Maand September

1

Mensis September, herfstmaand, havermaand, fruitmaand

Machteld Roede

aprilmeijunijuliaugustusseptemberoktober 1 en oktober 2november 1 en november 2 – december 1 en december 2 – januari 1 en januari 2februari 1, februari 2 en februari 3
September, Les Très Riches Heures du duc de Berry — Gebroeders Van Lymborch[1]

De traditionele Romeinse naam van de maand komt van het Latijnse woord september, afkomstig van septem, dat zeven betekent. September was oorspronkelijk de 7e maand van het jaar aangezien het Romeinse kalenderjaar tot 153 v.o.j. op 1 maart begon.

De maand september — de negende maand van de gregoriaanse kalender — telt 30 dagen.

De republikeinse of revolutionaire kalender (1793 tot 1806) werd tijdens de Franse Revolutie op 5 oktober 1793 met terugwerkende kracht ingevoerd vanaf 22 september 1792. De dag dat door de Nationale Conventie de Eerste Franse Republiek werd uitgeroepen.

Fructidor[2]

Volgens de Franse republikeinse kalender viel de gregoriaanse maand september deels samen met de vruchtmaand Fructidor die liep van 18 of 19 augustus tot 16 of 17 september en de wijnmaand Vendémiaire van 22 september tot 21 oktober.

Het Jodendom[2a] kent de maand Elul (אֱלוּל). Deze telt 29 dagen en valt deels samen met augustus, deels met september van de gregoriaanse kalender, en vrijwel samen met het sterrenbeeld Virgo.
Het is de twaalfde maand van het Joodse burgerlijke jaar en de zesde maand van het kerkelijke jaar van de Hebreeuwse kalender. Het is een tijd van berouw en innerlijke zelfreflectie, het afgelopen jaar ‘opruimen’ en ruimte scheppen voor vernieuwing ter voorbereiding op de Hoge Heilige Dagen van het Joodse nieuwjaar Rosi Hasjana (ראש השנה) en de Grote Verzoendag Jom Kippur (יום כיפור).

September is de maand van de sterrenbeelden maagd (virgo) (23 augustus tot 22 september) en weegschaal (libra) (23 september tot 22 oktober).

Het sterrenbeeld Maagd

Maagd — het zesde teken van de dierenriem, is een van de drie aardetekens, samen met Steenbok en Stier. De Maagd is het archetype van een onbedorven jonge vrouw, puur en goedaardig. Volgens astrologen worden Maagden over het algemeen gekenmerkt als analytisch, gewetensvol, kritisch, en ook introvert.

Astraea, de godin van rechtvaardigheid

Astraea, de maagdelijke godin van onschuld en zuiverheid — Salvator Rosa[5]

Het dierenriemteken Maagd wordt geassocieerd met de Griekse godin Astraea (Astraia, Astrea).
Haar zijn verschillende ouderparen toegeschreven. Volgens de Griekse mythologie was zij de dochter van Astraeus (de zoon van de Titaan Crius en Eurybia) en de godin van de dageraad Eos.

Maar ook wordt verhaald dat ze de maagdelijke dochter was van de Griekse oppergod Zeus en de godin Themis. Deze Titanide (een dochter van Uranus en Gaea) was de godin van de deugden en gerechtigheid. Zowel zij als haar dochter Astraea waren personificaties van rechtvaardigheid.

Astraea leefde tijdens de Griekse Gouden Voortijd evenals de andere onsterfelijken op de aarde onder de mensen. Zij bleef als laatste achter toen aan het einde van de Griekse Zilveren Eeuw de goden naar de Olympus trokken.
De IJzertijd werd een tijdperk van desintegratie; de wereld verslechterde; de mensen begeerden alleen goud en familie en vrienden vertrouwden elkaar niet meer.
Ovidius bezong hoe Astraea wegvluchtte voor de wreedheid van de mensheid en zich in de hemel vestigde. De schaal van rechtvaardigheid die ze altijd bij zich droeg, kwam naast haar te staan als het sterrenbeeld Weegschaal.

