Heidi Muijen
Door te leven in meerdere culturen word je een wereldburger!
Op 28 mei 2022 voerden wij als QFWF-ontwikkelgroep een gesprek rond Nours portretten, als basis voor een workshop op de Ontmoetingsdag eind oktober: het werd een polyloog.
Waar een polyloog in de regel wordt verstaan als een groepsgesprek, daar spitsen wij de vorm toe tot een gesprek door middel van meerdere media; in het bijzonder vanuit de verbeeldingskracht, die de verbale rationaliteit bevrucht, openbreekt en doorkruist.
Een voorstel op basis van deze polyloog om tot verdere cocreatie te komen heeft de QFWF bij het Amsterdam Museum ingediend; voor een bijdrage in de productiekosten (maximaal € 2000).
Van multiculti tot interculturele samenleving
Het gesprek rond het vierluik van Nour Kayali (geboren in 2006 in Syrië) zette ons — Nour, Robin, Tess en Heidi — aan tot bespiegeling van de eigen culturele wortels. Dit brak een gangbaar idee van identiteit als eenheid open door de vraag:
Hoe spelen interculturele kruis- en knooppunten mee in de eigen wordingsgeschiedenis?
Verrassend hoe Nour haar intentie bij de serie tekeningen verwoordt, dat deze niet alleen over haarzelf gaan: ze wil dat anderen zich erin kunnen herkennen! De beelden lijken in die zin inderdaad zo te werken als wij er omheen zitten en dit blijkt nog sterker als ik terugblik en er het kernthema van levenskunst in beluister: ‘worden wie je bent’…!
Ons gesprek staat zo voor een experiment, een benadering de ‘multiculturele’ samenleving niet slecht als realiteit te zien, maar als oproep tot levenskunst om ruimte te creëren voor de schoonheid van het verschil via interculturele polylogen.
Is het niet juist deze ruimte en rijkdom die in deze tijd op het spel staat?
Vooral sinds de oorlogen aan de grenzen van ‘het fort Europa’, zoals in Syrië, de Krim, en nu in haar achtertuin, in de Oekraïne. De confrontatie met destructieve krachten die de huidige wereldorde doen afbrokkelen en polariseren, voelt steeds heftiger, directer en urgenter.
Kruis- en knooppunten in de familiegeschiedenis
Nour heeft de oorlog in Syrië meegemaakt en heeft in vier verschillende landen en culturen gewoond: zij belichaamt een kleurrijke culturele identiteit. Robin doorleeft die meervoudigheid, werkend met mensen uit diverse culturen en randfiguren van de maatschappij, als creatief therapeut in een forensische kliniek. Hij nodigt mensen uit hun levensverhaal uit te tekenen en hun identiteit te vinden achter de veroordeling.
“Ik voel hoe geprivilegieerd de westerse vrijheid en broos die is. Dit noopt tot andere vragen. Over wenselijke en hoopgevende tegenkrachten en hoe wij die kunnen genereren als open samenleving. Wat is veerkracht? Welke beweging in het klein kan een grotere dynamiek met krachten voor vrede laten ontstaan? Hoe kan kunst helpen een collectief lerende houding te genereren?”
Zo cirkelde het gesprek rond de vier beelden rond de doorwerking van culturele wortels in onze levens. Daarmee vormden Nours portretten een spiegel voor de kleurrijke identiteiten die wij allen belichamen. Hierdoor ontstond er ruimte de verschillen als regenboog te zien, met de kleuren die wij zelf aan het leven willen geven in een open samenleving.
Bij Robin ontlokken Nours vier portretten een gevoel van verwondering en urgentie vanuit onderzoekende vragen:
“Is cultuur iets dat je meekrijgt vanuit de plek waar je geboren bent? Of veeleer iets dat je samen met anderen maakt, misschien wel op een heel andere plek, die je tot jouw ‘thuis’ máákt — en die al doende samen met anderen ook zo gaat voelen?”
Een interculturele polyloog rond Nours Vierluik
Als scholiere (uit Weesp) heeft Nour het tekenen zichzelf aangeleerd. Het vierluik is te ‘lezen’ van rechts naar links, van klein naar groot, van zwart-wit naar kleurrijk.
“Zwart wit wil zeggen: nog niet heel veel culturele eigenheid.
