Hoe te denken over ‘Indiaanse religiositeit’?

Heidi Muijen

Levensteken, 1994 09 jg. 22 nr. 96, blz. 3-10
Filosofie, 1998 03 jrg. 8, juni/juli, blz. 23-26

Tegenwoordig maak je jezelf verdacht als je je afvraagt of het boeddhisme en de islam wel gelijkwaardig zijn aan het christendom. Maar de schijn bedriegt: in de maatschappelijke (en kerkelijke) praktijk wordt dit gelijkheidsideaal alleen met de mond beleden. In Nederland anno 1994 spreekt het niet vanzelf dat de islamitische hoofddoek net zo behandeld wordt als het katholieke kruis.

In een uitzending van het Tv-programma “Lolapaloeza” van de VPRO werd bijv. onlangs getoond hoe een Nederlandse islamitische vrouw niet met een hoofddoek op haar werk mocht verschijnen. Toch lijkt de erkenning van een principiële gelijkwaardigheid van religies in ieder geval een theoretische verworvenheid van het publieke debat in onze cultuur te zijn, een erfenis van de Verlichting, waar we terecht trots op mogen zijn. Zo lijkt het althans.

Behalve de weerbarstige werkelijkheid is er echter nog een addertje onder het gras van het door ons beleden cultuurrelativisme. Achter ons rationele ethos schuilt een restje irrationeel verlangen naar een absolute waarheid: zou er toch niet een gelijk of gelijker zijn van een ware religie ondanks de verschillende culturen; desnoods “het waardevolle” van alle religies bij elkaar?

De ware religie

Naast de grote wereldreligies staan de kleinere religieuze bewegingen in onze tijd sterk in de belangstelling. Bij de meer verfijnde geesten (zoals Aldous Huxley) manifesteert zich het waarheidsverlangen als een zoektocht naar een “philosophia perennis”, naar een universele spirituele kern die gelijk is in alle verschillende verschijningsvormen. De ruwere geesten zien in de feitelijke verovering van de wereld door de waarden en verworvenheden van de westerse cultuur een bewijs van superioriteit.

Een toenemend aantal (alternatieve) waarheidsminnaars lijkt echter juist in tegengestelde richting te zoeken: staat de waarheid niet aan de kant van de onderdrukten? Wellicht is het feit van hun feitelijke onderdrukking zelfs een teken van hun geestelijke superioriteit! Het cultiveren van geestelijke waarden zoals mededogen, geweldloosheid en mystieke natuurbeschouwing leidt immers noodzakelijk tot een materiële inferioriteit en bijgevolg tot onderdrukking door een cultuur die expansie, het recht van de sterkste en techniek hoog in haar vaandel heeft staan.

Indiaanse religie

Een bij uitstek geschikte kandidaat voor zo’n cultuur met veronderstelde geestelijke superioriteit is de Indiaanse. In dit artikel wil ik naar aanleiding van bovenstaande enkele gedachten met betrekking tot “Indiaanse religiositeit” formuleren, waarbij ik de aandacht vestig op een antropologische studie, getiteld Columbus and other cannibals.

Onderdrukking van inheemse volken

Het uitmoorden, onderdrukken en marginaliseren van de Indianen kent een meer dan vijf eeuwen oude geschiedenis. Als historisch gegeven en als onderdeel van de actualiteit kunnen we dit in een breder kader plaatsen: het wereldwijde verschijnsel van de onderdrukking van inheemse volken, dat blijkbaar niet automatisch is verdwenen met de politieke ontmanteling van kolonialisme, slavernij en imperialisme.

De Verenigde Naties hebben een duidelijk signaal gegeven met het uitroepen van het jaar 1993 als het jaar van de inheemse volkeren. Kennelijk zit de neiging om inheemse volken te onderdrukken dieper in de westerse cultuur geworteld dan we met ons geweten in overeenstemming kunnen brengen.