Persephoné

Persephoné, de aardgodin van de onschuld en de puurheid[6]

Soms staat de Maagd echter voor Persephoné, de aardgodin van de onschuld en de puurheid, van het dodenrijk en de lente.
Dit lief jong godinnetje was de dochter van oppergod Zeus en zijn zuster Demeter, de godin van de landbouw, de oogst en het graan.

Demeter

Demeter, die haar dochter angstvallig bewaakte, kon toch niet voorkomen dat Hades, de god van de onderwereld, de bloemen plukkende Persephoné wist te ontvoeren naar zijn dodenrijk.

De diep bedroefde Demeter wilde haar taak op aarde niet langer vervullen, ze verwaarloosde de vruchtbomen, liet de graanvelden verdorren, een grote hongersnood dreigde.

Demeter, de godin van de landbouw, de oogst en het graan[7]

Door bemiddeling van zijn broer Zeus accepteerde Hades tenslotte dat zijn vrouw elk jaar in de lente en het groei- en bloeiseizoen van de zomer bij haar moeder was, om daarna weer bij hem in de onderwereld terug te keren. In die periode rouwde de aarde met Demeter en was dor.
Zo verklaarde de Griekse mythologie de wisseling van de seizoenen.

Herfst

September is herfstmaand: de maand waarin de herfst begint.

De herfst of het najaar is een van de vier seizoenen. Op 1 september begint voor de weerkundigen de meteorologische herfst.

De astronomische herfst begint echter pas op 23 september. Deze datum is gekoppeld aan het gegeven dat rond 23 september — evenals rond 20 maart — de zon precies boven de evenaar staat, waardoor overal op aarde dag en nacht even lang duren. De equinox of dag-en-nachtevening; op het noordelijk halfrond spreekt men van de herfstequinox.

In de herfst begint het aanzienlijk kouder te worden dan in de zomer. Al kunnen er van eind september tot half november nog behagelijke, ja warme periodes zijn. De nazomer. oudewijvenzomer, sint-michielszomer, Été Indien of Indian Summer.
Wel worden de steeds langere nachten steeds kouder.

Oudewijvenzomer, bij de Oosterburen Altweibersommer, zou kunnen verwijzen naar de ‘tweede jeugd’ van vrouwen van middelbare leeftijd. Of naar de vele spinnenwebben die in de herfst wapperen, die doen denken aan de grijswitte haren van oude vrouwen.

September is ook de spinnenmaand

Spinrag — foto Joke Koppius

In de herfst zijn spinnen volwassen, dus groter, waardoor ze ons meer opvallen. Ook zijn de spinnenwebben beter zichtbaar door de ochtenddauw in het najaar.
De niet schuwe kruisspinnen zitten meer midden in hun web dan andere soorten en hun vrouwtjes zijn relatief groot. Vooral deze soort zien we dus.

Spinnen zijn nu ook meer in huis te zien, omdat als het ’s nachts kouder wordt de vrouwtjes niet langer buiten willen leven en naar binnen trekken. Gevolgd door de mannetjes die met ze willen paren.

Vallende bladeren en herfstkleuren

In de gematigde klimaat zones verliezen planten en de meeste loofbomen hun bladeren. De voorbereiding op de winterrust, want in de winter slapen de bomen. De wortels nemen geen vocht meer op uit de bodem; inwendig is in het bovenaardse gedeelte het watergehalte sterk verminderd.
Maar bladeren hebben veel vocht nodig; bleven ze zitten dan zou de boom uitdrogen. Het bladverlies in de herfst voorkomt dit.

Bladeren bevatten bladgroenkorrels of chlorofyl, essentieel voor de fotosynthese. Het proces waarbij met behulp van zonlicht koolstofdioxide en water wordt omgezet in suikers en zuurstof.

Bladverliezende bomen trekken het chlorofyl terug uit de bladeren voordat ze vallen. Het volgende voorjaar worden de opgeslagen bladgroenkorrels naar de nieuw te vormen balderen getransporteerd.

Er zitten echter ook andere stoffen in een blad, met kleuren van verschillende tinten geel en oranje tot (soms paars)rood. Welke van die kleuren aanwezig zijn varieert per soort. Wanneer de overheersende groene kleur niet langer aanwezig is worden die andere kleuren zichtbaar, vandaar de zo diverse herfst kleurenpracht. Denk bijvoorbeeld aan de fel rood kleurende wingerd.