Het zwart wit laat zien dat je altijd nog dingen bij kunt leren; dingen als ‘dat maakt jou jou’.
Hoe meer kleur, hoe meer culturele kleuring!”
Tegelijkertijd verbeelden de tekeningen in de opbouw van klein naar groot, ook haar levensverhaal:
Beeld 1
“Geboren in Syrië, mijn eerste 4 à 5 jaar.
De taal en de verhalen vanuit die cultuur heb ik pas daarna meegekregen.
Beeld 2
In Egypte: geel past daar in mijn gevoel bij. Hier heb ik één jaar gewoond.
in dat jaar heb ik het meeste over Syrië van mijn ouders geleerd over wie wij zijn. Er is nog steeds veel zwart wit, maar wel donkerder gemaakt.
Beeld 3
In Turkije: de meest kleurrijke tekening. Daar heb ik heel veel meegemaakt;
het waren een van de leukste 4 à 5 jaar van mijn leven.
Ik verstond de taal niet — ik moest naar de Syrische school, heb veel plekken bezocht, en meer van de Syrische dan van de Turkse cultuur meegekregen.
Beeld 4
In Nederland: hier heb ik wel veel van de Hollandse cultuur meegekregen. Op de basisschool werd er elke ochtend een verhaal voorgelezen; dat heeft mij het meeste erover geleerd.
In de laatste tekening zit alles ook van de eerste 3 tekeningen.
De jonge vrouw op tekening 4 kijkt je echt aan — de andere kijken allemaal dezelfde kant op.”
Het gesprek ontspint zich rond de onderzoekende vragen die dit vierluik oproept over wat cultuur eigenlijk is langs een aantal thema’s — de relatie tot je identiteit, de taal, het landschap, de culturele regels, de religie; hoe dit samenhangt met de plek waar je geboren bent; en hoe je een (nieuwe) plek tot jouw ‘thuis’ maakt.
In deze reconstructie orden ik de thematiek waarlangs ons gesprek meanderde naar de vier elementen en daaraan gekoppelde symbolen uit het voor de Quest for wisdom foundation ontworpen Rad van interculturele levenskunst[1].
De visie die dit Rad visualiseert is veeleer een missie dan een vastomlijnde filosofie: het opent een ruimte voor ontmoeting via de verbeeldingskracht voor een intercultureel onderzoek hoe het goede leven in beproevende tijden vorm te geven? De vier elementen en de koppeling aan de vier kleuren en symbolen licht ik toe en weef daarin het besprokene.
Het belichaamde oog
Een symbool van verbondenheid met de aarde en de culturele inbedding die mensen laat ‘wortelen’, in termen van de mooie titel van een boek van Simone Weil L’enracinement.
De Syrische cultuur voelt voor Nour als haar basis, ook al heeft ze in veel andere landen en culturen gewoond:
“Ik heb meer geleerd van de Syrische cultuur in de andere landen waar wij woonden!”
Wat cultuur dan eigenlijk is?
“Daar is niet één antwoord op te geven! Ik dacht bij cultuur meteen aan de landen waar ik heb gewoond.”
Het hart waaraan liefde ontspringt
Een symbool van (on)breekbare liefdesbanden, zoals water dat verbindt en scheidt.
Het jaar Egypte was voor Nour een mooi jaar, waar haar herinneringen sterker beginnen te worden. Vooral het leven heel direct aan de zee, in Alexandrië. Het gevoel van de zee is nog zeer levend in haar: ze voelt een sterke band met het water.
In Turkije was de zee verder weg, een uur rijden. Deze zomer gaat Nour terug naar de familie die daar nog woont. Alleen leven er dan andere mensen in het huis waar zij is opgegroeid; dat geeft wel een ander gevoel.
In Syrië heeft zij alleen nog verre familie; in de VS woont eveneens familie, haar oom met zes kinderen, die deze zomer ook naar Turkije komen; en ze heeft familie in Duitsland.
De spiraal beweegt naar binnen en naar buiten
Een symbool van wervelende winden en voor het lucht geven aan wat van binnen leeft. Lucht is ook het dragende medium voor muziek, voor zingen en spreken. Psyche betekent de levensadem op de ritmische beweging van binnen naar buiten en andersom, als een weg van de ziel.
Als Nour haar verhaal vertelt gaan haar beelden veel meer tot ons spreken; en andersom geldt dat ook voor Nour, wanneer wij ons verhaal rond haar vierluik vertellen!
