Dialogeren in Aaltje

Weesper filosofiekring

Heidi Muijen

Wijsheidsweb, 5 oktober 2019

Op woensdag 18 september was de start van de Weesper Filosofiekring van dit nieuwe seizoen rond de tafel in het achterzaaltje bij Restaurant Aaltje!

Deze eerste keer gaf ik als eerste het visitekaartje af van onze nieuwe sponsor: de stichting Quest for wisdom foundation (na de afgelopen drie jaren de gastvrijheid te hebben genoten van het Lichthuis van de Protestantse Gemeente Weesp).

Door de missie van de stichting toe te lichten – het belang van het ontwikkelen van interculturele levenskunst in deze tijden van polarisatie, wij-zij denken en het bouwen van muren tussen culturen – ontstond er meteen genoeg denkvoer voor een gesprek tot aan de theepauze!

QFWF: via 3 Quests naar een includerende vorm van identiteitsvorming

luidt de kern van de Quest for wisdom foundation, doorfilosoferend op haar missie van “het waarderen van verschillen en het vinden van verbinding tussen culturen”. Dit is zowel relevant op de kleine persoonlijke schaal, in onze straten en buurten — en ook achter de voordeur! — alsook op de grote schaal voor het vraagstuk van onze tijd: hoe met meerdere culturen goed samen te leven in de context van globalisering? Een beroep op culturele waarden en traditionele symbolen, rituelen en feesten die oude identiteiten bevestigen, is niet meer genoeg. Evenmin andersom: een beroep op ‘onze identiteit’ legitimeert niet langer dat eens gevonden culturele vormen voor vieringen voor altijd heilig zijn.

Ik zie het als een opgave de eigen waarden, normen en culturele omgangsvormen als vloeibare en veranderlijke constructies te doorzien, ermee te kunnen ‘spelen’. Het vanzelfsprekende van afgesloten culturen, met absolute ‘normen en waarden’ is problematisch geworden.

Van deze nood in onze tijd doordrongen heb ik met een aantal betrokkenen in 2016 de Quest for wisdom foundation opgericht. Deze stichting wil bijdragen aan een cultuur van openheid voor culturele diversiteit (inter-esse) door middel van het aanboren van eigen en gezamenlijke historische (inter)culturele wortels en wijsheidstradities. Volgens haar statuten wil zij deze doelen realiseren door middel van:

“het verzamelen, ontwikkelen en publiceren van intercultureel educatief materiaal — waaronder spel- en dialoogvormen — en het organiseren van masterclasses en ontmoetingsdagen.”

De wegen waarmee de stichting haar doelen wil bereiken is onder meer de ontwikkeling van de game Quest for wisdom, een digitale spelvorm ter bevordering van interculturele levenskunst, en het zogenoemde Wijsheidsweb — een forum voor interculturele levenskunst waar de waarde van het verschil en de schoonheid van het anders zijn, centraal staan.

Om dit grootse plan uitvoerbaar te maken, ontwierp ik met betrokkenen van de stichting een zogenaamd Rad van interculturele levenskunst, waarin diverse wijsheidstradities uit Oost en West, Noord en Zuid symbolisch zijn geordend als vormen van elementaire en interculturele levenskunst. Dit ‘rad’ toont hoe er zowel verbindende ‘transculturele’ draden van archetypische symboliek uit Oost en West, Noord en Zuid te ontdekken zijn, als opmerkelijke verschillen tussen de culturele tradities en verhalen.

Quest 2: de gulden snede van interculturele educatieve vormen

De game Quest for wisdom nodigt mensen uit het eigen (mede cultureel bepaalde) perspectief op het leven te onderzoeken aan de hand van zeven vragen over levensgeluk en levenskunst. Het resultaat is een symbolische duiding van levenskunst, die de gebruiker toevalt door het Rad van interculturele levenskunst. Bijvoorbeeld de levenskunst van ‘de nar’, ‘de dichter’, ‘de koning’, ‘de levensgenieter’ of van ‘de mysticus’.

De levenskunst van de koning is ingebed in een verhaal en symbool van de vuurvogel ofwel Phoenix, ontleend aan de soefimysticus Attar uit het 13^e eeuwse Perzië “De conferentie van de vogels” (Wessels, 2001, p. 149 e.v.): daarin speelt de Simurgh, een Perzische vuurvogel, de koningsfiguur. Door zijn vurige uitstraling roept hij bij andere vogels eenzelfde koninklijke kracht op. Dat vraagt de bereidheid te sterven, zo leert ons het verhaal! Duizenden vogels ondernemen de reis door woeste streken en de 30 overgebleven vogels (Simurgh betekent letterlijk ‘dertig’) worden uiteindelijk zelf koning! Dit verhaal bevat symboliek voor het beoefenen van de koninklijke levenskunst herboren te worden uit de eigen as! De Simurgh is in die zin het mythologische equivalent van de Chinese vuurvogel Pyong als teken van voorspoed, en van de Indonesische Garoeda. Ze belichamen allen een kracht van transformatie.