Vallende steenvruchten

Meidoorn, eik en beuk — Cicely Mary Barker[10]

In september vallen grote getale eikels en hazelnoten, tegen eind september ook de walnoten. Precieze datumgrenzen zijn niet te geven. In de over droge en af en toe zelfs tropisch warme zomer van 2022 vielen in augustus al eikels, de vruchten van de eik. Maar deze waren nog groen van kleur, nog niet goed gerijpt tot de bruine vrucht.

The Blackberry Fairy

Braam[11]

My berries cluster black and thick
For rich and poor alike to pick.

I’ll tear your dress, and cling, and tease,
And scratch your hands and arms and knees.

I’ll stain your fingers and your face,
And then I’ll laugh at your disgrace.

But when the bramble-jelly’s made,
You’ll find your trouble well repaid.

Cicely Mary Barker (1895-1973)

Vogeltrek

Eigenlijk vinden trekbewegingen[12] het hele jaar door plaats. Maar de officiële trekmaanden zijn toch maart en april (de voorjaarstrek) en september en oktober (de najaarstrek).

Kievit en wulpen trekken al veelvuldig weg in juni en de gierzwaluw is rond 1 augustus verdwenen. Maar in september start echt de grote vogeltrek naar het zuiden van de vogels die alleen de zomer doorbrengen in Nederland.

Huiszwaluwen op landgoed Lichtenbeek[13]

Zoals de boerenzwaluwen. Al weken gingen sommige al op weg. Nu is de broedtijd voorbij en de jongen zijn vliegensvlug. Ze verzamelen zich in grote groepen om samen te vertrekken naar de overwinteringsplekken in West- en Centraal Afrika. Huiszwaluwen begonnen al wat eerder te verdwijnen, maar ook hun verhuistop ligt in september. (Met dank aan Guus Urlings, de Limburger).

Kort voor vertrek wordt veel reservevoedsel, vooral vet opgeslagen; de stofwisseling wordt anders dan in de rustperiode tussen de voorjaars en de najaarstrek. Ook is vastgesteld dat wanneer de herfsttrek inzet de grootte van de gonaden en de productie van de geslachtshormonen sterk is afgenomen. Bij de voorjaarstrek is dat bij de meeste soorten juist andersom. Het vogellichaam bereidt zich dan al voor op de komende broedperiode in het voorjaar- en zomerverblijf.

Drieteenstrandlopers — foto Adri de Groot[14]

Onder de vertrekkers zitten veel insecteneters, want in de winter zijn hier vrijwel geen insecten. Ze maken plaats voor de vogels die juist wél graag hier dan willen verblijven, onze wintergasten. Zoals smienten, die hier in de loop van september arriveren.

Veel trek vindt plaats in het donker en ontgaat ons, al zijn de massaal overvliegende vogels wel vaak te horen. Juli, augustus, maar vooral september zijn de maanden van de grote nachtrek. Vooral van eenden, maar ook van diverse zangvogels. Kwikstaarten trekken daarentegen wel overdag, al in augustus.

Vooral langs de kust zijn nu veel vogels op doorreis te zien. Voor trekvogels uit het verre noorden, zoals vele duizenden steltlopers, bieden de Waddenkust en de Waddeneilanden een goede rustplaats; met goed en veel voedsel om de vetvoorraden aan te vullen.

De grote en de kleine stern en de visdiefjes trekken langs de kusten tot ver in tropisch Afrika. In september trekken langs ons strand ook Jan van Genten en vooral in de tweede helft van de maand de kleine mantelmeeuw.

Jan van Genten, Morus bassanus – foto Joke Koppius

Maar ook over land wordt getrokken; vanaf rond de 20ste september door piepers, kneutjes, spreeuwen en vinken. Halverwege september arriveren grote groepen grauwe ganzen.

Voor wie er oog voor heeft is het hele jaar door, maar zeker in het najaar, dus aan vogelen veel plezier te beleven.

