Vogelwijsheid

Het QFWF storytelling programma Animal Wisdom ― 8

Heidi Muijen

7 september 2021

deel 1 ― deel 2 ― deel 3 ― deel 4 ― deel 5 ― deel 6 ― deel 7 ― deel 8

In de eerste zeven delen van de Gulden Snede schetste ik de interculturele en filosofische achtergronden van het QFWF storytelling programma Animal Wisdom.
In deel acht aandacht voor de animal-wisdom.org website rond dit programma. Deze wordt binnenkort ― met de herfst equinox op 22 september 2021 ― gelanceerd!
Hier volgt een tipje van de sluier met speciale aandacht voor de wijsheid van vogels.

Interculturele verbanden en transculturele symboliek

Er bestaan velerlei vormen van storytelling. Eigen aan Animal Wisdom is dat het zich als intercultureel programma richt op dierenverhalen en artistieke expressies van dieren wereldwijd. Het heeft als doel dieren-wijsheid uit diverse culturen te verzamelen en voor wisdomseekers van divers pluimage te ontsluiten in aansprekende educatieve vormen.

Dierenwijsheden in artistieke en narratieve vormen zijn via de website direct (en kosteloos) te bewonderen. Verdiepend en aansprekend educatief materiaal is in de vorm van e-books, animaties, games en lesmodulen tegen betaling van donaties te downloaden.
De opbrengst komt ten goede aan de verdere ontwikkeling van Animal Wisdom en de andere activiteiten van de Quest for wisdom foundation.

De verzamelde dierenwijsheden zijn zowel fictief als leerzaam, soms bizar en vermakelijk, ook kunstzinnig en leerzaam, ten behoeve van bewustwording van interculturele verbanden en transculturele symboliek rond dierenwijsheid.

De kunst van het leven

In deze bijdrage volgen voorbeelden van de kunstzinnige en interculturele insteek die karakteristiek is voor het storytelling programma Animal Wisdom.

In de culturele spiegels van verhalende, beeldende, muzische, rituele, theatrale en dansante dieren-wijsheid valt daarom veel te leren: zowel van de kunst van het leven zelf, als van de culturele visies daarop juist ook door de kracht van expressievormen.

De verhalen, beeldende kunst, muziek, spreekwoorden, symboliek rond dieren bevatten van generatie op generatie verzamelde wijsheid over dieren èn over het leven!
Door kunstzinnige en culturele expressies van dieren in hun element, hun streken en krachten, uit de verschillende windstreken met elkaar te vergelijken, ontstaan er verrijkte inzichten.

Raven in Noord en West

Zo komt Raaf in verhalen van verschillende culturen voor als boodschapper van de goden, als sjamaan en slimme deugniet.

In de wijze waarop die gevederde wijsheid is verbeeld in de mythen van Noord-Amerikaanse inheemse volken klinkt de rauwe kracht van de natuurelementen door; terwijl er een metafysische betekenislaag in Westerse beeldende kunst en verhalen meespeelt, waar raven het geestelijke deel van de mens symboliseren dat ook na de dood voortleeft.

Oosterse wijsheid van vogels

Het klassieke daoïstische geschrift de Zhuangzi ― een collectie van teksten die toegeschreven zijn aan ‘meester Zhuang’ (Zhuangzi, circa 370-280 v.o.j.) ― bevat naast de wijsgerige dialogen met andere wijsgeren ook mythische beelden, zoals het verhaal over de transformatie van Vogel Peng uit Vis Kun en diens reis van het duistere Noorden naar het Zuidelijke ‘Hemelse Meer’.

De parabel ‘Herfstwateren’, waarin de Geest van de wateren spreekt voegt elementaire wijsheid toe. In vergelijking met de Noordelijke Oceaan is de Gele Rivier door haar oevers beperkt, maar uiteindelijk keert deze weer terug naar de Onmetelijke Oceaan.

In beide parabels zinspelen de mythische beelden op de dubbele dao-natuur van al het leven op aarde.

De oneindige oorsprong in eindige vormen is verbeeld in de meanderende Gele Rivier die ― als zij al het water in zich verzameld heeft ― weer terugkeert naar haar oorsprong, de Oneindige Oceaan.

Vogel Peng, ontzaglijk groot maar toch meer omlijnd dan onmetelijke Vis Kun waaruit hij is ontstaan, verbeeldt die dubbelheid.
Vanuit steeds ruimere blikvelden, die Vogel Peng op zijn reis ontwaart, is het perspectief van kleinere wezens op aarde beperkt.