Dubbele moraal

Dit dubbelzinnige westerse zelfbewustzijn blijkt bijvoorbeeld uit de ontwikkeling van de (culturele en wijsgerige) antropologie en de universeel verklaarde rechten van de mens. Ze leidt ook tot een dubbele moraal: enerzijds de schijnbaar onuitroeibare neiging van de westerse cultuur tot expansie, tot het exploiteren van de natuur en van die volkeren die (veelzeggend) natuurvolkeren werden genoemd, en anderzijds (de in ieder geval met de mond beleden noodzaak tot) milieubehoud en de politieke erkenning van de rechten van etnische minderheden met hun dubieuze status in het huidige politieke bestel. Dit leidt tot een politieke dubbelzinnigheid die onlosmakelijk is verbonden met een ideeëngeschiedenis, die de filosofische grondslag vormt voor de dubbelzinnigheid van het westerse beeld van de Indiaan: als de edele wilde.

De Indiaan als dubbelzinnig wezen

In het verlengde hiervan ligt de ambigue waardering van de Indiaanse religiositeit: “primitief” (dus in een lager stadium van ontwikkeling) en puur (zuiver van culturele ballast en dus hoger). Net zoals van Maria een dubbel beeld bestaat, als moeder (of hoer) en maagd, verschijnt ook de Indiaan aan het westerse bewustzijn als een dubbelzinnig wezen, hij is tegelijk nobeler maar ook minder beschaafd dan de blanke. De geschiedenis van deze beeldvorming wordt indringend beschreven in de uitstekende cultureel-wijsgerig antropologische studie van Ton Lemaire: “De Indiaan in ons bewustzijn, de ontmoeting van de Oude en de Nieuwe Wereld”.

Beeldvorming

Een dialoog zonder misverstanden

Een belangrijke vraag die zich nu aan ons opdringt, is of we kunnen ontkomen aan deze stereotype beeldvorming, aan dat dubbele register waarmee we de Indiaan als mens onder- en overwaarderen en bijgevolg dubbel miskennen. Is het mogelijk hun typische levenshouding en mens-zijn echt te kennen? Is een ontmoeting van twee culturen mogelijk zonder etnocentrische misverstanden? Is er een dialoog tussen culturen mogelijk voorbij zowel etnocentrisme als cultuurrelativisme?

Westerse tegenstelling tussen cultuur en natuur

Toegespitst op het onderhavige onderwerp: wat bedoelen we eigenlijk als we het hebben over Indiaanse cultuur en vooral over Indiaanse religiositeit? Het begrip “cultuur” is typisch westers, het speelt een belangrijke rol in het westerse wereldbeeld. Het verwijst naar het resultaat van typisch menselijk handelen en als zodanig staat het tegenover het begrip “natuur”.

Wanneer over Indianen, hun cultuur en hun natuurbeleving wordt gesproken, is er met het in de mond nemen van deze termen reeds een typisch westerse opvatting van de wereld opgeroepen die het eigene van het Indiaanse bij voorbaat vertekent. Het is bijna onvermijdelijk dat het invoeren van zo’n munteenheid als communicatiemiddel tot grove misverstanden leidt! Dat het woord “Indiaan” meer zegt over de westerse wereldgeschiedenis en beeldvorming dan over de volkeren die er mee bedoeld worden, behoeft geen betoog. De titel van dit artikel is uit verlegenheid geboren, hij heeft beslist niet de pretentie iets te zeggen over datgene waarnaar hij verwijst.

Schrijven over religie en godsdienst

De uitdrukking “Indiaanse religiositeit” verdient niettemin de voorkeur boven een term als “Indiaanse godsdienst”, die associaties oproept met woorden als “godsdienstigheid”, “afgoderij”, “ketter”, “heiden”, enz. Godsdienst is een historisch en cultureel gegroeid westers instituut. Het wordt opgevat als een aspect van de cultuur, dat strikt onderscheiden kan worden van andere, zoals kunst, wetenschap, arbeid, enzovoort. Het begrip “religiositeit” laat een ruimere interpretatie toe en kan bijv. ook worden toegepast op het boeddhisme, een religie zonder God. Het schept enerzijds afstand tot (een specifieke vorm van) geïnstitutionaliseerde religie en suggereert anderzijds juist een grotere nabijheid tot de beleving en de persoonlijke levenssfeer.