Zij merkte tijdens het tekenen op dat ze geen woorden bij haar beelden kon vinden:
“Ik wist niet waar te beginnen en wat ik precies had meegekregen. Mijn cultuur is meer een gevoel eigenlijk en hoe dierbaar het is voor mijn ouders, anders had ik het niet van hen meegekregen.”
De hand die zich opent voor ontmoeting en handelen
De vurige kracht die materie transformeert in licht en energie is een symbool van ethos en het daaruit voortkomende politieke handelen van mensen hoe zij samen een gemeenschap willen vormen.
Letterlijk en figuurlijk verwijst het symbool naar het vuur van transformatie.
Er borrelde in het gesprek een inspirerende andere invalshoek op hoe je naar cultuur kunt kijken: in plaats van groeiend uit de wortels en voorouders, vanuit de beweging naar de toekomst toe, naar het mogelijke, wat er kàn ontstaan ‘tussen’ mensen:
“Mijn cultuur is, waar mijn kinderen naar toe gaan…”
De wortels van het woord cultuur
Het woord ‘cultuur’ is afkomstig van het Latijnse colere en haar oorspronkelijke betekenis is nog hoorbaar in ‘agri cultura’: het ploegen, bewerken en bebouwen van het land.
In de geschiedenis van dit woord is de betekenis verschoven naar een gemeenschappelijke taal, historie, waarden, gewoonten, gebruiken, rituelen, verhalen en symbolen, die een gemeenschap in een bepaald land of woongebied met elkaar verbinden. Daarmee hebben de ‘culturele wortels’ een overdrachtelijke betekenis gekregen, in de zin van een collectieve identiteit en de geestelijke wortels van een gemeenschap, zoals religieuze rituelen, symbolen en oorsprongsmythen:
“Eigenlijk is de islam een groot deel van mijn cultuur. Vooral vanaf dat ik in Turkije woonde herinner ik me hoe ik Syrische en Islamitische gewoonten en waarden heb meegekregen.
In Nederland werd ik me daarvan pas bewust en ging ik er vragen over stellen. En zo’n 2 à 3 jaar geleden werd ik mij ervan bewust van dat ik me daarin herken en begon ik een hoofddoek te dragen.”
’Inshallah’ wil zeggen als je vertrouwt op God, dat het dan goed komt, en dat je er dan niet meer over nadenkt. Die houding zit helemaal in de manier waarop wij met elkaar omgaan. Bijvoorbeeld bij het maken van afspraken en hoe je met de tijd omgaat.
“Hier in Nederland hebben we ons daarin ook wel aangepast, hoor!”
Reeds tussen Duitsland en Nederland zijn er wat dit betreft grote verschillen, terwijl beide landen zo dichtbij elkaar liggen. Toch zijn er andere, kleine onuitgesproken regeltjes, waar je je bewust van moet worden, wil je goed met elkaar samenleven!
Bijvoorbeeld, als de gordijnen open zijn, wil dat in Nederland nog niet zeggen dat je dan ook naar binnen mag kijken; zoals Robins Duitse vrouw Beate dit aanvankelijk opvatte.
Als je als Nederlander met afspraken slordig met de tijd omgaat, dan is dat disrespectvol naar Duitse gewoonten, zo merkten Tess’ kinderen die in Berlijn wonen en werken!
De culturele veranderingen door de tijd heen
Niet alleen tussen verschillende landen en cultuurgebieden zijn er verschillen in gebruiken, waarden en normen, sociale codes en heilige huisjes, ook door de tijd heen ontstaan er opmerkelijke verschuivingen. Wanneer je naar een t.v. of radioprogramma luistert van een halve eeuw terug, valt er een forse versnelling in het praten op; en dat mensen minder ‘gedragen’ en netjes zijn gaan spreken.
Ook de codes rond afspraken maken zijn veranderd onder invloed van de communicatie technologie. Nu is het erg gemakkelijk om even te appen en een afspraak te verzetten, waar dat vroeger niet alleen technisch onmogelijk maar ook moreel beladen was.
Zo zijn de culturele veranderingen door de tijd heen eveneens boeiend en verschillend. Zoals Nour het treffend verwoordt:
“kleine veranderingen over duizenden jaren èn grote verandering binnen enkele jaren!
