Maand September 1

Mensis September, herfstmaand, havermaand, fruitmaand

Machteld Roede

januari 1, januari 2 en januari 3 — februari 1, februari 2 en februari 3 — maart 1, maart 2 en maart 3 — april 1, april 2 en april 3 — mei 1, mei 2 en mei 3 — juni 1, juni 2 en juni 3 — juli 1, juli 2 en juli 3 — augustus-1, augustus 2 en augustus 3 — september 1, september 2, september 3 en september 4 — oktober 1, oktober 2, oktober 3 en oktober 4 — november 1, november 2 en november 3 — december 1, december 2 en december 3

Versie 19 september 2022, herzien september 2024

De traditionele Romeinse naam van de maand komt van het Latijnse woord september, afkomstig van septem, dat zeven betekent. September was oorspronkelijk de 7^e maand van het jaar aangezien het Romeinse kalenderjaar tot 153 v.o.j. op 1 maart begon.

De maand september — de negende maand van de gregoriaanse kalender — telt 30 dagen.

De republikeinse of revolutionaire kalender (1793 tot 1806) werd tijdens de Franse Revolutie op 5 oktober 1793 met terugwerkende kracht ingevoerd vanaf 22 september 1792. De dag dat door de Nationale Conventie de Eerste Franse Republiek werd uitgeroepen.

Volgens de Franse republikeinse kalender viel de gregoriaanse maand september deels samen met de vruchtmaand Fructidor die liep van 18 of 19 augustus tot 16 of 17 september en de wijnmaand Vendémiaire van 22 september tot 21 oktober.

Het Jodendom^[3] kent de maand Elul (אֱלוּל). Deze telt 29 dagen en valt deels samen met augustus, deels met september van de gregoriaanse kalender, en vrijwel samen met het sterrenbeeld Virgo.
Het is de twaalfde maand van het Joodse burgerlijke jaar en de zesde maand van het kerkelijke jaar van de Hebreeuwse kalender. Het is een tijd van berouw en innerlijke zelfreflectie, het afgelopen jaar ‘opruimen’ en ruimte scheppen voor vernieuwing ter voorbereiding op de Hoge Heilige Dagen van het Joodse nieuwjaar Rosi Hasjana (ראש השנה) en de Grote Verzoendag Jom Kippur (יום כיפור).

Het sterrenbeeld Maagd — Virgo

September is de maand van de sterrenbeelden maagd (virgo) (23 augustus tot 22 september) en weegschaal (libra) (23 september tot 22 oktober).

Maagd — het zesde teken van de dierenriem, is een van de drie aardetekens, samen met Steenbok en Stier. De Maagd is het archetype van een onbedorven jonge vrouw, puur en goedaardig. Volgens astrologen worden Maagden over het algemeen gekenmerkt als analytisch, gewetensvol, kritisch, en ook introvert.

Astraea, de godin van rechtvaardigheid

Het dierenriemteken Maagd wordt geassocieerd met de Griekse godin Astraea (Astraia, Astrea).
Haar zijn verschillende ouderparen toegeschreven. Volgens de Griekse mythologie was zij de dochter van Astraeus (de zoon van de Titaan Crius en Eurybia) en de godin van de dageraad Eos.

Maar ook wordt verhaald dat ze de maagdelijke dochter was van de Griekse oppergod Zeus en de godin Themis. Deze Titanide (een dochter van Uranus en Gaea) was de godin van de deugden en gerechtigheid. Zowel zij als haar dochter Astraea waren personificaties van rechtvaardigheid.

Astraea leefde tijdens de Griekse Gouden Voortijd evenals de andere onsterfelijken op de aarde onder de mensen. Zij bleef als laatste achter toen aan het einde van de Griekse Zilveren Eeuw de goden naar de Olympus trokken.
De IJzertijd werd een tijdperk van desintegratie; de wereld verslechterde; de mensen begeerden alleen goud en familie en vrienden vertrouwden elkaar niet meer.
Ovidius bezong hoe Astraea wegvluchtte voor de wreedheid van de mensheid en zich in de hemel vestigde. De schaal van rechtvaardigheid die ze altijd bij zich droeg, kwam naast haar te staan als het sterrenbeeld Weegschaal.

