Ode aan Papiamentstalige dichters

Fred de Haas, tekst en vertalingen poëtische fragmenten

deel 1 – deel 2 – deel 3 – deel 4 – deel 5 – deel 6 – deel 7 – deel  8 – deel 9 – deel 10 – deel 11 – deel 12

September 2022

Dit is een Ode aan diegenen
aan wie wij nu in dank ontlenen
wat zij gaven in hun strijd
voor taal en onafhankelijkheid.

Slechts hun wóorden waren machtig
en ze blijven ons indachtig.
Alle schatten van de aarde
kunnen niet óp tegen hun waarde.

Hun strijd was eenzaam en om niet,
werd vaak gevoed door diep verdriet.
De naam van ’t werk dat zij verrichtten?
Zij maakten wat je noemt ‘Gedichten’.

Ze kwamen overal vandaan,
(Spanjaard, Hollander of Afrikaan).
Hun kleur was zwart, licht-, donkerbruin,
hun teint soms glazig als aluin.

Het nieuwe vaderland werd gauw
Boneiru, Ruba en Kòrsou^[1],
Puerto Rico, Martinique
(en hun godsdienst ‘katholiek’).

Daar was Joseph Sickman Corsen^[2]
(naar assonantie moet ik vorsen).
Hij schreef Spaans en Papiaments en
zijn ‘Atardi’ roert elk mens:

Atardi

Ta pa kiko mi no sa
ma esta tristu mi ta bira
tur atardi ku mi mira
solo baha den lamá!

Einde van de dag

Waaróm kan ik niet zeggen, nee,
maar ’s avonds voel ik mij beklemd,
wanneer ik, droevig en ontstemd,
de zon zie ondergaan in zee.

Het Papiamentu was de taal
die werd verdedigd door Luis Daal^[3].
Diens woorden klonken teer en logisch,
droevig vaak en melancholisch:

Ajó pa sempr^[4]

I lo mi baj …
i páranan lo sigui kanta
den pal’i tamarèjn,
na boka ‘i pos,
ora maínta habri

Vaarwel voor immer

En ik zal gaan …
en in de tamarinde boom zal,
als de ochtend aanbreekt,
rond de put
een lied van vogels
blijven klinken.

Zijn Curaçaose evenknie
was Pierre (de dichter) Lauffer^[6] die
zijn Papiaments beleefde
als een ziel waarin hij leefde:

Mi lenga

Su kantika tin kandela
su simplesa tin koló.
ku su wega di palabra
mi por ‘nabo bo soyá
ku su ritmo i su stansha
mi por sinta namorá.
Na mi lenga di krioyo,
ku su zjeitu di zonidu
no tin duele ni legria pa herami,
ni tin sort’i sintimentu
ku mi n’ tribi machiká.

Mijn taal

Zijn lied is zo vurig
zijn eenvoud zo kleurig
met zijn klanken, woorden, grillen
kan ik je levend villen
en zijn ritme, hart en ziel
vormen de dans waarop ik viel.
In mijn taal, creools en fris,
is er geen boodschap die ik mis
geen gevoel, idee of waan,
waar ik niet waag op los te slaan.

Habibe, dichter, Arubaan,
bood óók zijn taal bescherming aan.
Het Papiaments kwam, ay, Karamba!,
vóór de taal van de Makamba^[7].

De yaya^[8] van F.H. Habibe,
ver weg in de Caraïben,
leerde hem, de Arubaan,
over Nanzi’s^[9] sluw bestaan.

Zo leerde hij zijn Papiamento
dat hij smeedde tot Lamento^[11]
over Nederlandse krachten
die zijn moedertaal verachtten:

Papiamentu na kaminda

For di tempu
nan a dera mi lombrishi
i m’a gatia mishi
ku kosnan sin nòmber…

For di tempu
dje weganan dardu
koriendo tra’i kachó djingueli
kantando ‘mi ta pober mi ta pober’

den mi soño
katibunan a hisa
kantikanan na laria
i yayanan a yena nan pecho
ku kuentanan di Nanzi.

Den anochinan
manera sayanan di strea
m’a ripití i primintí:
‘t’abo t’esun ku mi ta stima!’