Met de term “Indiaanse religiositeit” wordt met andere woorden bedoeld de Indiaanse beleving van het religieuze, dat is een beleving die het leven als geheel betreft en de cultuur, die niet kan worden losgemaakt van de natuur, in haar geheel doortrekt. De tegenstelling met de westerse opvatting van het religieuze is groot: in het algemeen wordt het religieuze in het westen duidelijk onderscheiden en anders beleefd dan het leven van alledag.

Dialoog

De reeds bestaande dialoog

Er is stilzwijgend vanuit gegaan dat het mogelijk is, buiten de stereotype beeldvorming om werkelijk iets van de Indiaanse cultuur en Indiaanse religiositeit te kennen. Wellicht lijkt het een retorische “truc” om na het betonen van de nodige conceptuele reserves alsnog dubieuze metafysische beweringen over het “wezen” van de Indiaan via een achterdeur binnen te halen. Dit is niet de bedoeling, veeleer wil ik ermee zeggen dat een interreligieuze dialoog niet alleen mogelijk is, maar juist al plaats vindt en zelfs noodzakelijk is! In de rest van dit artikel zal ik ontvouwen (veel meer dan onderbouwen, hetgeen ik ooit in een proefschrift had willen doen) wat ik bedoel met het drietal begrippen “mogelijk”, “werkelijk” en “noodzakelijk” in relatie tot een interculturele dialoog.

De dialoog in de literatuur

Waarom kunnen we zeggen dat de dialoog reeds plaats vindt? Oppervlakkig (of naïef realistisch) gezien kunnen we dit vaststellen aan de hand van de groeiende berg literatuur op het gebied van de interreligieuze dialoog en in het bijzonder naar het bovengenoemde boek van de antropoloog Jack Forbes. Ik realiseer me dat ik inderdaad een boek ter grootte van een proefschrift zou moeten schrijven om dit gebied op verantwoorde wijze in kaart te brengen. Daarom volsta ik hier met een ruwe schets, die als uitgangspunt voor verder onderzoek zou kunnen dienen.

Een kritisch zelfbewustzijn in de antropologie

De geboorte van de (culturele en wijsgerige) antropologie is op zichzelf genomen al een typisch westers product. Het is een poging om het wezenlijk menselijke filosofisch en wetenschappelijk te doorgronden, door het te onderscheiden van andere levensvormen, als dieren en planten. De kinderjaren van deze disciplines werden gekenmerkt door een soort onbewust zelfonderzoek in de vorm van etnocentrische studies van verre en vreemde culturen. Dit leidde tot de ontwikkeling van een “kritisch zelfbewustzijn” in de antropologie.

De relativistische toon in de antropologie

Eerst in onze eeuw ontgroeiden de antropologen langzamerhand hun etnocentrisme, dit ging gepaard met de dekolonisering van de derde wereld. De hedendaagse antropologische literatuur is veeleer cultuur relativistisch van toon. Deze toonzetting van wetenschappelijke objectiviteit doet ogenschijnlijk recht aan het principe van gelijkwaardigheid van andere culturen, maar feitelijk draagt zij bij aan de uitholling van (het begrip van) culturele waarden.

De waarde van culturen

Dit is analoog aan de feitelijke situatie van autonoom verklaarde koloniale gebieden die sociaaleconomisch nog steeds afhankelijk zijn van het westen. De sociaaleconomisch en politiek gedragen afhankelijkheid van deze volkeren is nog steeds een door idealistische geesten gewenste wereldorde, die hard aan bijstelling toe is. Op vergelijkbare wijze zou het wenselijk zijn als de antropologie het standpunt van waardevrijheid zou overwinnen en zou gaan nadenken over de waarden van culturen. Zo zou deze discipline tot volwassenheid kunnen uitgroeien en een basis kunnen bieden voor de interculturele dialoog.

Een nieuwe antropologie

De dialoog

De geboorte, de kinderjaren en het volwassen worden van de antropologie zijn met andere woorden niet slechts een voorbereiding tot de mogelijkheid van een interculturele dialoog, zij zijn de dialoog reeds zelf! De verkenning (in de dubbele betekenis van ontdekken en miskennen) van vreemde culturen is de dia-loog (de in en door het gesprek zich manifesterende logos, de verstandhouding tussen de gesprekspartners, in dit geval de culturen).