Persephoné

Soms staat de Maagd echter voor Persephoné, de aardgodin van de onschuld en de puurheid, van het dodenrijk en de lente.
Dit lief jong godinnetje was de dochter van oppergod Zeus en zijn zuster Demeter, de godin van de landbouw, de oogst en het graan.

Demeter

Demeter, die haar dochter angstvallig bewaakte, kon toch niet voorkomen dat Hades, de god van de onderwereld, de bloemen plukkende Persephoné wist te ontvoeren naar zijn dodenrijk.

De diep bedroefde Demeter wilde haar taak op aarde niet langer vervullen, ze verwaarloosde de vruchtbomen, liet de graanvelden verdorren, een grote hongersnood dreigde.

Door bemiddeling van zijn broer Zeus accepteerde Hades tenslotte dat zijn vrouw elk jaar in de lente en het groei- en bloeiseizoen van de zomer bij haar moeder was, om daarna weer bij hem in de onderwereld terug te keren. In die periode rouwde de aarde met Demeter en was dor.
Zo verklaarde de Griekse mythologie de wisseling van de seizoenen.

Enkele speciale dagen uitgelicht (1)

Griepprik

Evenals de vallende bladeren, eikels en kastanjes, hoort de griepprik voor risicogroepen bij de herfst.

Onderwijs

De scholen zijn weer begonnen. Columniste Aaf Brandt Corstius^[21] schreef over het heerlijke versgeslepenpotlodengevoel dat september met zich mee brengt. Wie herinnert zich niet de dagen van de nieuwe schoolagenda, de mooi gekafte nieuwe schoolboeken, de nieuwe schriften , een schoon gummetje?

Eerste maandag van september Opening Academisch jaar (OAJ)

Jaarlijks, op de eerste maandag in september vieren de universiteiten in een openbare zitting de Opening van het Academisch Jaar. Ook de jongste universiteiten volgen hierbij oude tradities.

Verrast kijken de mensen op straat naar de stoet van in indrukwekkende toga’s gehulde hooggeleerden, op weg naar de plaats van de officiële zitting van de OAJ. Vooraan de rector magnificus, met de grote rectorsketting om, en eventuele gastspreker. Voorop loopt, ook in toga, de pedel met de lange ceremoniële pedellenstaf. Wanneer de cortège de plaats van de academische zitting binnenschrijdt vraagt de pedel^[22] allen op te gaan staan.

Toga’s

Romeinse mannen waren verplicht bij officiële gelegenheden een toga te dragen. Het was een grote witte lap wollen stof, die in ingewikkelde plooien om het lichaam werd gedrapeerd. Daarna is al vele eeuwenlang de toga het wijde, lange gewaad gedragen door kerkelijke of wereldlijke hoogwaardigheidsbekleders.

Professoren dragen bij universitaire plechtigheden, dus ook bij de viering van de dies natalis, bij oraties en promoties, als teken van geleerdheid en waardigheid vanouds zwarte toga’s en op het hoofd een zwarte baret, die al zittende wordt afgenomen.
Bij de oprichting van de Universiteit Maastricht in 1976 is gekozen voor ietwat gewaagde rode toga’s. Door het model en door toevoeging van stroken fluweel en versieringen op de wijde mouwen wordt onderscheid gemaakt met de toga’s van de zusterfaculteiten. Ook worden door gekleurde biezen, stola’s, of voeringen van de mouwen de verschillende faculteiten onderscheiden. Zo is geel economie, rechten rood, donkerpaars wis en natuurkunde, groen sociale wetenschappen, blauw geesteswetenschappen. Het protocol schrijft voor om onder de toga nette zwarte schoenen te dragen en geen spijkerbroek.

Het dragen van een toga tijdens promotieplechtigheden is voorbehouden aan hoogleraren. Vanaf 15 januari 2024 mogen bij de UvA echter alle leden van een promotiecommissie, dus ook de niet-hoogleraren, een (even uit de hoogleraren kleedkamer geleende) toga dragen.

Rector/rectrix

Bij de oprichting in 1575 van de eerste universiteit van Nederland in Leiden werd de Fries Peter Tiara de eerste Nederlandse rector magnificus.

De rector werd door zijn collega-hoogleraren voor de duur van meestal vier jaar gekozen als Primus inter pares, maar wordt sinds 1997 benoemd door de Raad van Toezicht. De rector is lid van het College van Bestuur, en beheert onder andere de portefeuilles onderwijs en onderzoek.