Bijzondere dagen

  • 1 september: begin meteorologische herfst
  • 1 september: Gebedsdag voor de Schepping (oosters-orthodoxe kerk)
  • September 1944: Bevrijding Limburg
  • Eerste weekend van september: Wereldhavendagen (Rotterdam, sinds 1935)
  • Opening Academisch Jaar bij de Nederlandse universiteiten
  • 8 september: Wereldalfabetiseringsdag (VN, Unesco)
  • Tweede weekend van september: Nationaal Spinnen Telweekend (EIS Kenniscentrum, sinds 2013)
  • Tweede weekend van september: Open Monumentendagen (sinds 1987)
  • 15 september: Internationale Dag van de Democratie (VN))
  • Derde dinsdag van september: Opening Staten Generaal — Prinsjesdag, (sinds 1814, en sinds 1888 op de Derde Dinsdag)
  • Derde donderdag van september: Nationale Plasdag (Continentie Stichting Nederland, CSN, sinds 2014)
  • Derde weekend van september: Fruitcorso Tiel (sinds 1961)
  • 22 september 1792: de stichtingsdatum van de Eerste Franse Republiek
  • 22 september 2022: einde astronomische zomer op het noordelijk halfrond
  • 23 september 2022: begin astronomische herfst. Herfst-equinox op het noordelijk halfrond
  • 25 september ’s avonds tot 27 september ’s avonds 2022; nieuwe maan in september/ oktober: Joods Nieuwjaar (Rosi Hasjana, ראש השנה)
  • Vierde zaterdag van september: Burendag (sinds 2006)
  • Vierde zaterdag van september: Europese Dag van de Paddenstoel (sinds 2016)
  • Vierde zaterdag van september: Werelddovendag (World Federation of the Deaf, sinds 1958)

Weerspreuken

Vliegenzwammen — foto Joke Koppius

Wil september vruchten dragen, dan moet juli hitte geven om te klagen.
Zo het in september dondert, zullen volgend jaar veel granen wassen.
Zonder regen of wind wordt september een onvoldragen kind.
Trekken voor St. Michaël (29) de vogels niet, geen winter is nog in het verschiet.
Blijven de zwaluwen lang, wees voor de winter niet bang.
Is september mild, dan wordt de winter wild.
Als slakken en padden kruipen, zal het weldra druipen.
Septemberregen, komt zaad en wijnstok wel gelegen.
Valt begin september de regen in plassen, het volgend jaar zal ‘t graan goed wassen.
Vallen de bladeren vroeg, dan wordt de herfst niet oud.
Vallen de eikels al voor St. Michaël (29), dan snijdt de winter door lijf en ziel.
Vallen de eikels in september al af, dan zit de zomer vroeg in het graf.
Als de akkers zijn geschoren, is de winter geboren.
De herfst met nevels doortrokken, brengt in de winter veel sneeuwvlokken.

Herfstgedichten

To Autumn

Mist — foto Joke Koppius

Season of mists and mellow fruitfulness,
Close bosom-friend of the maturing sun;
Conspiring with him how to load and bless
With fruit the vines that round the thatch-eves run;
To bend with apples the moss’d cottage-trees,
And fill all fruit with ripeness to the core;
To swell the gourd, and plump the hazel shells
With a sweet kernel; to set budding more,
And still more, later flowers for the bees,
Until they think warm days will never cease,
For summer has o’er-brimm’d their clammy cells.

Who hath not seen thee oft amid thy store?
Sometimes whoever seeks abroad may find
Thee sitting careless on a granary floor,
Thy hair soft-lifted by the winnowing wind;
Or on a half-reap’d furrow sound asleep,
Drowsed with the fume of poppies, while thy hook
Spares the next swath and all its twined flowers:
And sometimes like a gleaner thou dost keep
Steady thy laden head across a brook;
Or by a cider-press, with patient look,
Thou watchest the last oozings, hours by hours.

Where are the songs of Spring? Ay, where are they?
Think not of them, thou hast thy music too, –
While barred clouds bloom the soft-dying day,
And touch the stubble-plains with rosy hue;
Then in a wailful choir the small gnats mourn
Among the river sallows, borne aloft
Or sinking as the light wind lives or dies;
And full-grown lambs loud bleat from hilly bourn;
Hedge-crickets sing; and now with treble soft
The redbreast whistles from a garden-croft,
And gathering swallows twitter in the skies.