Eigenlijk heeft iedereen ook z’n eigen kleine cultuur en kan op die manier bijdragen aan veranderingen in de grote cultuur”
De lucht voelt daar anders …
“Je ademt de lucht in, zowel hier als daar … maar daar voelt het anders!”
Dit geldt vooral voor Nours ouders en oudere familieleden die langer in Syrië hebben gewoond.
“Ik voor mij voel me overal wel thuis; voor mijn familie daar en mijn ouders is Syrië echt hun thuis.”
Destructieve vurige krachten van transformatie
Het leven van Nour is getekend door de oorlog:
“Ik kom uit Syrië, een oorlogsland; dus ik heb veel te maken gekregen met dit thema. Het is een groot deel van m’n leven. Ik ben geboren in Aleppo, waar wij uit moesten vluchten toen de oorlog uitbrak.”
Toch benoemt zij juist een andere kant dan de beelden uit het nieuws over de oorlog en de ellende voor de Syriërs die dat veroorzaakt! Deze beeldvorming vormt zo’n contrast met wat het land en de Syrische cultuur voor Nour en haar familie betekent.
“De oorlog is er en je vergeet het niet, maar je eigen cultuur valt daar niet mee samen — veeleer betekent het iets heel positiefs!
Door dit gesprek denk ik weer anders over deze dingen na, over mijn cultuur en over mijn tekeningen.”
Het landschap en (de omgang met) de natuur weerspiegelen culturele verschillen
Bijvoorbeeld: hoe groen het hier in Nederland is in vergelijking met Turkije en Egypte! Met de vele bomen die hier overal in de straten staan; in één straat meer dan dat ik in heel Egypte heb gezien!
En hoe ze allemaal keurig in een rechte lijn staan.
Hier in Nederland is alles schoner, dat is wel vooruitgang.
Maar betekent dat in ander opzicht niet ook achteruitgang?
Het rommelige heeft ook een rijkdom:
“Ik mis bijvoorbeeld de snelweg zoals ze daar zijn; waar iemand met een karretje fruit verkoopt en dat er een ezeltje kan lopen.
Als je zoiets hier wilt doen, moet je eerst drie maanden met de gemeente spreken. En daar kun je gewoon direct de straat op met je karretje.”
Hier is alles andersom!
“Soms mis ik de andere landen, maar niet echt bewust. Wel de zee, die mis ik omdat ik van water en zwemmen houd.”
Alles in Nederland is zo precies.
Voor alles moet je een diploma hebben:
“Ik kon al zwemmen maar moest hier een diploma halen.
Daar kon ik in zee springen en het zelf leren, zwemmen tot je geen land meer zag en dan kom je terug. Dat is wel gevaarlijk maar het bouwt je ook wel op eigenlijk.
Ik had niet door dat er regels over het zwemmen en springen waren; dat je bijvoorbeeld precies op één plek in het water moest springen.”
Geleidelijk proces van bewustwording
Op school heeft Nour het niet op deze manier over culturele verschillen, maar het gaat er wel indirect en onbewust over. Door het delen van elkanders ervaringen en verhalen hoe in Nederland alles anders is.
“Nu pas denk ik bewust na over die verschillen.
Als we in Turkije 10 minuten later op school kwamen was dat niet erg; mensen begrepen dat je de bus had gemist — hier moet je een briefje gaan halen.
Jullie hebben vijf keer zoveel stoplichten; daar kon je gewoon lopen op de snelweg en werd je niet aangereden!”
Boeiend hoe er in het gesprek over ‘hier’ en ‘daar’ nu ook een ‘wij’ en ‘jullie’ binnensluipt …; een effect van het spreken over (culturele) grenzen en over verschillen in cultuur en identiteit? Onvermijdelijk?
In Nederland is voor Nour alles meer vastgezet.
“Ben blij dat ik zoveel heb gezien in de andere landen waar ik heb gewoond en zoveel heb meegemaakt. Nu wil ik hier blijven wonen, niet weer verhuizen naar een ander land met een andere taal — dat is in het begin erg moeilijk; je voelt je niet echt thuis.
Bijvoorbeeld, in Egypte herinner ik me hoe moeilijk het was om de andere klanken van het Arabisch, dat ik wel kende, goed uit te spreken. Ik oefende in de badkamer maar het lukte me maar niet.”