Papiaments op weg

Vanaf de tijd dat ze
mijn navelstreng begroeven
en ik al kruipend in een
Niemandsland moest toeven …

Sinds de tijd dat ik, nog jong,
mijn wilde spelletjes verzon en
dartele hondjes achtervolgde,
kinderliedjes zong,

zingen er slaven
In mijn dromen
droeve liedjes, zwelgen
Yaya’s diep van binnen
in verhalen over Spinnen.

In die nachten
– rokkenvrachten sterrendauw –
deed ik steeds weer in gedachten
een gelofte: TAAL, ik houd van jou!

Olga Orman had de gave
ons allen met haar zang te laven.
Haar Papiaments smaakte als honing
in ‘Cas di biento’ (Doorwaaiwoning);

Cas di biento

Mi ta busca un cas
cu solamente dos porta
un dilanti un patras
un cas cu mi por drenta sali
drenta sali
sin laga nada mas atras
cu mi sombra
holo y recuerdo
un cas di biento

Doorwaaiwoning

Ik zoek een huisje
met twee deuren,
eentje achter, eentje vóór,
ze laten me binnen,
ze laten me door.
Ik laat niets achter
dan mijn schim,
herinnering, wat geuren:
een doorwaaiwoning met twee deuren.

Zij verdichtte het verhaal
van haar Creoolse moedertaal;
zij nam het altijd voor haar op,
gaf, en passant, Holland een schop:

Mi cuenta

Mientras un Macamba a yama mi
‘brabbeltaal’ m’a bona
den cas di cunukero
den di shon sin pordon
mi a bira un menasa

Mijn verhaal

Terwijl een Hollander me ‘brabbeltaaltje’^[13]noemde
kwam ik tot volle wasdom en gedijde
in het huisje van de landman; in dat
van de meedogenloze planter
werd ik tot een bedreiging.

Wie van heimwee wil vernemen
leze Frida’s jeugdpoëmen.
Zij verhaalt van oude tijden
en van dingen die verdwijnen:

Un kushina yen di rekuerdo

Pal´i funchi ku Momonchi
A traha p´e regalá mi
Esta bon e palu ta
Ai kasuela di mi wela
E ta lombra pretu pretu
Ai kasuela di mi wela
Traha repa ya bo sa

Pal´i lele di Ma Meme
E ta lel´un guiambo bon
Pal´i lele di Ma Meme
Ta korona so e n’ tin
I konfó di Shon Do
Mi ta usa tur atardi
I konfó di Shon Do
E ta keinta ku hopi smak
Poron i koko di padrino
Pa mi prònk den mi kushina
Poron i koko di padrino
Pa mi sa di mi orígen
I e fènsu di madrina

Keuken vol herinneringen

Daar ligt de funchistok^[15]
die Momonchi^[16]voor me maakte;
en uit wat voor hout!
Ach, kijk hoe Oma’s bakplaat
gitzwart glimt!
Ach, Oma’s bakplaat:
pannenkoeken! Weet je nog?
De roerstok van Ma Meme^[17]
voor die lekkere yambusoep^[18]
De roerstok van Ma Meme,
die ongekroonde koningin;
De vuurpot van Shon Do^[19]
gebruik ik elke avond nog;
De vuurpot van Shon Do
die zo lustig brandt;
Kruik en kalebas^[20] van peetoom
die te pronk staan in mijn keuken;
Kruik en kalebas van peetoom
als herinnering aan mijn oorsprong;
en de vijzel van madrina^[21]…

Lucille omschreef ‘Identiteit’
als ‘thuis zijn in een taal’;
en dat gevoel heeft ze altijd
verwoord in haar verhaal:

Identidat

Nò …
no ta e enkantonan
tradishonal
di mi tera
ta pone mi sinti
ku mi ta na kas.

Ta e zjeitu,
e kadans melódiko
di mi lenga
na boka
na orea.

Ta e esensia puru
di Papiamentu
ku nos ta respirá
ta hasi mi tá
eternamente
enteramente
mi mes

Identiteit

Nee …
het zijn niet
de bekende charmes
van mijn land
die mij doen voelen
dat ik thuis ben.

Het is de zwier
en de ritmische toon
van mijn taal
als ik spreek
als ik luister.

Het reine wezen
van het Papiaments
waardoor wij ademen
maakt mij
helemaal
voorgoed
tot wie ik ben

Op Curaçao kwam Elis over
als een magiër vol tover.
Hij speelde met zijn moedertaal,
zijn Papiaments: één klankverhaal!