Eeuwenlang waren de rectores mannen. Bij het benoemen van steeds meer vrouwen tot het hoogleraarschap kwam er ook ruimte voor een rectrix magnifica. Met Dymph van den Boom kreeg oktober 2007 de UvA de eerste vrouwelijke rector van Nederland. September 2016 werd in Maastricht Rianne Letschert de jongste rectrix.
Bij de start van het academisch jaar 2024 waren voor het eerst evenveel mannen als vrouwen rector.

Programma

Het programma biedt meestal, door muziek omlijst, een lezing door een vooraanstaand gastspreker. Zo gaf de hooggeleerde Canadese schrijver Michael Ignatieff op 2 september 2024 bij de Universiteit van Amsterdam aan hoe de universiteiten de druk kunnen weerstaan van de dreiging voor de academische vrijheid vanuit de autocratische regimes in Europa.

Daarentegen sprak in Maastricht Han Dols (CERN, Genève) over de verschillen en overeenkomsten tussen CERN en de wellicht in Limburg te bouwen ondergrondse Einstein Telescoop. Aangevuld door een boeiende aanvullende presentatie van Gideon Koekoek samen met een student over zwaartegolven.

In de openingsspeeches van de voorzitters van het College van Bestuur klinkt meestal een eigen geluid. In 2024 waren zij echter eensgezind in het uiten van harde kritiek op de al voor Prinsjesdag rondzingende plannen van de nieuwe regering.
De voorgestelde drastische bezuinigen op universitair onderwijs en innovatie werden gehekeld met verwijten van kleindenkerij, mokerslagen, intellectuele luiheid, gebrek aan langetermijnvisie, of beschreven als raar, onbegrijpelijk en meest roekeloos.
Vanuit de grensuniversiteit in Maastricht kwam mede harde kritiek op de dreigende extreme beknotting van de instroom van buitenlandse studenten. Een onherstelbaar imploderen van het academische stelsel werd gevreesd.

De bevrijding van Zuid Limburg vanaf 12 september 1944

Tijdens de Tweede Wereldoorlog landden op 6 juni 1944, de legendarische D-day, de geallieerden op de stranden van Normandië en braken door de Duitse verdedigingslinie. Er volgden zes weken hevige strijd waarbij het Duitse leger steeds verder werd teruggedrongen. Toen begon de opmars naar het noorden.
De Britten linksom, richting de brug bij Arnhem. Operatie Market Garden werd helaas een van de zwaarste, bloederigste nederlagen van de geallieerden. De Amerikanen trokken rechtsom op, richting Aken, om zo door te stoten naar het Ruhrgebied, het voor de nazi’s zo belangrijke industriegebied.
Tijdens hun opmars staken op 12 september 1944 de eerste Amerikanen de Belgisch-Nederlandse grens over. Op de 11^e hadden de bewoners van het kleine grensdorp Mesch al het gebrom van verkenningsvliegtuigen en geschut gehoord en zich verscholen in hun kelders. In het donker passeerden de Amerikanen grenspaal 35. Pas toen het licht werd beseften ze door de namen op de straatborden en de opschriften op winkelruiten al in Nederland te zijn. De Duitsers verzetten zich kort, hierbij sneuvelde een Amerikaan.
Maar tegen de middag hadden de Duitse bezetters – die maanden bij bewoners waren ingekwartierd — schielijk de aftocht geblazen. Cavaleristen van het 19^e Amerikaanse legerkorps reden met tanks het dorpje binnen en met de voor de inwoners totaal onbekende jeeps. De bewoners waren dolblij en vierden feest, de kinderen werden verwend met chocolade en kauwgom. De schoolmeester had nog een potje inkt waarmee de soldaten naar huis konden schrijven. Het pakje Amerikaanse sigaretten dat hij als dank kreeg heeft hij altijd bewaard.

De soldaten van de 30^e Amerikaanse infanteriedivisie Old Hickory moesten echter verder, met auto’s gecamoufleerd met takken van populieren die toch gesnoeid moesten worden. Van de vol bijna rijp fruit hangende appel en perenbomen moesten ze afblijven. Ze gingen op weg naar Aken, om december 1944 weken zwaar te vechten tijdens het Ardennenoffensief.