Evenwel lijkt het westen zich pas in onze eeuw te realiseren dat de andere gesprekspartner een gelijkwaardige en mondige deelnemer is! De eerder uitgezonden signalen werden door de stereotype beeldvorming vervormd. Zo spitst het onderzoek van Jack Forbes zich onder andere toe op de ontmoeting van de Nieuwe met de Oude Wereld en lijken er bewijzen te zijn dat zo’n ontdekkingsreis in omgekeerde richting lang voor Columbus al heeft plaatsgevonden.

De interculturele dialoog

Analoog aan een ontmoeting van mens tot mens doorloopt de interculturele dialoog dus ook een aantal ontwikkelingsfasen. De eerste (en schier onontkoombare) fase van de projectie van de eigen vooroordelen op de andere cultuur, het in kaart brengen van verre en vreemde culturen, die worden beschouwd als primitiever en meer barbaars. Deze wordt gevolgd door het onderkennen van de waardegebondenheid van deze eigen schaalverdeling, waardoor culturen als zodanig worden gerelativeerd.

De interreligieuze dialoog

Zo ontstaat er een conceptuele en perceptuele ruimte om het andere ook werkelijk als anders te begrijpen en dit als buitengesloten en vreemd niet slechts af te meten aan het eigene. Deze herwaardering lijkt me, evenals het zien van de ander als ander in het intermenselijke contact, een moeilijke, maar niet onmogelijke opgave te zijn, getuige de interreligieuze dialoog (een naar mijn mening geslaagd voorbeeld is “Contemplatieve psychologie” van H. de Wit) en de ontwikkeling van de transculturele psychiatrie.

Een Indiaans alternatief

Het braakliggende terrein van het opnieuw begrijpen en waarderen van andere culturen en de eigen cultuur kan echter alleen met een zekere zin voor avontuur worden verkend. De antropoloog Jack Forbes waagt zich op dit terrein en geeft een actueel antwoord op de westerse antropologie vanuit het perspectief van de Indiaan, of beter gezegd van de autochtone Amerikaan. Als zodanig is het boek niet eenduidig. Het bergt meerdere lagen in zich. Het is een tegenaanval op het conceptuele imperialisme van de etnocentrische antropologie, een ontmaskering van de ogenschijnlijke waardevrijheid van het cultuurrelativisme en een Indiaans alternatief voor de westerse antropologie.

De religieuze natuurbeleving

Vanwege dit laatste biedt het boek veel interessant materiaal om onze populaire opvattingen over de Indiaanse cultuur en religiositeit bij te stellen. Een Indiaanse wijze, Slow Buffalo, drukt bijv. op treffende wijze het religieuze gevoel van de Indiaan uit:

“Gedenk … degenen van wie u afhankelijk zult zijn. De Mysterieuze, hoog in de hemel, is uw grootvader. En de tussenwereld, tussen aarde en hemel, is uw vader. Deze aarde is uw grootmoeder. Wat uit de aarde voortspruit is uw moeder. (De mens) is net als een baby die zuigt aan de moederborst … Bedenk steeds: uw grootmoeder is onder uw voeten, altijd. U bevindt zich steeds op haar en uw vader is boven.” (p. 22)

Forbes

Volgens Indiaanse opvattingen is de religieuze natuurbeleving van eenheid met “het Omvattende” (een term van de filosoof Karl Jaspers) primair.

Een strijdschrift

Onderscheid tussen subjectief en objectief

De voor het westen karakteristieke scheiding tussen de subjectieve of romantische natuurbeleving en de objectieve natuuropvatting van de natuurwetenschap kon slechts ontstaan als een afgeleide van deze oorspronkelijke eenheid. Historisch gezien heeft deze (onder)scheiding ziekelijke vormen aangenomen.