Deze relativiteit van ‘groot en klein’ vindt haar ijkpunt en oorsprong in de dao. Ten opzichte van grootte en kracht van Vogel Peng verschijnen de kleinere vogels ― zoals duif, mus en krekel ― als minder krachtig: springend van boom naar boom zijn ze tevreden met hun dagelijkse bezigheden. Bezien vanuit de onmetelijke grootte van Vogel Peng zien ze er ‘kleinzielig’ uit. Evenwel Vogel Peng is zo groots en ruimhartig, dat hij ook met deze kleine dieren wil spelen.

Omdat Vogel Peng contact houdt met de oorsprong, weet hij ook de bestemming van zijn reis naar het Zuiden te vinden ― de plaats die even duister is als het verre Noorden en daarom mythisch gezien dezelfde plaats aanduidt.

De levensreis en levenskunst

De mythische beelden in beide parabels tonen de oneindige kosmische oorsprong in eindige levensvormen. Deze symboliek roept thema’s van levenskunst op: de levensreis als queeste in het labyrint. De mens, komende vanuit kosmische oorsprong, meandert op de levensreis naar de bestemming: weer terug naar de bron, zoals de Gele Rivier in de Onmetelijke Oceaan stroomt. Zoals Vogel Peng, die vanuit het duistere Noorden naar het Hemelse Meer in het Zuiden vliegt.

Het mythisch-filosofische thema van de dubbele natuur en van scheppende krachten zowel in de natuur buiten als in de mens, weerspiegelt een kern van levenskunst. Verstaan vanuit de Oosterse wijsheid van Vogel Peng betekent de oproep van levenskunst ‘waarlijk mens te zijn’ ofwel ‘te worden wie je bent’ de opgave de tegendelen ― in de gestalten van Vis Kun en Vogel Peng, van yin en yang ― als creatieve en destructieve, vrouwelijke en mannelijke krachten op de levensreis te verenigen in passende, vitaliserende vormen.

Hieronder volgt een deel van de, met literaire vrijheid tot één verhaal samengevoegde parabels. Deze is opgenomen in het e-book Animal Wisdom Collection 1: Dieren Wijsheid uit Noord, Zuid, Oost, West. Weesp: QFWF-uitgeverij. Naar verwachting zal deze eerste van een reeks culturele en interculturele storytelling bundels eind november verschijnen.

De reis van Vogel Peng

Hoe zouden kleine wezens met korte levensduur de reis van de grote Vogel Peng naar waarde, duur en lengte goed kunnen inschatten?

Diens reis begon in de duistere wateren van het Noorden, waar de onmetelijke Vis Kun leeft.

Daar is de Gele Rivier het breedst ― door het vele in de herfst verzamelde water ― en zij mondt uit in het ruime sop, waar er murmelende, bruisende, sissende, kabbelende, kletterende en klaterende stemmen te horen zijn.

Bij de monding van de rivier, deint de Geest van de Gele Rivier mee op de branding van de Noordelijke Oceaan en fluistert:

“Volmaakt als ik ben, heb ik de lange reis vanuit het duistere Noorden ondernomen en keer ik terug naar het Vormloze, op het ritme van eb en vloed van de eeuwige Dao.”

De Geest van de Noordelijke Oceaan bruist:

“Nu je buiten je oevers bent getreden in mijn gastvrije bekken, merk je pas hoe beperkt je bedding was, waarlangs je al die tijd stroomde! En hier, versmolten in mijn Grote Zuiverheid, kun je ook je eigen grootspraak horen!”

De Geest van de Gele Rivier sist terug:

“Ook jij, duistere Noordelijke Oceaan uitgestrekt tussen Hemel en Aarde, ontvangt toch de levensadem van yin en yang?”

Aanzwellend met haar zilte overvloed davert de Geest van de Noordelijke Oceaan:

“Zoals een kikker in een regenput niet kan praten over de Oceaan, omdat hij beperkt leeft in zijn put, klinkt jouw wijdlopige woordenvloed over de dimensie Zonder Begin.

Plots duikt in de Noordelijke duisternis de onmetelijk grote Vis Kun op, die juist haar bad neemt tijdens de vloedgolf. Ze dartelt door het achterblijvende schuim van de vloedlijn, die zich met bruisende kracht terugtrekt:

“Ach, geest van de Gele Rivier, hoe zelfingenomen ben je toch door al dat water dat je hebt verzameld! En hoe krachtig herinnert de Geest van de Noordelijke Oceaan je aan de Hemelse oorsprong (Dao), opdat je jouw beperkte bedding kan zien …”

In een flits verandert Vis Kun in Vogel Peng! Wat een enorme omvang heeft Vogel Peng en met welk een enorme kracht strekt hij zijn imposante vleugels uit. Welk een vleugelgeklap en wiekende wolken, die de hemel overspoelen en klapwiekend het zeewater tot hoge golven laat opzwiepen!