John Keats (1795-1821)[15]

Herfstrood

Een mooie nazomerdag[16]

In rouwzwart groen een vroolijk vlekje rood:
Een blozend dak, een gladiolusvlam,
Een rozige appel of een hanekam,
Zal dat mij troosten over zomerdood?

O tragisch traag laat vallen van den stam
Scharlaken bladen in de bruine sloot
De wilde wingerd, of in gulpen vloot
Zijn bloed, gelaten najaars-offerlam.
Een huivrende angst bevangt me en jaagt mij voort,
Grijpt bij de keel me en steelt mijn levensmoed.

In ’t Westen praalt een karmozijnen poort,
Waarachter ‘k misdrijf, vreemd en wreed, vermoed.

De boze oktober heeft de Zon vermoord;
Zijn zwaard is rood, zijn mantel druipt van bloed.

Hélène Swarth (1859-1941)

Septemberdag

Ik proef deez dag gelijk een donzen vrucht,
Waarvan ‘k de rijpe ronding droomend streel,
Wijl koel doorvloeit mijn dorverschroeide keel
Het geurend sap met laving en genucht.

Liefkoozend teêr als perzike-fluweel
Omvlijt mij zoel de zomerzoete lucht,
Waar sluimrend loof doorgolft geen windgerucht,
Waar enk’l een bij buigt neer een bloemesteel.

Dof parelblank, waar wolk met wolk versmelt,
De bleeke hemel boven paars van hei
En grijzig geel van leeg moe stoppelveld,
Waar rijen schoven, leunend zij aan zij
En donker bosch, waar loom bedwelmend welt
Al herfstaroom uit, zwaar van mijmerij.

Hélène Swarth (1859–1941; een van de Tachtigers)

L’automne

Un cheval s’écroule au milieu d’une allée
Les feuilles tombent sur lui
Notre amour frissonne
Et le soleil aussi.

Jacques Prévert (1900-1977)[17]

Les Feuilles mortes

Feuilles mortes[18]

Oh! je voudrais tant que tu te souviennes
Des jours heureux où nous étions amis
En ce temps-là la vie était plus belle
Et le soleil plus brûlant qu’aujourd’hui
Les feuilles mortes se ramassent à la pelle
Tu vois, je n’ai pas oublié …
Les feuilles mortes se ramassent à la pelle
Les souvenirs et les regrets aussi
Et le vent du nord les emporte
Dans la nuit froide de l’oubli
Tu vois, je n’ai pas oublié
La chanson que tu me chantais.

C’est une chanson qui nous ressemble
Toi, tu m’aimais et je t’aimais
Et nous vivions tous les deux ensemble
Toi qui m’aimais, moi qui t’aimais
Mais la vie sépare ceux qui s’aiment
Tout doucement, sans faire de bruit
Et la mer efface sur le sable
Les pas des amants désunis.

Les feuilles mortes se ramassent à la pelle
Les souvenirs et les regrets aussi
Mais mon amour silencieux et fidèle
Sourit toujours et remercie la vie
Je t’aimais tant, tu étais si jolie
Comment veux-tu que je t’oublie?
En ce temps-là, la vie était plus belle
Et le soleil plus brûlant qu’aujourd’hui
Tu étais ma plus douce amie
Mais je n’ai que faire des regrets
Et la chanson que tu chantais
Toujours, toujours je l’entendrai!

C’est une chanson qui nous ressemble
Toi, tu m’aimais et je t’aimais
Et nous vivions tous les deux ensemble
Toi qui m’aimais, moi qui t’aimais
Mais la vie sépare ceux qui s’aiment
Tout doucement, sans faire de bruit
Et la mer efface sur le sable
Les pas des amants désunis.