Het vuur van verandering
Het gaan leven in een ander land, in een andere cultuur vergt veel van je, een groot aanpassingsvermogen:
“Achteraf ben ik blij dat ik dit allemaal heb meegemaakt, maar ik zou het niet weer opnieuw willen doen!
Je wilt wel sociaal zijn in je nieuwe land, maar ook niet alles aanpassen.”
De cultuurshock kan ook juist andersom zijn, wanneer je terugkeert naar het land van je geboorte, na een tijd ondergedompeld te zijn in een ‘vreemde’ cultuur; bijvoorbeeld India, zoals de dochter van Tess. Teruggekomen na een jaar kwam pas de shock in de omgang met haar oude Nederlandse vriendinnen, door te merken over welke ‘banale’ dingen zij zich druk maakten …
Nour moest een aantal keren weg uit het land en de cultuur waarin zij zich thuis begon te voelen:
“In Nederland duurde het veel langer dan in Egypte en Turkije dat ik me thuis voelde, hier was alles andersom! In het begin was het een van de moeilijkste periodes van mijn leven. Hoewel mensen wel open waren; maar ik was niet open — pas later werd ik dat weer.
Nu voel ik me eerder thuis bij mijn Nederlandse vriendin, die van haar ouders veel heeft geleerd van andere culturen, dan bij veel Syrische vrienden.”
Dit gegeven maakt ‘cultuur’ — als verbondenheid met je land van herkomst en je culturele groep — ook relatief!
Het roept de vraag op: hoe zou het, andersom, zijn wanneer je opgegroeid in andere landen terugkeert naar het land van herkomst?
“Zou ik de plek herkennen, waar ik ben geboren? De warmte, hoe het ruikt …?”,
zo vraagt Tess zich af!
“De naar Holland meegenomen spullen in mijn ouderlijk huis uit India, die voor mij normaal waren, en die zo’n andere cultuur ademen.”
In de gedeelde verhalen ontspint zich een rode draad:
Enerzijds is er een tendens van vasthouden aan waarden van je oorspronkelijke cultuur en anderzijds is er ook vervreemding van culturele aspecten en vrienden uit je eigen cultuur met weinig openheid (een afgeslotenheid) naar de wereld en andere culturen.
Door te leven in meerdere culturen word je een wereldburger!
De jonge vrouw op de laatste tekening van Nour kijkt je echt aan — de andere kijken allemaal dezelfde kant op. Ze kijken nog allemaal open de wereld in, de laatste vindt er ook wat van!
“Heb ik niet echt bewust gedaan, maar het is wel betekenisvol …”
Nour laat haar tekenschrift zien, waarin ze veel portretten heeft getekend:
“Sommigen zijn zo bij mij opgekomen, anderen heb ik vanuit een foto getekend.”
Robin — die in de jaren ‘80 in Amsterdam een atelier huurde; voor wie deze stad ruimte gaf zijn creativiteit en plek in de wereld te mogen ontdekken, zodat er beelden konden ontstaan, die tot op de dag van vandaag zijn leven richting hebben gegeven — vraagt:
“Zou je het leuk vinden als jouw portretten ook zouden terugpraten?”
Robin heeft ervaring met deze polylogische werkvorm, zowel vanuit zijn begeleidingskundige en creatief-therapeutische achtergrond, als tijdens zijn vorming tot beeldend kunstenaar in Amsterdam, waar hij een beeld maakte vanuit een bijzondere ontmoeting:
“De raaf verscheen in mijn dromen. Hij keek voortdurend als criticaster mee over mijn schouder en vond mijn werk vaak niks. Langzamerhand toonde hij mij zijn kant als wijze sjamaan.
De verhalen over de raaf als sjamaan in de cultuur van de inheemse groepen van de Tlingit uit Alaska inspireren mij.
Een mythe vertelt dat de raaf zich in een kei kan veranderen. Dat vóórkomen en die kracht van transformatie van de raaf toont hem als expert in het kunnen verdragen en het negeren van gevoel.
Hierin herken ik mijzelf.”
Het voorstel van Robin lijkt ons allen een mooi idee voor een workshop op de komende Ontmoetingsdag. Ook Nour wil wel dat mensen haar portretten ‘ontmoeten’ en dan zeggen of opschrijven wat de beelden hen te vertellen hebben.
“Als laatste wil ik dan mijn verhaal van de beelden delen.”