Op wervelwinden stijgt Vogel Peng negentigduizend mijl hoog en krijgt door die enorme hoogte de wind onder zich. Hij koerst in zuidelijke richting.

Wie zal het zeggen of de hemel waarlangs de reis van Vogel Peng voert werkelijk blauw is en zonder einde? Of is dat slechts verbeelding? Zijn stuwende vleugels weerkaatsen vrolijk gekwetter, afkomstig van het krekeltje en het duifje. Zij lachen om Vogel Peng en zijn ongewisse, oneindige reis:

“Wij maken gewoon een sprongetje en vliegen van boom tot boom. En soms vallen we wel eens op de grond voordat we onze bestemming bereiken. Waar is het goed voor zo’n hoge sprong te nemen, zoals Vogel Peng deed, en waarom zouden we niet gewoon klein kunnen beginnen met vliegen naar het Zuiden?”

Zodra hij dat vrolijke gelach hoort, tuurt Vogel Peng naar beneden en krijgt zin mee te spelen met de kwetterende mus en koerende duif. Heerlijk om mee te springen met de krekel en ook mee te kruipen met het gekrioel van minuscule insecten!

“Spelen in de ruimte: is dat niet wat alle gevleugelden, geleedpotigen en geschubden doen ― groot en klein, kort en lang ― alleen de reis terug naar de oorsprong verschilt: een oogwenk of mijlenver. Die maat verspringt, afhankelijk van het wezen wie de maat neemt: mier, mens, krekel, musje of duif.”

De beeldende kunst van Caroline Young, de Kraanvogel

Het werk van Caroline Young draagt bij aan Oosterse wijsheid van de vogel. Op veel van haar kunstwerken staan kraanvogels. In de Japanse, Chinese en Koreaanse traditie symboliseren kraanvogels geluk en een lang leven vanwege hun legendarische levensduur van duizend jaar.

Er bestaan vijftien soorten kraanvogels die op vijf continenten voorkomen. De meest majestueuze is de Japanse kraanvogel, die bijna anderhalve meter groot is met een spanwijdte van meer dan 183 cm en een rode kroon op het hoofd.

De Japanners noemen de kraanvogel ‘geluksvogel’; de Chinezen ‘hemelse’ vogels, dragers van wijsheid. Die symboliek hangt samen met hun krachtige vleugels, waarmee de kraanvogel in staat zou zijn zielen naar het paradijs te vliegen en mensen naar hogere niveaus van spirituele verlichting te voeren.

In de loop van de tijd is de kraanvogel ook geëvolueerd als een favoriet onderwerp van de traditie van het Japanse vouwen van papier ― origami. Er wordt gezegd dat duizend gevouwen kraanvogels, één voor elk jaar van zijn leven, een wens kan laten uitkomen!

Gevederde leiderschapslessen

Vogelverhalen bevatten een boeiend mythisch-filosofisch thema: de parallel tussen de ziel als (morele) levenswil en de leidende rol van de koning(in) voor een gemeenschap.

Oosterse vogelwijsheid

In een verhaal uit de Vedische Pancatantra traditie ― over Uil en Kraai ― wilde een groep vogels de beste kandidaat kiezen wie van de vogels hun leider zou worden, aangezien Garuda, hun hemelse koning, niet veel deed om hen te beschermen.
Dit verhaal is herverteld door Nivedita Yohana. Het is opgenomen in Animal Wisdom Collection deel 4: Pancatantra and other tales (in progress) zowel als in een interculturele les voor de Middenbouw [Dierenwijsheid over burgerschapsvorming].

Interessant aspect bij deze wedstrijd tussen de vogels, is dat Uil en Kraai over verschillende domeinen van het leven lijken te heersen. Uil ziet ‘s nachts en Kraai lijkt meer geschikt om overdag te regeren. In elk geval toont Kraai zich in dit Indiase verhaal een bedrieger met het ondermijnen van de goede reputatie van Uil en vergooit met zijn praatjes diens kansen om de vogelleider te worden.

Zonder de sluwe streek van Kraai zouden beide vogels kans maken: hun beider kwaliteiten dragen bij aan leiderschap. Ze vertegenwoordigen complementaire aspecten van de ziel ― vergelijkbaar met dierenwijsheid uit andere verhalen: de slinksheid van spin of vos èn de fysieke kracht van de leeuw ― die nodig zijn een gemeenschap goed te kunnen leiden.