Op 13 september was Noorbeek bevrijd. Op 14 september 1944 staken soldaten van de 30^e Amerikaanse infanteriedivisie Old Hickory de Maas over om Maastricht als eerste stad van Nederland te bevrijden. De Duitse bezetters hadden zich die ochtend teruggetrokken.
Daarna werd het aanzienlijk grimmiger naarmate de Amerikanen dichter bij de verdedigingslinie langs Duitse westgrens kwamen. Langs de Geul en in Valkenburg was de Duitse tegenstand korte tijd aanzienlijk. Kerkrade, gelegen tegen de grens met Duitsland, werd eind september ontruimd. Mensen werden onder dwang geëvacueerd. Tijdens een tijdelijk staakt het vuren moesten de inwoners dwars door het front naar het al bevrijde gebied lopen. Door beschietingen door de Duitse artillerie kwamen hierbij 13 vluchtelingen om het leven en talrijke raakten gewond.
Vanaf 13 oktober 1944 werd Venlo, gezien de strategische bruggen over de Maas, 10 keer zwaar gebombardeerd. Niet door de Duitsers, maar de geallieerden. Er was veel schade, er vielen 219 doden, er waren zeker honderd gewonden. Ook Blerick aan de overkant van de rivier kreeg voltreffers. Pas zes maanden, toen op 3 maart 1945 de geallieerden de Noord-Limburgse dorpen Arcen en Velden, Bergen en Well bereikten, was de hele provincie bevrijd.

Het centraal gelegen Zuid-Limburg werd als logistiek knooppunt cruciaal bij de verdere bevrijding van Europa. Velen hadden een Amerikaan in huis. Het werd een plek waar de soldaten even wat rust kregen. Meerdere van hen prijzen de hartelijkheid van de Limburgers; iets wat ze eerder in Frankrijk en België niet hadden meegemaakt.
De bevrijdingsstrijd in het zuiden was zwaarder geweest dan alle oorlogsjaren ervoor. In de rest van het land was (en is veelal nog steeds) hier weinig weet van. Hier wachtte nog de zware en ijskoude hongerwinter 1944-1945, waarbij de steden in het westen van toevoer van voedsel, brandstof en medicijnen waren afgesneden. Mijn moeder bleek goed in het maken van tulpenbollengerechten.

Op 5 mei 1945 8 uur ‘s morgens capituleerden het Duitse leger en was vrijwel geheel Nederland bevrijd. Schiermonnikoog werd bevrijd op 11 juni 1945. Door de capitulatie van Japan op 15 augustus 1945 kwam officieel een einde aan de Tweede Wereldoorlog van het toenmalige Koninkrijk der Nederlanden.

De aandacht voor de Tweede Wereldoorlog blijft. Op 12 september 2024 kwamen de koning en de koningin naar Mesch, niet meer dan een tiental straten groot. Hier werd het bij vlagen emotionele startsein gegeven voor de landelijke herdenkingen van 80 jaar bevrijding.

Als in 1944 rijden door de appelboomgaarden van Mesch tien geallieerde veteranen, samen met het koningspaar, in oude jeeps het dorp binnen. De 99-jarige Kenneth Thayer stak in 1944 ‘s nachts als verkenner als eerste even de Nederlandse grens over. Hij wordt nu aan de armen van Willem Alexander en Maxima naar zijn zitplaats op de tijdelijke tribune geholpen. Na speeches wordt vrolijk meegezongen en gedeind met een medley van soldatenliedjes uit de bevrijdingstijd (Bei mir bist du schön Bei Mir Bistu Shein, joods liefdesliedje…) door een drietal sexy lookalikes van de in 1945 zo populaire Andrew Sisters.

Twee dagen later waren er herdenkingsfeesten in Maastricht, met de komst van het vredesvuur vanuit Omaha Beach in Normandië, een bevrijdingsparade, de Liberty Tour met wel tachtig oude legervoertuigen, en een fly-over van militaire vliegtuigen. Weer waren de tien veteranen aanwezig, waaronder Arlester Brown. Hij mocht in 1944 bij de landing in Normandië als zwarte geen geweer dragen, maar was verantwoordelijk voor het wasgoed en bevoorrading van zijn witte strijdmakkers. De bevrijdingskaravaan bezocht ook Meerssen en Valkenburg.