Waar de draak in veel westerse mythen staat voor het kwaad dat overwonnen moet worden, heeft de Chinese draak en de Aziatische phoenix een andere lading. In het daoïsme geldt de phoenix als teken van vreugde en geluk, als blijk van hemelse gunst. Dat hangt samen met het ontstaan van de aarde en de vier windrichtingen:

“Uit een immens ei is het heelal ontstaan. De aarde dreef op de grote oceaan in de onderste helft van het ei. Daarboven beschreven de sterren en planeten hun weg langs de hemel aan de binnenkant van de eierschaal. Op de aarde bevonden zich vijf heilige bergen. Een berg in elk van de vier windstreken en één in het midden. Elke richting is gekoppeld aan een dier, een jaargetijde en een element. Het Oosten is met het voorjaar verbonden, de groene draak en hout. Het westen met de witte tijger, de herfst en metaal. Het zuiden met de rode phoenix, de zomer en vuur. Het noorden met de duistere krijger, een zwarte schildpad-slang, met de winter en water. Het midden met het land China, met de kleur geel en het element aarde.”

Scott Littleton, C. (2005)^[2]

Transculturele symboliek

Cultuurhistoricus Campbell onderzocht mythen uit Oost en West en ontdekte daarin een patroon dat hij de ‘weg van de held’ noemde, een (tranculturele) grondstructuur die hij beschreef in The Hero with a Thousand Faces.

De oude wijsheid over de natuurlijke elementen in de vorm van een archetypische symboliek keert in verschillende culturele gedaanten terug: steeds als een proces van scheiding en verbinding van aarde en hemel, water en vuur, liefde en strijd tussen (half)goden en mensen, en het proces van het ontsluiten van de vier windrichtingen. Vergelijkbaar met de phoenix, een wezen verbonden met het vurige element en de levenskunst van transformatie, zijn er meer voorbeelden van transculturele symboliek, die verbonden is aan de natuurlijke elementen:

• de levensboom of wereldboom die verschillende werelden (onderwereld, godenwereld en de wereld van de mens) met elkaar verbindt,
• de levensadem die mens en kosmos met elkaar verbindt,
• het levenswater of het levenselixer met het geheim van het eeuwige leven, zoals in de Mesopotamische mythe waarin de scheppergod Enki de plant van het levenswater bewaakt.

Zo is de Indiase symboliek van de mandala vergelijkbaar met ‘de kwadratuur van de cirkel’ — lees hierover Jung, C.G. (1993). Symboliek van de Mandala. Beelden uit het onbewuste. Rotterdam: Lemniscaat, p.8 e.v. — als expressie van de eenheid der tegendelen en de verbondenheid van mens en kosmos. Deze ‘gnosis’ ofwel archaïsche wijsheid, uitgedrukt in het adagium ‘zo boven zo beneden’, is de bron van het ontstaan van de astrologie.

Ook is deze oude kennisvorm verwant aan het alchemistische thema van het zoeken naar de steen der wijzen, waarmee lood verandert tot goud. Dit beeld is te zien als een alchemistische symboliek dat naar een transformatieproces verwijst: niet alleen in letterlijke ‘chemische’ zin maar ook symbolisch. Als zodanig is het als een levenskunst geduid in de ‘dieptepsychologie’ van Carl Gustav Jung: de kunst om schaduwkanten van jezelf liefdevol te onderkennen en in de diepte van het zelf op te nemen: het zogenoemde individuatieproces, het worden van een ‘in-dividu’, een ‘ongedeeld’, heel mens.

Op de aangeduide wijze bevatten de oude wetenschappen astrologie en alchemie zowel letterlijke als symbolische kennis over het spel der natuurelementen. Uit de alchemie heeft de chemie zich ontwikkeld, zoals de astronomie uit de astrologie: langzamerhand ontstond er een scheiding tussen de empirisch-analytische natuurwetenschappen en de ‘humaniora’ uit de filosofische moederwetenschappen. De klassieke ‘kennis der ouden’ is als ‘hermeneutiek’ (de leer van betekenisgeving en het interpreteren van symbolen en beeldende, narratieve vormen van wijsheid) verder ontwikkeld tot in deze tijd, onder meer door de filosoof Hans-Georg Gadamer.

Bezien vanuit filosofische levenskunst gaan de symbolen, rituelen en mythische verhalen niet over ver weg en er was eens… maar over onszelf, over de levensreis. De archetypische symboliek is in die zin te beschouwen als een taal van de ziel, die ook in het digitale tijdperk een eigen vormgeving kent. Films als Harry Potter en The lord of the Rings vertonen herkenbare mythische thema’s en symboliek.