Alle drie vogelfiguren symboliseren leiderschap. Raaf als trickster/ sjamaan èn Uil als wijze koning of ‘chief’. Ook de Garuda als hemels verheven vurig dier en is een koninklijk toonbeeld van transformatie!

Zuidelijke vogelwijsheid

De moraal uit een zuidelijk vogelverhaal is niet moralistisch van toon ― zoals (Westerse en Indiase) parabels, vorstenspiegels en legenden soms kunnen zijn ― doch vormen een gedeelde (voor mensen en dieren geldende) bron van wijsheid uit de natuur.

Deze Congolese vertelling gaat over de vogels van het woud van het dorp Zokabossala in de republiek Lossi (zie: Animal Wisdom Collection 1: Dieren Wijsheid uit Noord, Zuid, Oost, West. Weesp: QFWF-uitgeverij). Hoor, daar klinkt de kalme stem van het Woud:

“Mijn lieve bomen, mijn kinderen. Mochten jullie je in de steek gelaten voelen door de mensen, vergeet dan niet dat er dieren zijn om je op te vrolijken. Vooral de gevleugelden die dag en nacht zingen.”

Gedurende tientallen jaren heerste er in deze streek een mysterieuze epidemie, die de helft van de vogels had weggevaagd.

De vogels leken wel de enige dierengroep te zijn die zo zwaar getroffen was. Daarom dachten ze dat hier een vloek in het spel was. Zij hielden een vergadering en namen het besluit het dorp te verlaten en weg te trekken.

Bij het opbouwen van hun gemeenschap elders blijken de kleine vogels naar hun aard zowel vindingrijk als dienstbaar te zijn. Zij zijn bereid al hun krachten in dienst te stellen voor het algemeen belang.
Het verhaal vertelt over hun inzet en onmisbaarheid om de smeedsteen naar het nieuwe dorp te vervoeren. Zonder te pronken of zichzelf op te blazen (zoals de grote vogels doen) beschikken ze over eigen manieren om effectief te zijn. Met een slimme streek laten ze de grote vogels voelen wat hun waarde voor de gemeenschap is.

Dit verhaal verbeeldt een les in bescheidenheid en bevat tevens de collectieve levensles hoe iedereen in een samenleving elkaar nodig heeft. Ook de grote vogels zijn afhankelijk van de kleine vogels (niet alleen andersom) en verdienen het daarom gerespecteerd en erkend te worden.
Hoewel het in zekere zin in de (natuurlijke) aard ligt van de grote vogels hun kracht en voorkomen breed uit te meten, vraagt goede samenwerking oog te hebben voor ieders rol en waarde in het grote geheel.

Zo vertelt het verhaal nog meer, ook dat ieders ‘ego’ — hoe klein of groot ook — er best mag zijn, zolang het maar in dienst staat voor het algemeen belang.
In dat licht kunnen opschepperij, pronk en praal ook van waarde zijn!

De ziel als reis: een kosmisch en cocreatief proces

Het vergelijken van de cultureel diverse vogelverhalen rond de mythisch-filosofische thema’s geeft een boeiende interpretatiesleutel voor het vinden van transculturele rode draden door de mythische verhalen uit Noord, Zuid, Oost en West.

Vogel als vrije wezens levend in een tussensfeer, belichamen kwaliteiten van verbinding ― van hoog en laag; binnen en buiten ― die essentieel zijn voor het inrichten van een goede samenleving. De vogelwijsheden uit Noord, Zuid, Oost, West, bevatten individuele en collectieve leiderschapslessen. Door ze in samenhang als transculturele symboliek te beschouwen, visualiseren ze gelaagde processen van de reis van de ziel, het spel der natuurelementen ― zoals het opstijgen en vliegen van vogels, spelend met de winden en de zwaartekracht ― sociale en kosmische co-creatie.

Bezien vanuit deze transculturele rode draden bevatten de vogelverhalen wijsheid over de ecologische en kosmische verbondenheid van mensen met alle leven op aarde èn wijzen ze op het gegeven hoe de menselijke natuur wezenlijk dynamisch en scheppend van aard is. Dat levenskunst de mens oproept goed om te gaan met de ambivalenties in het bestaan ― zoals de verbinding tussen vrouwelijke èn mannelijke kwaliteiten in het proces van menswording, alsook in sociale patronen van samenleven.