De Amerikaanse begraafplaats Margraten

De avond van de Zuid-Limburgse bevrijdingsdag op 12 september 2024 werd in Margraten op de Amerikaanse oorlogsbegraafplaats voor de 18^de keer het Liberation Concert gegeven. Met naast traditiegetouw The stars and stripes en het Wilhelmus en als afsluiting het uit volle borst meegezongen We’ll meet again. Veteraan Thayer werd nu begeleid door de drager van de Militaire Willemsorde Marco Kroon. Het is een eerste avonduitvoerig. De eerdere zeventien concerten vonden plaats op de zondagmiddag na herdenken van de bevrijding van Margraten op 13 september 1944.

De enige Amerikaanse begraafplaats in Nederland in Margraten is een meest indrukwekkende herinnering aan de velen die vielen tijdens WO-II. Hier liggen 8.301 Amerikaanse soldaten begraven en worden 1722 vermisten op de Muren van de Vermisten herdacht. Het merendeel is gesneuveld tijdens de bevrijding van het zuidoosten van Nederland, het Ardennenoffensief of in het Roergebied.

Tijdens WO-II werden veel doden verwacht bij de opmars van het Amerikaanse Negende Leger richting Berlijn. De Amerikanen wilden echter geen slachtoffers begraven op vijandelijk grondgebied. Daarom kreeg de commandant van de 611^th Graves Registration Company kapitein Shomon in 1944 de opdracht een begraafplaats elders te organiseren.
Begin oktober 1944 kreeg hij bij het gemeentehuis van Margraten (bevrijd op 13 september) de beschikking over 30 hectare grond langs de rijksweg ten westen van de dorpskern. De grond werd door de Nederlandse overheid in bruikleen gegeven; de hele begraafplaats wordt nu beschouwd als Amerikaans grondgebied.

De Amerikaanse doden van de eerdere begraafplaats in Son en in Molenhoek werden overgebracht naar Margraten. Het totaal aantal graven kwam oorspronkelijk boven de 18.000, maar meer dan 10.000 stoffelijke overschotten werden naar de Verenigde Staten gebracht. Een 8.301 gesneuvelden kregen hun definitieve graf in Limburg. In 2005 kwam de Amerikaanse president George Bush naar Margraten op Memorial Day. Er komen jaarlijks een 200.00 bezoekers.

De graven zijn gemarkeerd met een wit marmeren kruis; met hier en daar een davidsster of een halve maan. Op ieder kruis staat de naam van de militair en de sterfdatum. Al jaren zijn alle overleden geadopteerd door omwonenden. Zij leggen bloemen neer bij ‘hun’ graf en velen onderhouden contact met de nabestaanden in Amerika. Er bestaan wachtlijsten om zo’n graf te mogen adopteren.

