 cm
[11] Wijsheidsweb: Trainen-van-consciousness-1