Jacques Prévert (1900-1977), bekend geworden door Yves Montand (1921-1991)[19]
Noten

[1] Bron: Les Très Riches Heures du duc de Berry, september — Gebroeders Van Lymborch (1411-1416). De miniatuur is door de Gebroeders gestart en zeventig jaar later afgemaakt door Jean Colombe. Op de voorgrond plukt een aantal mensen druiven, die ze in manden verzamelen (Colombe). Vervolgens storten ze de druiven in de korven op de muilezels en daarna in grote vaten op een ossenkar (op weg naar de wijnpersen).
Na de handel in wol was de handel in wijn de belangrijkste in het middeleeuwse Europa. De wijn uit Saumur (Château de Saumur staat op de achtergrond) was zowel voor plaatselijke consumptie als voor export bedoeld. Vanaf Nantes, aan de monding van de Loire, vervoerden honderden schepen de vaten wijn naar bijna alle havens van Noord–Europa. In tegenstelling tot de zoetere mediterrane wijnen waren deze Atlantische wijnen niet erg lang houdbaar, dus liefhebbers keken er met groot verlangen naar uit. De adellijke heren in het leven van de Gebroeders waren wijnliefhebbers en –kenners en bemoeiden zich actief met de productie.
[2] Bron: Fructidor, vruchtmaand, de 12e en laatste kalendermaand uit de Franse republikeinse kalender — Tresca, Salvatore (graveur), Louis Lafitte (dessinateur du modèle, 1770-1828); allégorie pour le mois de Fructidor. Domaine public français, bibliothèque nationale & Bureau des Longitudes.
[2a] Aangevuld op 22 september 2022 met dank aan Carola de Vries Robles.
[3] Bron: Sterrenbeeld Maagd — Ornament Vectoren door Vecteezy
[4] Bron: Virgo (1750) — John Bevis
[5] Bron: Astraea, de maagdelijke godin van onschuld en zuiverheid (rond 1665) — Salvator Rosa
[6] Bron: Persephoné — foto Wolfgang Sauber
[7] Bron: Demeter, marmeren romeinse kopie van een Grieks origineel (4e eeuw v.o.j.) — foto Marie-Lan Nguyen
[8] Bron: Kruisspin (Araneus diadematus) – foto Lucarelli
[9] Bron: Grijze huisspin (Tegenaria domestica) – foto Magne Flåten
[10] Barker, Cicely Mary (1934) Flower Fairies of the Autumn. London and Glasgow: Blackie & Son Limited.
[11] Bron: Braam, Rubus fruticosus – foto H. Zell
[12] Uit: Tinbergen, L. (1949). Vogels Onderweg. Amsterdam: Scheltema & Holkema NV en
Van Oordt, G.J. (1949). Vogeltrek. Leiden: E.J. Brill
[13] Huiszwaluwen, Delichon urbicum,  op landgoed Lichtenbeek – foto Bram de Jong, beheerder werkgebied Zuid-Veluwe, Geldersch Landschap & Kasteelen
[14] Bron: Drieteenstrandlopers, Calidris alba ― © de fotodagboeken van Adri de Groot
[15] Written September 19, 1819; first published in 1820
[16] Bron: Een mooie nazomerdag ― foto Peter Rufi
[17] Prévert, Jacques (1949) Paroles. Paris: NRF Le Point du Jour.
[18] Bron: Gevallen herfstbladeren ― foto Hermes from mars
[19] Uit: Yves Montand – Les Feuilles Mortes https://muzikum.eu/nl/yves-montand/les-feuilles-mortes-songtekst

Avatar foto

was na een studie aan de UvA op Curaçao werkzaam als marien bioloog, en als humaan bioloog bij het Instituut voor Antropobiologie, Medische Faculteit Utrecht en vervolgens bij de Vakgroep Gezondheidsethiek en Wijsbegeerte, Universiteit Maastricht.

Discussion1 reactie

  1. Dank voor uw prachtige overzicht.
    En mooi ingebed in de Grieks/Romijnse en Christelijke cultuur.

    Graag ook vermelden : JOODS NIEUW JAAR valt altijd samen met de nieuwe maan in Sept/oct.
    De maand Elul s de Virgo-maand. en staat in het teken van innerlijke zelf-reflectie, terugkeren naar wortels en bron, afgelopen jaar “opruimen”, uitzuiveren, ruimte scheppen, kern bewaren en voorbereiden op vernieuwing.

    Graag de joodse kalender die een maan/zon cyclus kent toevoegen. Ik kan U daarmee van dienst zijn. Groet, Carola de Vries Robles.

Schrijf een reactie