Het conceptuele imperialisme van de etnocentrische antropologie is hier een voorbeeld van. Jack Forbes interpreteert deze westerse denktrant en de daarmee overeenstemmende politieke praktijken van slavernij en kolonisering als ziekelijk, als “wétiko-psychose”. Zijn beschrijving van en perspectief op dit overbekende stuk geschiedenis werkt als een “eyeopener”. De polemische schrijfstijl van deze Indiaanse tegenaanval op het etnocentrisme vraagt van de westerse lezer nogal wat relativeringsvermogen.

Voor een goed begrip is het noodzakelijk om alle drie de lagen in het oog te houden. (Waarschijnlijk is deze polemische schrijfstijl er de oorzaak van dat geen uitgever zich voorheen aan de publicatie van een Nederlandse vertaling heeft gewaagd. De eerste Duitse vertaling verscheen echter al in 1981 onder de titel “Die Wétiko-Seuche”.

De tegenaanval van Forbes werd vaak gepareerd met een verwijzing naar de onverkwikkelijk aandoende mensenoffers van de Azteken. Dit is niet helemaal terecht. Niet alleen Forbes maar ook de Nederlandse hoogleraar Latijns-Amerikaanse studies, Rudolf van Zantwijk, wijzen op de religieuze context. Het is een vergissing om deze praktijken zonder meer als een brutale genocide op te vatten.

Het onderzoek van Forbes kan niet worden afgedaan als een goedkope polemiek, waarbij de complexe werkelijkheid omwille van het eigen gelijk wordt gereduceerd tot zwart-wit tegenstellingen. Zijn onderzoek richt zich juist tegen zo’n reductionistische manier van denken, waaraan de westerse wetenschap zich wel degelijk schuldig maakt.

Miskenning

Invloed van de Indiaanse cultuur

Naast de veelal miskende invloed van de Indiaanse cultuur op de westerse (denk aan ingeburgerde Indiaanse woorden als “coca”, “cacao”, “poncho”, “mocassin” en “yankee”) belicht hij in een ander boek de relaties tussen de zwarte en de rode volkeren onderling.

Zijn werk omvat onder meer een minutieus en empirisch gestaafde analyse van de betekenis van termen als “mulat”, “mesties”, “loros” en “zambo”. Ten onrechte wordt meestal verondersteld dat de betekenis van deze termen altijd hetzelfde is geweest, wat o.m. komt doordat de Indiaanse component van deze betekenis altijd stelselmatig is verzwegen.

Het onderzoek van Forbes wijst bijv. aan dat Indiaanse afstammelingen in Virginia in 1705 officieel als mulatten werden aangemerkt, terwijl de woordenboeken het woord vandaag de dag omschrijven als iemand van gemengde blanke en zwarte afstamming. Daarnaast wordt ook de Indiaanse invloed op allerlei cultuurgebieden, zoals in de blues- en jazzmuziek, volledig over het hoofd gezien, doordat overal de “zwarte wortels” worden benadrukt.

De Indiaanse geschiedenis als cultureel erfgoed

Forbes haalt zo veel historisch materiaal naar boven dat tot nog toe steeds is veronachtzaamd, maar dat wetenschappelijk bijzonder relevant kan zijn. Daarnaast levert hij ook wapens in de strijd tegen het wegwissen van de Indiaanse geschiedenis. Misschien is het wegnemen van het culturele erfgoed, inclusief taal, religie en geschiedenis, en daarmee van de etnische identiteit van een volk wel een minstens zo krachtige en vernietigende vorm van genocide als het materieel afnemen van het grondgebied en het uitmoorden van de bewoners.

In elk geval lijkt mij het onderzoek van Forbes in “native American-studies” aan de in 1971 opgerichte Indiaanse Universiteit (“D-Q-University”) te California een belangrijke steun in de interculturele dialoog. Het is belangrijk dat zijn werk ook voor Nederlandse lezers toegankelijk wordt.

Verbondenheid met de aarde

Een interreligieuze dialoog

Ten slotte: waarom is de interreligieuze dialoog nu noodzakelijk? De praktijk leert het: als bij politiek gevoelige kwesties de interreligieuze dialoog niet plaats vindt, ontbreekt de vereiste zorgvuldigheid en het onderscheidingsvermogen dat nodig is om juiste beslissingen te nemen. Nazistische en fascistische bewegingen hebben in onze eeuw er niet voor geschroomd om terug te grijpen naar diepgewortelde instincten van “Blut und Boden”, het zou echter een misvatting zijn om begrippen en opvattingen van natuurverbondenheid in vreemde religies te doodverven als fascistoïde of nazistisch.