Noten

^[1] Bron: Les Très Riches Heures du duc de Berry, september — Gebroeders Van Lymborch (1411-1416). De miniatuur is door de Gebroeders gestart en zeventig jaar later afgemaakt door Jean Colombe. Op de voorgrond plukt een aantal mensen druiven, die ze in manden verzamelen (Colombe). Vervolgens storten ze de druiven in de korven op de muilezels en daarna in grote vaten op een ossenkar (op weg naar de wijnpersen).
Na de handel in wol was de handel in wijn de belangrijkste in het middeleeuwse Europa. De wijn uit Saumur (Château de Saumur staat op de achtergrond) was zowel voor plaatselijke consumptie als voor export bedoeld. Vanaf Nantes, aan de monding van de Loire, vervoerden honderden schepen de vaten wijn naar bijna alle havens van Noord–Europa. In tegenstelling tot de zoetere mediterrane wijnen waren deze Atlantische wijnen niet erg lang houdbaar, dus liefhebbers keken er met groot verlangen naar uit. De adellijke heren in het leven van de Gebroeders waren wijnliefhebbers en –kenners en bemoeiden zich actief met de productie.
^[2] Bron: Fructidor, vruchtmaand, de 12^e en laatste kalendermaand uit de Franse republikeinse kalender — Tresca, Salvatore (graveur), Louis Lafitte (dessinateur du modèle, 1770-1828); allégorie pour le mois de Fructidor. Domaine public français, bibliothèque nationale & Bureau des Longitudes.
^[3] Aangevuld op 22 september 2022 met dank aan Carola de Vries Robles.
^[4] Bron: Astraea, de maagdelijke godin van onschuld en zuiverheid (rond 1665) — Salvator Rosa, Kunsthistorisches Museum Wien
^[5] Bron: Persephoné — foto Wolfgang Sauber, Archeologisch museum Herakleion
^[6] Bron: Demeter, marmeren romeinse kopie van een Grieks origineel (4^e eeuw v.o.j.) — foto Marie-Lan Nguyen, Museo nazionale romano di palazzo Altemps, Rome
^[7] Bron: Sterrenbeeld Maagd — Ornament Vectoren door Vecteezy
^[8] Bron: Virgo (1001-1100) — kunstenaar onbekend, National Library of Wales, The oldest scientific manuscript in the National Library the volume contains various Latin texts on astronomy. The volume, written in Caroline minuscule, consists of two sections, the first (ff. 1-26) copied c. 1000, in the Limoges area of France, probably in the milieu of Adémar de Chabannes (989-1034), whilst the second (ff. 27-50), from a scriptorium in the same region, may be dated c. 1150
^[9] Bron: La Vierge (12^e eeuw) — foto Jastrow, de dierenriem siert de apsis van de Saint-Austremoine d’Issoire, Auvergne (Fr)
^[10] Bron: Virgo (1220-1270) — foto Vassil, Notre-Dame van Amiens
^[11] Bron: Virgo (1188) — kunstenaar onbekend, Georgisch manuscript
^[12] Bron: Virgo (1340-circa 1350) — Jacob van Maerlant, uit folio 018v, De natuurkunde van het geheelal by Gheraert van Lienhout, deel van Der naturen bloeme, Koninklijke Bibliotheek
^[13] Bron: Virgo (1411) — hofastroloog van Iskandar Sultan. Uit: ‘Kitab-i viladat-i Iskandar’ of ‘Het boek van de geboorte van Iskandar’ of de ‘Iskandar horoscoop’. Het manuscript bevat de horoscoop van de Timuridische prins Iskandar Sultan. wellcomeimages.org/indexplus/image/L0040141.
^[14] Bron: Virgo symbol (c. 1440-1450) — kunstenaar onbekend, Book of Hours, the Fastolf Master, Bodleian Library, Oxford C.160. MS. Auct. D. inf.2, 11, fol 8r
^[15] Bron: Virgo (1455) — Master of Jean Rolin II, Getijdenboek van Simon de Varie, KB 74 G37a, Koninklijke Bibliotheek
^[16] Bron: Virgo (1470-1480) — uit een Italiaans getijdenboek (G14, f.12) The Morgan Library & Museum; gevleugelde vrouw met takje bloemen in de rechterhand en staaf in de linkerhand; versierd met sterren tegen een blauwe achtergrond
^[17] Bron: Virgo (1603) — Raremaps.com, Augsburg
^[18] Bron: Virgo (1750) — John Bevis
^[19] Bron: Virgo (18^e eeuw) — foto M.baliga, Jantar Mantar observatorium, Jaipur, India.
^[20] Bron: Virgo (1801) — Johann Elert Bode, uit: Uranographia
^[21] Volkskrant 12 sep 2024
^[22] Terzijde. Pedel is afgeleid van het Latijnse woord pedes, voeten. Voorop lopend maakt de pedel de weg vrij voor de profesoren (eventueel slaande met de staf). De pedel leidt in stijl academische zittingen in goede banen. Inhoudelijk bemoeit een pedel zich echter nergens mee. Ook helpt de pedel de promovendus/a met formele kanten bij het voorbereiden van de promotie. Zoals regelen van de zaal en het geven van richtlijnen over de officiële gang van zaken tijdens en na de verdediging van het proefschrift. Een belangrijk moment is altijd wanneer aan het einde van de drie kwartier durende verdediging de pedel binnen schrijdt tot vlak voor de promovendus/a, met de staf op de grond stampt en de verlossende woorden roept Hora est, het is tijd. De promovendus mag dan midden in een zin zwijgen.
^[23] Bron: Cortège — foto Romaine, Universiteit Maastricht
^[24] Bron: Cortège — foto Romaine, Universiteit Maastricht
^[26] Bron: Petrejus Tiara (jaren 1580) — kunstenaar onbekend, Museum Martena, Franeker
^[27] Bron: Bevrijding van Maastricht (15 september 1944) – Duitse soldaten worden tijdens de bevrijding van Maastricht door Amerikaanse soldaten gevangengenomen. Nationaal Archief, Spaarnestad Photo, SFA001013702
^[28] Bron: American Cemetery and Memorial — foto Poldi Rijke, Margraten