Oude wijn in nieuwe zakken!

Een blend van Bildung en Art Dialogue Methods

Heidi Muijen

“… de kunst om het niet dicht te timmeren … denk aan performance-art … geldt ook voor het bouwen aan een leergemeenschap en hoe je een bildungsconcept van de grond kunt krijgen, ècht van de grond krijgen, door het gesprek tussen mensen levend te houden ….”

Aan de Creatieve Therapie Opleiding van de Hogeschool Arnhem Nijmegen heb ik René Donders als een betrokken collega leren kennen, vooral als het gezicht achter ‘het creatieve materialen winkeltje’. Hoe bijzonder elkaar jaren later vanuit gedeeld engagement pas echt goed te leren kennen, ruim tien jaar nadat ik ontslag had genomen. Dit, uit ongenoegen over de wijze waarop creatieve therapie, een ambacht waarmee ik mij met hart en ziel verbonden voel, top down en bedrijfsmatig werd gerund, als één van vele opleidingen van de hogeschool, waarbij de winst- en verliescijfers het laatste woord hebben. Het hart van het ambacht kwam hierdoor hand in hand met de vitaliteit van de docenten die de opleiding dragen, steeds sterker onder spanning te staan.

Aan het creatieve hart van wat — symptomatisch voor de ‘professionaliseringskoers’ — sinds 2006 officieel ‘vaktherapie’ is gaan heten, gaf ik vanaf 1997 uiting met artikelen in het Tijdschrift voor Creatief Therapie. Ook met een onderzoek dat aan de basis staat van mijn proefschrift over de (meer)waarde van creatieve middelen in communicatie- en veranderingsprocessen. Dat ik als hoofddocent aan de Creatieve Therapie Opleiding vorm mocht geven aan een onderwijsvernieuwing leek een droom die uitkwam. Het werd steeds meer een nachtmerrie door de knellende tang van de Hogeschool onderwijsfabriek.

Wel bleef ik het creatieve hart trouw vanuit mijn filosofische begeleidingspraktijk Thymia voor Levenskunst en Creatieve Ontwikkeling. Een mythisch-filosofische spelvorm Mens, ken je zelf!^[1] ontstond binnen mijn praktijk, al uitwisselend, onderzoekend en schrijvend in verschillende netwerken en samenwerkingsverbanden. Zo ontstonden er Art Dialogue Methods als een rode draad door de cocreatieve praxis. Sinds 2016 vanuit de Quest for wisdom foundation waar de toegepaste kunsten centraal staan als ‘intermediaire’ taal teneinde verbindingen tussen culturen te onderzoeken en tot stand te brengen^[2].
De in mijn praktijk ontwikkelde spel & dialoog-begeleidingsvormen ging ik vanuit casuïstiek en het gedachtegoed erachter beschrijven om het verder uit te kunnen dragen — ook voor andere vakgebieden zoals de begeleidingskunde en veranderkunde — vooral samen met collegae René Brohm en lector Michiel de Ronde^[3].

Wanneer ik René Donders na tien jaar weer ontmoet luister ik geboeid hoe hij zich sterk maakt het klassieke perspectief Bildung te doordenken èn handen en voeten geven voor de huidige tijd, onder meer met zijn masterthesis Kunsteducatie “Bildung en Performance”. Hoe mooi en inspirerend elkaar vanuit gedeeld engagement te leren kennen en hernieuwde samenwerking te verkennen vanuit het netwerk ‘Ont.Moeten’. Omstreeks een jaar geleden werd ik reeds uitgenodigd door Wytske Lancester, een drijvende kracht achter dit Programma, voor een workshop waarin Art Dialogue Methods werden gebruikt als middel voor cocreatie tussen jonge kunstenaars, initiatieven in de wijk en studenten van de Academie Mens en Maatschappij van de HAN. Hierover is een documentaire gemaakt (Fesenmeier, 2020-11) en verslag gedaan in een blog van de Hogeschool Arnhem en Nijmegen, HAN (2021).^[4]

Een dialoog tussen Heidi Muijen en René Donders

Ons gesprek^[5] vond in het voorjaar 2022 plaats op een locatie van de hogeschool in Nijmegen waar René mij interviewde over de vraag in hoeverre Art Dialogue Methods (ADM) geschikt zouden kunnen zijn Bildung als klassiek onderwijsconcept nieuw leven in te blazen.

“In hoeverre zou ADM als benadering kunnen helpen Bildung vorm te geven in de hogeschool?”