Hij las zijn eigen volk de les
en wees het op zijn trieste falen
(gelijk een brug op rotte palen
en een eiland op de fles):

Skein

Ku kara na laria
i katuna den su orea
e ta balia pasando
riba e bres fofo
di nos ekonomía
wantá ku palu putrí
i balki ‘i heru frusá
p’e no mira ni tende
e gritu di hosilio
den profundidat mahos
di nos orguyo falsu
yená ku piská shuatá
di nos flohera mental.

Schijn

Met zijn neus in de lucht
en watjes in zijn oor
danst hij over de gammele brug
van ons maatschappelijk reilen;
Een brug op rotte palen,
roestige, ijzeren balken,
om maar niets te hoeven merken
van de kreet om hulp
die opstijgt uit de boze diepte
van onze valse trots
vol rotte vis
van onze geestelijke luiheid.

En wie in Antilliaanse beemd^[23]
kent niet de verzen van de ‘Eend’?
U weet wel, van die eend die schommelt
en achter op het erf wat rommelt:

E patu ta janga

E patu ta janga
e patu ta rondia
un tiki kuminda
pa su muchanan
hé p’aki, hé p’aya

e patu ta zoya
su yunan den fila
nan rabu ta zoya
meskos ku mama
hé p’aki, hé p’aya

Waggeleend

De eend die schommelt,
de eend die scharrelt
op zoek naar wat voer
voor haar kindjes en
hóp naar links en hóp naar rechts!

De eend die wiegelt;
in rij gaan haar kuikens;
hun staartje dat wiegelt
al net als bij mamma en
hóp naar links en hóp naar rechts!

Neem me niet kwalijk als de naam
van anderen niet op ’t lijstje staan.
Er zijn er velen die ’t verdienen
(geziene en ook ongeziene).

Dag Gibi, Quito en De Veer,
ik zie jullie een andere keer.
Ook jullie, Nydia en Diana:
Te aworó^[24]! Hasta mañana^[25]!

Luís^[26] mag deze rij nu sluiten
(hij kan zich via mij nog uiten).
Landhuis, planter, koloniaal,
Luís vergaf ons allemaal:

Kas di Shon na ruwina^[27]

Nos t’ abo, Kas-di-shon,
ku tur bo bísjonan i istorja
di tur bo gran birtutnan,
pa poko ku nan por tá’atá.
I si pa fáltanan di ajera
 — ku por tá krimen i hopi bja’
tá un kadena largu di piká,
tur día ripití di nobo –
kisás un nubja ‘i odio sjegu
ta skuresé nos alma i pone
nos pèrdè nos kabés;
sikjera pa un kos nos tin
un danki di pagabo
i aseptá bo utilidat di antes.
Meskós ku no tin hende riba mundu,
hinteramente malu
ni hinteramente bon, sin falta,
sin nan birtut i kos bunita,
un sentro di kultura, simía bjew
bo tambe, Kas-di-shon,
den un tera dams i na prinsipjo
di un bida nobo,
ta meresé perdón …
i di nos parti e komprenshón
ku abo mes, promé b’a kai,
no kjèr o n’ tribi di duna
tem’ bo sobèrbja tá’a sjegabo!

Vervallen Landhuis

Landhuis, wij zijn net als jij
met al je lelijke gewoontes en
je fraaie deugden,
hoe klein in aantal ze ook mochten zijn.
En als vanwege oude fouten
misdaad, — steeds herhaalde
reeks van zonden —
een wolk van blinde haat en woede
onze ziel misschien verduistert
en ons gek maakt,
zijn we jou voor één ding minstens
dank verschuldigd:
voor het nut dat je hebt afgeworpen.

Zolang er op de wereld
geen in- en ingemene
noch helemaal goede mensen zijn,
mensen zonder fouten, zonder deugden,
zonder mooie eigenschappen,
heb ook jij, oud Landhuis,
centrum van beschaving,
oud zaad in maagdelijke grond
aan het begin van kiemend leven,
recht op vergeving en begrip dat, voordat je verviel,
je zélf niet kon of durfde geven,
toen je hoogmoed je met blindheid had geslagen.

