En andere questies en queestes achter kwesties
Heidi Muijen
Wijsheidsweb, Queeste en Questies, 16 april 2018
“De afgelopen jaren is het aantal zelfdodingen gestegen: van 1.353 in 2007 naar 1.871 in 2015. Dat komt neer op gemiddeld vijf mensen per dag.”[1]
Het kille cijfer van het CBS schokt meer omgerekend naar wat een dagelijkse realiteit blijkt te zijn. Wat gaat eraan vooraf? Eenzaamheid, depressie, pesten, … Geweld voor en achter de voordeur.
Huiselijkgeweld.nl meldt: “De recidive onder daders van huiselijk geweld die veroordeeld zijn in de periode 2008 tot en met 2013 is vrij stabiel.”
Volgens het Trimbosinstituut ontwikkelt 20% van de volwassenen een depressie. Crises in alle soorten en maten. Op wereldschaal wat betreft het klimaat, de banken, vluchtelingen; bij “de wereld draait door” en in het diepst van ieders ziel. Aan kwesties nooit gebrek!
“To be, or not to be (that is the question)”
verzucht koningszoon Hamlet, wiens bedrukte geest wankelt tussen zelfmoord en moord op de moordenaar van zijn vader. Deze beroemde zin uit het toneelstuk dat William Shakespeares schreef omstreeks 1600, Hamlet (Act III, Scene I), is dat niet de questie aller kwesties?!
Zijn wankelmoedigheid tussen beide duistere daden in:
“Te sterven, te slapen, niets meer;
en in die slaap rust vinden voor alle hartzeer
en de duizend pijnen die je lichaam je bezorgen,
dat zou een einde zijn om jezelf toe te wensen.”
Hamlet laat in zijn ziel kijken en maakt het onvoorstelbare invoelbaar! Zijn zwartgallige overpeinzing leidt tot de slotsom dat de meeste mensen de zekerheid van kommer en kwel verkiezen boven het onbekende:
“Wie zou dit alles verdragen, zweten en kreunen onder een ellendig bestaan
als niet de dreiging van wat achter de dood komt er was,
het onontdekte land waar geen reiziger uit weerkeert
verwart ons en maakt ons zwak,
zodat we liever de lasten dragen die we kennen
dan het onbekende tegemoet te gaan.”
Vertaling: J. Grandgagnage[2]
Kwesties ontlokken meningen, die rond de vergader- en borreltafel over elkaar heen buitelen en ofwel tot hilariteit, cynische grappen en andere (on)aangename uitwisseling leiden, ofwel tot verhitte discussies, scheldpartijen en polarisering … Dat is ‘menselijk, al te menselijk’, in de woorden van Nietzsche.
Tevens zijn het agressieve en vermijdingsreflexen die afleiden van de kern van de questie achter een kwestie.
Die blijft verhuld in een kluwen van opvattingen, in een wespennest van emoties en ingeslikte instincten. Hoe kunnen we die kluwen ont-warren en de oorspronkelijke afschuw, walging, verwondering, vreugde en andere bewogenheid (dat wil zeggen ‘e-motie’) ontwaren waar het wezenlijk om gaat?
De primaire reflex van het spuien van je mening blijkt lastig te kantelen naar luisteren en het stellen van een ‘trage vraag’. Het vraagt een onderzoekende houding en een levenskunst de diepere lagen onder de oppervlakte van eruit flappende, politiek (in)correcte opvattingen te ont-dekken!
„… Seele des Menschen,
Wie gleichst du dem Wasser!
Schicksal des Menschen,
Wie gleichst du dem Wind!”
Uit: Gesang der Geistern über den Wassern. Gedicht van Johann Wolfgang Goethe (1749-1832)
Voor de wetenschapper en dichter Goethe was de natuur zowel object van studie als een spiegel van de menselijke ziel, zoals hij in het geciteerde gedicht schetst. Diens dubbele blik, van het onderzoekend èn poëtisch beschouwen, lijkt mij nodig om in de diepte van de ziel onder oppervlakte van meningen te geraken.