René zet zich ervoor in dat Bildung door de hogeschool als leergemeenschap wordt omarmd en geen modegril blijft die met een manager meekomt en weer weggaat als de volgende manager aantreedt. Maar al te goed herken ik de hogeschoolreflex van het ‘weg zetten’ van kwaliteit in organisatiesystemen en didactische concepten en benadruk hoe cruciaal ‘het in gesprek blijven’ met elkaar is:

“Zo zouden Art Dialogue Methods kunnen helpen een dialogische inbedding aan Bildung te geven. Als methodisch samenspel tussen Pathos, Ethos, Mythos en Logos doet ADM een appèl op het lijfelijke, zodat de hele mens meespreekt bij wat er tussen mensen kan ontstaan. De kunsten raken het hart en door met elkaar niet alleen te praten maar iets creatiefs of kunstzinnigs te doen, ontstaat er ruimte voor het vinden van ‘het goede’ in onderwijs.”

René onderstreept dat er ook bij Bildung van de mens als geheel wordt uitgegaan.

“Als we het dan hebben over Ont.moeten, waar kunnen die twee elkaar ontmoeten, Bildung en ADM, opdat we inclusie hebben en het vóórleven? Dus dat luistert heel nauw hoe je met die gevoelige ruimte omgaat. Die hebben we sinds kort ‘de ruimte van de twijfel’ genoemd, ruimte waar je mag twijfelen. Een soort tussenruimte.”

René vertelt hoe deze is ontstaan uit de coronadiscussie, omdat de studenten die aan dit programma meededen hun principiële bezwaren tegen de vaccinatie en lockdown maatregelen mochten uiten. Daar is heel mooi op gereageerd “om die twijfelruimte samen in te gaan”, waarna René er bij Fernand van Westerhoven, de nieuwe directeur, op aandrong of er bij het vormgeven van een Bildung programma ook die ‘plek der moeite’ mag zijn.

“Door niet alles dicht te timmeren maar ook speelruimte te laten zijn om ‘fouten’ te mogen maken — wat eigenlijk wil zeggen: ervaring mogen opdoen!”

Het sprokkelen van krachtige ingrediënten

Hier ontmoeten onze beider passies elkaar: het belang van het installeren van een twijfel- en speelruimte.

Twijfelruimte en samenspel

Binnen zo’n tussenruimte kan ADM als middel helpen een Bildungsprogramma te ontwikkelen! Door onderwijsprogramma’s met elkaar vorm te geven, als een groep van zowel studenten als docenten en managers, teneinde in een samenspel goed onderwijs te geven! Vooral moed en het opzij zetten van heilige huisjes zijn nodig Bildung als experiment te durven aangaan.

Door eerst met verschillende groepen afzonderlijk te werken en daarna, in een proces en een fasering, met elkaar als leergemeenschap er in cocreatie vorm aan te geven.

“Dan is het durven betreden van de plek der moeite cruciaal, want juist hier gaat het vaak mis; bijvoorbeeld dat iemand iets leuks bedenkt en denkt dat gaan ‘zij’ dan wel uitvoeren. Maar kan het ook in een samenspel?”

Precies op dit punt kan het creatieve medium als een verborgen schat in en tussen mensen zoveel meer betekenen, veel meer dan als het alleen als een ‘methode’ binnenskamers in een therapieruimte of in een klaslokaal blijft.

Organiseren als spel

René vraagt geïnteresseerd:

“Dat is dus eigenlijk jouw drive. Om uit die hokjes te breken en de potentie voelbaar te maken en breder te trekken?”

Op dit punt ontstaat er een intensiteit in ons gesprek als wegwijzer naar een blend tussen ADM en Bildung bij wijze van experiment:

“Ja, daar slaan die termen ook op: Art Dialogue Methods.
Dialoog wil zeggen: er is niet een bevoorrechte taal, zoals het psychologische vakjargon of een bepaalde tak van de psychologie, die dan het beste zou zijn om het effect te bewijzen. Zoals je bij muziek allerlei hersengebieden kunt aanwijzen. Aanwijsbaar — evidence based — ja, daar gebeurt iets. Op zich kan dat ook wel helpen om subsidies en erkenning te krijgen; dus retorisch is het in ieder geval een goede benadering. Ook interessant voor de ‘Body of Knowledge’ om aspecten van kennis op te bouwen. Maar ergens slaat het ook de plank mis in mijn gevoel. De eigenheid van het ambacht verdient ook een eigen taal die recht doet aan wat er in de ervaring gebeurt. Het gaat immers om een ervaringsgerichte praxis en om dan taal te gebruiken die daar totaal van af gaat, zoals naar hersengebieden of iets anders, dan ga je ook af van het hart van het ambacht. Vandaar in ADM twee gelijkwaardige en elkaar bevruchtende componenten van de methode, de ‘Arts’ en de ‘Dialogues’.”