Noten

^[1] Zo heten de ABC eilanden in het Papiaments.
^[2] ‘Atardi’ werd gepubliceerd in 1905.
^[3] Luis Henrique Daal. Hij hanteerde zijn eigen spelling van het Papiaments.
^[4] Zie het complete Ajó pa sempr van Luis Daal.
^[6] Pierre Antoine Lauffer (Curaçao 1920- Curaçao 1981).
^[7] Aanduiding voor een Nederlander op de Antillen. Hier wordt dus de Nederlandse taal bedoeld.
^[8] Papiaments voor ‘(Afro-Curaçaos) kindermeisje’. ‘Yaya’ wordt in Zuid-Amerika gebruikt voor ‘oma’. In Griekenland heeft het woord γιαγιά dezelfde betekenis. ‘Yaya’ is ook een zelfstandig naamwoord in het Ki-kongo, een Bantoetaal, waarin het een verwantschap (‘zuster’) aanduidt. Ook op de Filippijnen wordt het woord ‘yaya’ gebruikt voor ‘kindermeisje’.
^[9] Figuur uit Afrikaanse sprookjes. Nanzi, ook wel genoemd Anansi of Kompa Nanzi, is een spin en een meesteroplichter. Daarom is hij andere, grotere beesten altijd te slim af. Kinderen genieten hiervan.
^[10] Bron: Henry Habibe (1940), Werkgroep Caraïbische letteren
^[11] Klaagzang.
^[12] Bron: Olga Orman (1943-2021), writers unlimited
^[13] Verwijzing naar de denigrerende benamingen die Hollandse kolonisators in de 19^e eeuw aan het Papiaments gaven. Zo zei de landsonderwijzer Van Paddenburgh in 1816 het volgende over het Papiaments: ‘Onverdragelijk is dit gekakel voor het fijnere oor van den Europeaan bij zijne eerste aankomst en moeielijk kan men zich aan dit kalkoenengeluid gewennen’. Nog in 1915 deed frater Walboomers de volgende uitspraak over de landstaal: ‘Het Papiaments is een onbeschaafde, primitieve taal, ver beneden elke cultuurtaal’ en als zodanig ‘de getuige van een primitief en zwak gedachtenleven’. Natuurlijk waren er ook Nederlanders en Curaçaoënaars die zich tegen dat soort ideeën verzetten. We noemen hier slechts Pater Poiesz (1915), Monseigneur Niewindt (1843) en de ambtenaar Hamelberg (1896). In de tweede helft van de 20^e eeuw hebben zich als eersten de Curaçaose schrijvers Luis Daal en Pierre Lauffer sterk gemaakt voor het gebruik van het Papiaments in hun werk.
De musicus en dichter Jozef-Sickman Corsen, die voornamelijk in het Spaans schreef, heeft in 1915 het zeer bekend geworden gedicht ‘Atardi’ in het Papiaments geschreven. Corsen staat hierdoor aan de wieg van de literatuur in de landstaal. In de tweede helft van de 20^e eeuw en begin 21^e eeuw hebben o.a. ook Federico Oduber, Henry Habibe, Richard de Veer, Alida Kock, Quito Nicolaas en Olga Orman gedichten geschreven in de landstaal.
^[14] Bron: Frida Domacassé (1938)
^[15] Funchi is een soort pastagerecht dat veel wordt gegeten op de ABC eilanden. Funchi is een Afrikaans woord afkomstig uit het Ki-kongo, een Bantoetaal.
^[16] De naam voor “Oom” is “Momo” op Bonaire; Momonchi is een verkleinwoord (Oompje).
^[17] Naam van een vrouw (“Moeder Meme”).
^[18] Yambu (ook: Guiambo) is een vrucht.
^[19] Shon is een aanspreektitel voor “Meneer”; “Do” is een afkorting (bijvoorbeeld van “Donato”). De aanspreektitel met Shon heeft iets zeer vertrouwds.
^[20] Vroeger gebruikte men in tropische gebieden vaak een halve kokosnoot als opscheplepel.
^[21] Peettante.
^[22] Bron: Elis Juliana (1927-2013), Caribisch netwerk
^[23] (Oud) Nederlands: soort landschap.
^[24] Papiaments voor ‘tot ziens’.
^[25] Spaans voor ‘Tot morgen’.
^[26] Bron: Luis Daal (1919-1997) – foto Nicolaas Porter, Werkgroep Caraïbische letteren
^[27] Zie het complete Vervallen Landhuis van Luis Daal