Na de theepauze speelden we de game met elkaar via de website van de stichting: daar lees je eerst wat achtergrondinformatie; onder meer dat het nodig is om je eenmalig in te schrijven (met een verzonnen of echte naam en emailadres). Zo kun je de game gaan spelen en het resultaat (op dat emailadres) toegestuurd krijgen: een verhaal met een symbool van interculturele levenskunst, alsook de zeven stappen en de keuzes die je vanuit de vragen van de game hebt gemaakt.

Levenskunst en levensgeluk: wanneer ben je in je element?

Hoewel de game individueel gespeeld wordt – via je computer, laptop, I-pad of mobiele telefoon – kan dit ook met elkaar onder begeleiding van iemand, die de dialoog tijdens de stappen in het spel begeleidt. Als je het spel alleen speelt, kun je bijvoorbeeld aan een bepaalde (levens)vraag of kwestie denken, die je als het ware via het spelen van het spel wilt onderzoeken, op een indirecte, verbeeldende manier.

Nu tijdens deze bijeenkomst van onze Weesper Filosofiekring ging het om de algemene kwestie “hoe, in de huidige globaliserende maatschappij, goed samen te leven met meerdere culturen samen?”. Het is eenvoudiger de waarde van diversiteit in het smaken van exotische keukens te proeven of in het waarderen van wereldmuziek. Lastiger blijkt het te zijn wanneer het gaat om het onderkennen van wijsheid in verhalen, symbolen en waarden van andere culturen. Een illustratieve opmerking tijdens ons gesprek hierover:

We weten ook zo weinig van elkaar, van de mythen en verhalen van andere culturen.

Vanuit dit gegeven speelden wij de game Quest for wisdom, waarbij de vragen in het spel filosofisch voer gaven om met elkaar over ‘levenskunst en levensgeluk’ vanuit de symboliek van de natuurelementen in gesprek te gaan. Vervolgens was het de kunst bij elke stap in het spel eerst ieder individueel en daarna een gezamenlijke (meeste stemmen gelden, compromis of eensluidende) keuze te maken.

Het digitale spel bestaat uit 7 stappen: 6 vragen die je uitnodigen een keuze te maken teneinde je bewuster te worden en woorden te vinden voor je eigen opvatting over levensgeluk en je koers in het leven.

Je krijgt bij de vragen beelden te zien van het ‘in je element zijn’, van het kiezen van een levenshouding en levensmotto en een vraag of je meer een denker, doener, voeler, waarnemer of dromer bent – en welke kant je mogelijk sterker zou kunnen/willen ontwikkelen…

Op basis van de gemaakte keuzen in het spel wijst het Rad van interculturele levenskunst je als 7e stap een verhaal toe – bijvoorbeeld “de kleine prins” of de mythe over de levensboom uit de Noordse mythologie, “de Ygdrasil” – dus een verhaal met symbolische betekenis uit een van de vier windstreken. Bij elk verhaal staan bovendien 4 symbolen, waar je uit kunt kiezen, zodat je een ‘symbolische wegwijzer’ krijgt ter versterking van de gekozen richting als een goede koers in het leven.

Als Weesper Filosofiekring kregen wij uit game Quest for wisdom een verhaal uit de Indiaanse mythologie uit de Andes, over een andere betekenis van het “El dorado” dan de goudzoekers uit de tijd van ‘de ontdekkingsreizen’ voor ogen stond….

Ondertussen was het al 18.00 uur en moesten we gaan afronden. Zodoende ter reflectie tot de volgende keer is er een symbool, met de naam “Vliegende vreugde”:

Vliegende vreugde

Vogels zijn in meerdere culturen een symbool van de ziel. De Kolibrie belichaamt schoonheid, kracht en vreugde: door razendsnel met haar vleugels te klapperen weet ze de zwaartekracht te overwinnen en lijkt stil te staan! Zo lukt het haar bij geurende bloesems nectar op te zuigen. Door niet alleen voorwaarts maar ook zijwaarts en achteruit te vliegen, lijkt ze terug te kunnen gaan in de tijd, verbonden met de eeuwigheid. Stil staan en het leven voorbij laten stromen brengt het mysterie van tijd en eeuwigheid nabij, hoe leven en dood met elkaar verbonden zijn. Dit verwijst naar de geheime kennis van oorzaak en gevolg, hoe de gebeurtenissen van binnenuit met elkaar verbonden zijn.

Dit symbool toont je de kunst welgemoed de levensreis te ondernemen door zowel vooruit te gaan als terugkijkend nectar van vroeger mee te nemen.

Het uitwisselen van ieders reflecties over dit symbool en over het verhaal zelf en de mythologie van de Andes waaruit het verhaal afkomstig is, kan genoeg gespreksstof gaan opleveren voor een volgende bijeenkomst.