Daarom geeft de term ‘Method’ niet aan dat er één eenduidige methode zou zijn, maar dat er vanuit gelijkwaardigheid en dynamiek tussen de toegepaste kunsten in een voortgaande dialoog tussen professionals er een methodische benadering uit voortkomt. Zodanig dat die juist vanuit de gecreëerde dialogische relaties passend is voor de betrokkenen en voor het doel dat zij willen realiseren in de context waarin zij samenwerken; zoals het verzorgen van goed onderwijs.

“Dus er is niet een vooraf bepaalde methode die je dan [als protocol]zou moeten toepassen. Nee, je verzamelt krachtige ingrediënten door middel van kunstmiddelen in onderlinge dialoog; en je bent met elkaar bereid in een langdurig ontwikkelproces en in elkaar te investeren!”

Opbouwen van dialogische relaties

Juist bij deze kracht en crux van ADM — van het samen aangaan van een experiment als een dialogische en kunstgecentreerde werkwijze — ziet René een treffende overeenkomst met performance art, waar hij zelf mee bezig is.

“Daar gaat het ook om het verzamelen van ingrediënten en de zaak maar maximaal voor de helft voorbereiden. Dat andere deel ontvouwt zich namelijk in de interactie, in dialoog met het publiek dat aanwezig is. Dan gebeurt er iets vergelijkbaars en dat geeft ook ruimte voor mensen en wat er gebeurt op dat moment. Het is fundamenteel belangrijk om de zaak niet dicht te timmeren. Anders wordt het een theaterstuk.”

Deze gedeelde focus van ‘het niet dicht willen timmeren’ bij zowel ADM en Bildung als performance art lijkt ons essentieel voor het bouwen aan een leergemeenschap, die met elkaar Bildung van de grond wil krijgen.

“Wat hiervoor nodig is om het niet alleen als concept maar ècht van de grond te krijgen, is het gesprek erover tussen mensen en vanuit ieders passie levend te krijgen en te houden!”

Het experiment durven aangaan

René heeft voor zijn onderzoek over Bildung en Performance art een checklist opgesteld, eigenlijk vragen als uitnodiging in dialoog met elkaar ingrediënten te vinden voor een definitie om het verder concreet te maken.

Hiertoe heeft hij ook contact gezocht met Lisa Hinz. Zij heeft het in het spoor van Lüsebrink die het Expressive Therapies Continuum ontwikkelde in de jaren 1970, aan bepaald materiaal gebruik en daaruit voortkomende betekenisgeving hersengebieden gekoppeld. Deze invalshoek hielp René voor het vinden van formuleringen om zodanige vragen te kunnen stellen, dat er vanuit de zintuigen naar betekenisgeving kan worden gewerkt.
In het verlengde hiervan heeft hij contact gezocht met de groep rond Wytske Lancester en het programma Ont.moeten. En zo ontstond de idee op welke manier ADM ook een richting kan geven om Bildung verder te ontwikkelen!

Pathos als aanjager en Ethos als focus

In ons gesprek sprongen er vonkjes van inspiratie tussen ons over; zo ‘gebeurde’ er precies waarover wij spraken! Namelijk, hoe de toegepaste kunsten een ruimte openen, waar betekenisgeving al doende tussen mensen emergeert. Zo’n proces zou ADM kunnen faciliteren en op die manier bijdragen aan het formeren van cocreatieve netwerken die de starre hiërarchie van de hogeschool als een professionele bureaucratie kan openbreken!
Nog een ingrediënt licht op uit ons gesprek: het belang van een gedeelde Ethos rond het willen vormgeven van goed onderwijs. Het belang hiervan geldt evenzeer voor het geven van goede zorg en het vinden van het goede in andere vormen van dienstverlening.

“Die vraag is in deze tijd zo urgent geworden, doordat onderwijs en zorg als sectoren in hun aanpak zo gefragmenteerd zijn geraakt. Specialisten zijn op deelgebiedjes aan knoppen aan het draaien en mooie systemen aan het optuigen. De vraag naar het geheel vanuit menselijke betrokkenheid raakt daarmee uit beeld en schreeuwt om aandacht! Die trend is maatschappijbreed gaande en de symptomen worden steeds sterker voelbaar. Bildung kan hier een antwoord op geven in de sector onderwijs. In andere sectoren zoals zorg, bij de politie en in de politiek, zijn vergelijkbare processen gaande. Om dit als fenomeen te kunnen duiden, vanuit de nood die er heerst voor het aanbrengen van samenhang vanuit een ‘groter geheel’ — het streven te werken vanuit het geheel betekent eigenlijk ‘integriteit’ als kwaliteit in en tussen mensen — daar zou ADM ingrediënten voor kunnen ontwikkelen, op een manier die passend is voor betrokkenen als een leer- en werkgemeenschap. Wij zijn ten diepste gemeenschap, relationele wezens; ook wanneer we op een eilandje, in een hutje op de hei zitten.”