Dit kosmische perspectief belicht de reis van de ziel als een natuurlijk en sociaal cocreatief proces, dat inherent ambivalent van aard is.
Die visie lijkt wel het sterkst tot uiting te komen in de hier navertelde Chinese parabels over de dubbele natuur, uitgebeeld door de verbinding van Vogel Peng met Vis Kun.
Deze gelaagde mythische symboliek vormt een bron voor daoïstische levenskunst van een ‘natuurlijke levenswijze’ waarin denkbeelden over het leven als continue dynamiek van polaire ying en yang krachten resoneren.

Transculturele levenskunst

De Chinese mythe geeft van de vogelwijsheden uit de vier windstreken het sterkst uitdrukking aan de dynamische aard en inherente dubbelheid van alle natuur en haar verbondenheid met het grote geheel in krachtige en sprekende beelden.
Het besef van een gelaagde en paradoxale samenhang van tegenpolen in creatieve processen op kosmische, natuurlijke en menselijke niveaus is evenwel niet exclusief Chinees, doch te vinden in mythen wereldwijd als transcultureel thema.

Opmerkelijk is hoe de archaïsche mythische wijsheid “zo boven, zo beneden” en de vogelverhalen uit verschillende windstreken als een transculturele symbolische taal uiterst relevant blijken te zijn voor de laatmoderne tijd. Zoals de mythische verhalen doordesemd zijn van een besef van verbondenheid tussen verschillende werelden, zo lijkt men dit besef als ecologische kennis en spirituele wijsheid te herontdekken; bijvoorbeeld het vermogen van bomen tot communicatie (Wohlleben, 2016).

Vogelwijsheid nodigt uit perspectieven van verbinding te ontwikkelen: in de huidige tijd met crises in nagenoeg alle gebieden van de samenleving bittere noodzaak, teneinde de kosmopolis met rechtvaardiger sociale en economische structuren in te kunnen richten!

De kanteling naar een dynamisch perspectief

Ook op intermenselijk niveau helpt vogelwijsheid het perspectief op wie de mens ten diepste is van statisch naar dynamisch te kantelen. Het stelt mensen in staat een verbinding te maken tussen de raadselachtige schepping van de kosmos en de menselijke levenskunst als cocreatief proces, dat door diverse wijsheidstradities en filosofieën omschreven wordt als de levenskunst waarlijk mens te zijn.
Dat impliceert juist geen eenheidsmens op basis van een statische essentie, doch de veelkleurigheid van vogels van verschillend pluimage!

In de mythische verhalen verbeelden vogels de ziel als reis veeleer dynamisch ― gevleugeld in een tussensfeer, voorbij (oordelen over) goed en kwaad ― dan als een essentie die zich ergens ‘in’ de mens bevindt.
De Westerse metafysica neigt ertoe de tweevoudige aard van de mens als ‘geestelijk’ versus natuurwezen ‘essentialistisch’ en ‘statisch’ (als ‘substantie’) op te vatten; als een eeuwige kern in een sterfelijk omhulsel.

De mythische vogelwijsheid leert ‘tussen-zijn’ als een levenskunst te zien ― als reiziger in de queeste van het labyrint van het leven ― en als levenshouding, die nodig is voor cocreatieve processen.
De vogelverhalen nodigen ertoe uit een perspectief te ontwikkelen van waaruit het mannelijke en vrouwelijke; goed en kwaad; hoog en laag; licht en donder, en alle andere tegenstellingen in het bestaan zich tonen als weerspiegelingen van het dubbelwezen ‘mens’: Dasein ofwel tijdruimtelijk zijn, zo noemde de existentiefilosoof Heidegger dit.
Vogelwijsheid voedt de levenskunst van een gevleugeld bestaan voor het goed leren hanteren van de tegenstellingen in het leven als mysterie dat wij zelf zijn: een existentiële verhouding tot zichzelf, tot de vreemde ander en het andere, het grote geheel.

De QFWF Ontmoetingsdag 2021

Een voorproef van al dit moois uit het QFWF storytelling programma Animal Wisdom zal tijdens de QFWF Ontmoetingsdag op zaterdag 2 oktober 2021 worden gepresenteerd. Vooral de wijsheid van vogels zal — via dans, digitale en kunstbeelden, muziek, spel en sjamanistisch trommelen — geplaatst in intercultureel perspectief tot bezinning en dialoog uitnodigen.

Met dit kunstzinnige en vormende materiaal uit de Gulden Snede beoogt de QFWF interesse voor verschillende culturen en kruisbestuiving tussen wijsheidstradities te bevorderen. En zo bij te dragen aan een inclusieve samenleving, waar de waarde van het verschil en de schoonheid van het anders zijn centraal staan.

^[1] Bron: Golden Winged Great Peng in de Hongwu tempel