Er valt veel te vertellen over dit beeld van de vogel en over andere symbolen van de ziel zoals de vlinder: letterlijk als beeld van vliegende vreugde, hoe ongekend knap en elegant deze wezens zich door het leven voortbewegen; om vrolijk van te worden. Maar ook als een mythisch symbool om je de eigen reis van de ziel als ‘vliegende vreugde’ voor te stellen naar het land van onze voorouders.

Evenwel hebben we afgesproken dat we per keer rouleren, steeds is er een vrijwilliger (of is er een tweetal) wie een thema voorstelt en iets voorbereidt: een filosofische vraag of een levensthema en een werkwijze, een manier (dialoog, een stelling, een citaat, een film, kunstbeeld, muziek, …) hoe we dat thema met elkaar gaan bespreken …

We hebben nog 3 bijeenkomsten dit najaar. Dus graag tot:

• 16 oktober
• 13 november
• 18 december

Afbeelding 6: De uitkomst uit het spelen van de game Quest for wisdom volgens het Rad van interculturele levenskunst

De Levenskunst van de Wijze met symbolische wegwijzers ontleend aan “De reis naar het gouden land” uit de mythologie van de Andes:

Nadat de eerste mensen – een ras van reuzen – hun Scheppers hadden ontstemd, werden zij deels in stenen reuzen veranderd en deels door een enorme overstroming weggevaagd. Daarna werd de nieuwe mens geboren en kwamen zon, maan en sterren op hun huidige plaats. Aan het nieuwe mensengeslacht liet de scheppergod Virachocha met de heilige verhalen weten dat ooit een goddelijk nageslacht met rijzige en glanzende gestalten over het grote water aan de kust zou verschijnen. Ook vertelden de oude heilige verhalen over het land Paititi. Dit werd door de Spanjaarden het El Dorado genoemd en letterlijk, materieel verstaan als gouden stad.

Maar wat dat gouden land symbolisch kunnen beduiden? Na de dood maken zielen de oversteek terug over het grote water voor een lange reis naar het land van de voorouders. Op die reis blijf je eerst langs het water gaan en zie je een toegankelijke begaanbare weg òf je kunt een smal, steil pad opgaan naar een dichtbegroeide bergstreek. Wanneer je de wijze keuze maakt, wordt het water steeds woester en je komt in het domein van de Palometa Vis. Pas op dat je niet in het water valt, anders bezwijk je door haar stinkende adem en verslindt ze je met haar scherpe tanden! Het vergt evenwicht en doorzetting het steile pad te blijven volgen zonder in het kolkende water terecht te komen.

Daarna kom je in het land van de Kolibries. Kijk hoe vreugdevol ze voorwaarts en achterwaarts vliegen! Zie hun duizelingwekkend snelle vleugelgeklapper, waarmee ze de zwaartekracht overwinnen en stil lijken te staan! Zo zuigen ze nectar op uit geurende bloesems. Je staat voor de opgave een miljoen veren uit de vliegende kolibries te plukken en er een hoofdtooi van te maken. Dit offer je aan grootvader Tamoi, die de weg ontsluit om verder te gaan. Wees echter behoedzaam in deze streek met vallende rotsen waar de Grote Zwarte Condor leeft, die de kleur van je ziel komt inspecteren. Mag je direct verder of moet je eerst baden in de wijsheid van de Grote Zwarte Condor?

Met de goede tooi van je ziel mag je verder gaan en trek je het land van paradoxen binnen. Hoe kun je langs de pratende-boom-met-magische-formules lopen, zonder terug te praten? Hoe het lachen te weerstaan bij de aap die je onophoudelijk kietelt? Hier heb je de wijsheid nodig voorbij tegenstellingen en vanzelfsprekendheden het juiste midden te treffen. Geen directe weg recht toe recht aan maar een labyrintische dwaalweg die zowel stijgt als daalt! Dat vraagt een oog dat niet het één òf het ander, maar en-en ziet!

Voorbij de tegenstrevende wezens kom je in het geurende land van duizend verleidingen. Daar zie je de allerheerlijkste dingen die je in je leven begeerde: ze groeien aan bomen in een bloeiende weide. Lukt het je zonder ze te plukken verder te trekken? Dan betreedt je een open vlakte. Hoor het gefluit van de frisse noordenwind! Een spiegelend water strekt zich voor je voeten uit. Spring erin en laaf je aan dat kostelijke levenswater! Wanneer je naar de andere oever zwemt krijg je je kinderlijk gelaat terug. Je bent in het land van de grootouders gekomen, het gouden land van de eeuwige jachtvelden.

Noten

^[1] Bron: Statue_Hermes_Chiaramonti
^[2] Scott Littleton, C. (2005) (red.). Mythologie. Een geïllustreerde geschiedenis van mythen en verhalen uit de gehele wereld. Kerkdriel: Librero, p. 393.