Laten we daarom bij dichters en filosofen, prozaïsche en poëtische verhalen te rade gaan hoe die levenskunst te beoefenen! Startend met een bekende dichtregel:
“want tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren.”
Dit veelgeciteerde fragment uit een gedicht van Alfons de Ridder (pseudoniem van Willem Elschot, 1882-1962) lijkt door te gaan op Hamlets overpeinzing waarom mensen liever de dagelijkse ellende verkiezen boven een radicale daad! Het wijst op de juridische buffer die wij als samenleving hebben ingericht om ons uit te tillen boven de orde van agressie en geweld, moord en doodslag, oog om oog, tand om tand!
Van reflexen naar reflectie: het heet menselijk te zijn afwegingen te maken voordat je toeslaat.
Filosofen noemen dit het installeren van een symbolische orde, die tussen de natuurlijke orde van actie en reactie in komt te staan. Het onderkennen van wettelijke consequenties en praktische bezwaren zijn vormen van reflectie die deze symbolische orde helpen in stand te houden. Evenwel: juist de minder bekende dichtstrofe die erna komt lijkt mij een sleutel te bevatten een nog menselijker begrip te krijgen van de kloof tussen droom en daad!
“… Maar doodslaan deed hij niet, want tussen droom en daad
staan wetten in de weg en praktische bezwaren,
en ook weemoedigheid, die niemand kan verklaren,
en die des avonds komt, wanneer men slapen gaat.”
Uit het gedicht ‘Het Huwelijk’ van Willem Elschot.
De “weemoedigheid, die niemand kan verklaren” wijst op een niet weg te rationaliseren moreel gevoelen, die aan de zich uiteindelijk niet voltrekkende wanhoopsdaad blijkt te kleven. In het gedicht is dat het zich willen bevrijden uit de beknelling van het huwelijk en de afschuw van de onvermijdelijk zich aandienende ouderdom.
De weemoed lijkt mij op nog een andere laag in het gemoed te duiden dan het volgzaam zijn aan geboden en verboden der wet en allerhande praktische bezwaren tegen het doodslaan. Dan rept de dichter over het overschrijden van nog een andere grens dan de morele en juridische ge/verboden: de drempel van waken naar een ander, dieper bewustzijn. Dat het iemand bij het slapen gaan “wee te moede” kan zijn, lijkt mij een vingerwijzing te bevatten naar de ziel als diepte. Naar een menselijke verbondenheid ondanks begrijpelijke emoties (walging van de ouderdom, angst voor sancties, de last van het lijk af te komen, …) die op het schouwtoneel van de ziel om voorrang strijden.
Mag ik u uitnodigen, lezer, in de volgende bijdrage met mij deze poëtische route naar de krochten van onze ziel te vervolgen, aan de hand van een mythisch verhaal, namelijk de mythe van Theseus?
Dit zal ons voeren van de kwestie van het ‘hebben’ van emoties (empathisch herkenbaar, prijzenswaardig of juist irritant) naar ‘het zijn’ van de vraag, het zijn van de questie ‘to be or not to be’! Dus van het ‘wat’ naar het radicale ‘hoe’.
Niet een te managen kwestie of een optimistische maakbaarheidsvraag, zoals ‘waar wil je over vijf jaar zijn?; ‘wat voor een mens wil je zijn’? — alsof er iets anders te kiezen valt dan wie je zelf bent?! — maar de questie van het amor fati van de oude filosofen; de liefde voor het levenslot.
De moedige omarming van het leven door te buigen voor het levenslot; de aanvaarding van de queeste in het labyrint.
Noten
[1] Zie: meer zelfdodingen
[2] Bron: To be or not to be vertaling
[3] Bron: To be or not to be, A page from the First Quarto of Hamlet, often called the ‘Bad Quarto’, showing its rendering of the ‘To be, or not to be’ speech.