Deze gedeelde zorg blijkt de andere kant van onze passie te zijn. René herkent dit bijvoorbeeld in de woke beweging, als een gevaar van het te ver kunnen doorschieten in dat we allemaal heel politiek correct moeten zijn. Hierdoor opgeroepen spanningsvelden dreigen, zodra die ergens opduiken, meteen verdacht te worden gemaakt en weggezet in de social media.

“Dan is er weinig ruimte meer voor echte verdiepende discussie, of liever: gesprek en ontmoeting in het anders zijn. Dat politiek correcte voedt de angst om ‘niet ontmaskerd te worden als ‘imperfect’, dus eigenlijk als menselijk! Dat is een vreselijke hel. Veel jongeren en studenten hebben daar last van, terwijl ze het zelf niet weten, over hoe ze in beeld komen, over het beeld wat in de social media en op instagram ontstaat. Dat is zo’n ‘way of life’ geworden! Waar is dan de ruimte om het even niet te weten en zoekende te zijn, twijfel erover te hebben? Dat je dat met elkaar mag hebben en daarmee dus weer mens mag zijn!”

Hoe belangrijk is het dit te erkennen, dit ongrijpbare van wat er op het spel staat met ‘het ingezogen raken’ in de wereld van digitale apparaten, in de mediacratie! Vooral voor jongeren, maar eigenlijk voor iedereen die deelneemt aan het maatschappelijke leven: er is bewustzijn voor nodig en durf om te onderkennen wat voor sterke krachten er spelen en welke invloed dit heeft, die gerichtheid op de buitenkant, op het uiterlijk en hoe je overkomt ….

“Het gaat hier eigenlijk om heel vervreemdende processen.”

René herkent dit punt van vervreemding en ziet het belang van Bildung om daarin een belangrijke tegenkracht te kunnen ontwikkelen:

“Omdat het juist over de dingen gaat die je niet kunt pakken, waar je in je onderbewuste niet bij kunt. Ook de dingen waarvan je niet kunt weten dat je die ooit nodig gaat hebben.

Bildung beoogt wat mij betreft dan ook hoe je met ongemak omgaat, en dat ongemak een dienende factor is in je groei…. Omdat je dan, in plaats van dat je dat zo snel mogelijk weg wilt hebben, je ook kunt afvragen wat heeft me dit te vertellen, ondanks dat het nog steeds erg ongemakkelijk is.”

Dat leren ‘omgaan met ongemak’ vormt in huidige leer- en werkcontexten, waarin sterke vervreemdende, buiten jezelf trekkende krachten werkzaam zijn, wellicht het hoofddoel van Bildung, waar het misschien vroeger in andere contexten bijzaak was.

“Gaat het bij Bildung misschien wel wezenlijk om levenskunst, om thema’s als ‘Hoe word je eigenlijk mens, hoe ben je een goed mens? Hoe groei je als mens in deze wereld? Hoe kun je je staande houden, hoe kun je in de wereld gaan staan voor iets, wat jij toe te voegen hebt, jouw unieke bijdrage die je wereld te bieden hebt?’ Het ontwikkelen van kwaliteit in plaats van kwantitatieve groei. En te durven vertrouwen op het proces door niet alles te willen dichttimmeren; dus allemaal schijnbaar randvoorwaardelijkheden van een oud Bildungsconcept, die juist in deze tijd centraal zijn komen te staan; en die normaal gesproken niet in het curriculum staan.”

Misschien is het wel een blessing in disguise, de lastigheid die docenten ervaren om aan de ‘echte’ leerdoelen toe te komen die eigenlijk op het programma staan. Zodat je via die ‘omweg’ aan de wezenlijke dingen van menszijn toekomt, zoals het leren vertrouwen op het niet weten, het leren omgaan met ongemak.

Publicatielijst ADM te downloaden via: thymia.nl/downloads-en-links

Noten

^[1] Zie: questforwisdom.org/quest-2/mens-ken-je-zelf/
^[2] Als expressievormen en dimensies van het Rad van interculturele levenskunst
^[3] Zie: thymia.nl/wp-content/uploads/2021/10/MO_04-05_2021_Muijen_Brohm_pp_63-81.pdf
^[4] Zie: wijsheidsweb.nl/van-een-dansmetafoor-naar-art-dialogue-methods
^[5] Zie: www.youtube.com/watch?v=_JKUjsoFxcQ
^[6] Bron: Haida drummers and singers greet guests on the shores of Ḵay Llnagaay, a thousands-of-years-old village in Haida Gwaii — foto Graham Richard
^[7] Bron: Art therapist Felicity Kodjo watches over a patient during the art therapy workshop — foto: VOA — A. Fortier
^[8] Bron: Atlas frontview — foto DARPA