Een groot filosoof als Heidegger is onrecht aangedaan door hen die zijn denken als politiek besmet hebben gediskwalificeerd. Dit neemt natuurlijk niet weg dat zijn tijdelijke en daadwerkelijke betrokkenheid bij het nazisme niet mag worden verzwegen. Heideggers opvatting van het geworteld zijn in de aarde (van zowel een volk als haar taal) heeft hem misschien tot een overschatting van de nazistische ideologie gebracht, maar dit betekent niet dat deze opvatting op zich daarom nazistisch kan worden genoemd.

Eerst de dialoog, dan de reflectie

Dezelfde opvatting vinden we ook bij de Indiaanse religiositeit. Betrouwbare kennis van de Indiaanse geschiedenis en de culturele achtergrond dient dan ook de context te zijn om deze opvatting goed te begrijpen en op zijn juiste waarde te schatten. De beste grond(!)slag daarvoor biedt niet een door westerse intellectuelen gevoerde academische discussie, maar een interreligieuze dialoog. Deze omgekeerde volgorde – eerst de dialoog en vervolgens de filosofische reflectie – betekent tevens een stap voorwaarts, voorbij het cultuurrelativisme.

Een gelijkwaardige dialoog

Dat betekent dat niet de gelijkheid van de verschillende culturen, maar de gelijkwaardigheid van de gesprekspartners voorop staat. Zo’n gelijkwaardige dialoog legt tevens de bodem voor een werkelijk inzicht in de eigen cultuur, d.w.z. een inzicht dat in overeenstemming is met de interculturele leefsituatie van de huidige mens. Slechts vanuit dit perspectief kunnen we onze eigen cultuur begrijpen en begrijpen hoe eenzijdig onze manier van denken is geweest, een manier van denken die ten grondslag ligt aan de technologische verovering van de wereld, maar er ook door wordt bevestigd.

In de visie van de recentelijk overleden Franse filosoof en socioloog J. Ellul is dit de grootste misdaad van het westen jegens de niet-westerse samenlevingen.

“Eerst hebben we alle rijkdommen van die landen opgeëist, voornamelijk ter wille van onze industrie. Men verwoestte de traditionele landbouw. (…) Wij hebben de sociale structuur van stam en familie kapot gemaakt. (…) En op dezelfde manier hebben we de religies vernietigd, we maakten de mythen kapot waarin deze samenlevingen leefden. (…) Deze mensen hadden gedacht over hun oorsprong en over de zin van hun leven. Ze hadden een antwoord gevonden. Wij hebben niet het recht om dat antwoord te vernietigen. Wij hebben de sociale structuur afgebroken en we hebben hun religies vernield en daarmee in wezen hun begrip van de wereld en het universum.”

Ellul (blz. 16)

Zo er al een vreedzame wending mogelijk is in de onuitroeibaar lijkende expansiedrang van het westen en in de arrogantie waarmee dit gepaard gaat, dan toch alleen via zo’n weg van groeiend zelfinzicht en de daaruit voortvloeiende culturele bescheidenheid, waarvan dit citaat blijk geeft. Ook de vluchtelingenproblematiek zou genuanceerd en verhelderd kunnen worden door haar in deze historisch gegroeide interculturele realiteit te zien.

Noten

^[1] Bron: Totem poles — foto Antony Stanley, Stanley Park Vancouver
^[2] Bron: Interculturele dialoog — foto DIAC images, Harmony Day is celebrated around Australia on 21 March each year. It’s a day where all Australians celebrate our cultural diversity
^[3] Bron: Spaans en Indiaans geeft mesties (1780) een Spaans-koloniale afbeelding — Colección de Malu y Alejandra Escandón, Ciudad de México
^[4] Bron: Jacques Ellul — foto Jan van Boeckel, ReRun Productions