Mensis October, wijnmaand, zaaimaand, rozenkransmaand
januari 1, januari 2 en januari 3 — februari 1, februari 2 en februari 3 — maart 1, maart 2 en maart 3 — april 1, april 2 en april 3 — mei 1, mei 2 en mei 3 — juni 1, juni 2 en juni 3 — juli 1, juli 2 en juli 3 — augustus 1, augustus 2 en augustus 3 — september 1, september 2, september 3 en september 4 — oktober 1, oktober 2, oktober 3 en oktober 4 — november 1, november 2, november 3 en november 4 — december 1, december 2 en december 3
Versie 19 november 2022, herzien oktober 2024
Het sterrenbeeld Weegschaal — Libra
De sterrenbeelden van oktober zijn de Weegschaal (23 september–23 oktober) en de Schorpioen (24 oktober–22 november)
Libra is het zevende sterrenbeeld uit de dierenriem, gelegen tussen Maagd en Schorpion. Weegschaal is het enige sterrenbeeld dat als een object wordt gezien; de overige elf dierenriemtekens zouden een dier of mythologisch personage uitbeelden.
In het oude Egypte werden de drie helderste sterren van Weegschaal gezien als een boot.
Babylonische astronomen zagen echter in dit sterrenbeeld de heilige schalen die hoorden bij de opperzonnegod Shamash — of Utu — de beschermheilige van waarheid en gerechtigheid. Al sinds die tijden wordt het sterrenbeeld geassocieerd met recht en eerlijkheid.
In de Maand September is bij het sterrenbeeld Virgo al genoemd, dat bij de Grieken de Weegschaal verbonden was met hun godin Themis, de Griekse personificatie van goddelijke wet en rechtvaardigheid.
Bij de Romeinen was zij godin Justitia.
Ze was de inspiratie voor de latere afbeeldingen van de dan geblinddoekte Vrouwe Justitia met zwaard en weegschaal.
Vooral geplaatst bij plekken waar recht werd en wordt gesproken.
Het werd pas duidelijk het sterrenbeeld Weegschaal toen de oude Romeinen in Libra de schalen zag die de dochter van Themis, de maagd Astraea — ook godin van rechtvaardigheid — uit de mensenwereld meenam toen zij naar de hemel vertrok en het sterrenbeeld Maagd werd. Haar weegschaal werd daarbij als sterrenbeeld ten oosten van haar geplaatst.
De oude Grieken zagen in de sterrenconstellatie ook de klauwen van de meer oostelijk er naast gelegen Schorpioen.
In het Arabisch worden de twee belangrijkste sterren van het sterrenbeeld ‘zuidelijke klauw’ en ‘noordelijke klauw’ genoemd.
Ook zijn de schalen van de Weegschaal beschouwd als de locatie van de equinox, waar tijdens de herfstnachtevening de zon binnengaat in dit deel van de ecliptica. Hoewel door de precessie (draaiing van de aardas) de locatie van de equinox niet meer samenvat met die van het sterrenbeeld in 730 v.o.j.
Enkele jaarlijkse dagen uitgelicht
Werelddierendag 4 oktober
Wereldierendag is terug te voeren naar de feestdag voor Sint Franciscus van Assisi, een van de grootste heiligen van de katholieke kerk. Mei 1929 riep een internationaal congres van Verenigingen voor de Bescherming van Dieren in Wenen de 4e oktober uit tot Werelddierendag. Enkele steden in Amerika, Engeland, Duitsland, Oostenrijk, Australië en Indië vierden het al dat jaar. In Nederland werd 4 oktober 1930 de eerste officiële Dierendag. Nu is 4 oktober wereldwijd een dag met extra aandacht voor dieren.
De Italiaanse Franciscus van Assisi (?-1226) was als 20 jarige een tijd krijgsgevangene, waarna een lange periode van ziekte volgde. Zeer tegen de wil van zijn vader, een rijke lakenkoopman, bekeerde hij zich tot de leer van de armoede en werd een bedelmonnik. Hij trok zich het lot aan van de armen, waarbij hij vooral barmhartigheid toonde aan zwervers en aan de in die tijd zwaar gestigmatiseerde melaatsen.
Hij bekommerde zich ook om planten en dieren. Een Franciscus legende verhaalt dat hij ook voor de dieren preekte. Franciscus vond het schitterend om te zien hoe de Schepper ons met de natuur steunt en in leven houdt.
Hij deed mee aan de Vijfde Kruistocht maar hij was vanwege zijn Godsbeeld van nederige dienstbaarheid, in een geest van vrede en geweldloosheid, voor een afwijkende, vreedzame benadering van andersdenkenden zoals aanhangers van de Islam.
In 1205 sprak in een toen vrijwel verlaten kerkje bij Asissi in een visioen de Gekruisigde die daar hing tot Franciscus: “Herstel mijn huis, dat zoals je ziet in verval is geraakt“
De Orde van de Franciscanen of minderbroeders (1209)
De predikende Franciscus werd omringd door een groepje getrouwen. In 1209 gaf paus Innocentius III toestemming om samen met hen de nieuwe Orde van de Franciscanen te stichten. Het aantal volgelingen liep op van de aanvankelijk elf tot een 5.000 in 1221 en 35.000 rond 1274. Midden 13e eeuw waren er wijd verspreid zo’n 1.400 franciscaner kloosters. Ze leefden volgens strikte armoede, zonder persoonlijk of gemeenschappelijk bezit.
De eerste kerststal (1223)
De eerste Franciscanen hadden dichtbij Assisi een kluizenaarscel, een hermitageplek. De grot ernaast deed Franciscus denken aan de Geboortegrot die hij in Bethlehem had bezocht. Toen in 1223 paus Honorius III Franciscus toestemming gaf om de Heilige Kerstnachtmis buiten te vieren, richtte hij in deze grot een realistische kerststal in. Er was een echte voederbak als kribbe voor Jezus, er waren levende figuren, en een echte ezel en een os.
De stigmatisatie (1224)
September1224 kreeg Franciscus tijdens een veertigdagentijd van in eenzaamheid in een grot vasten en bidden een visioen, waarbij een serafijn (engel) met een kruis op zijn rug de kruiswonden of stigmata in zijn lichaam drukte. De afdrukken van de wonden aan handen en voeten van de spijkers waarmee Jezus aan het kruis was gespijkerd en de wond waar een Romeins soldaat met zijn lans in zijn zijde stak. Zo ervaart men werkelijk de pijn van de kruisiging. Deze kruiswonden zouden het teken zijn dat een gelovige één was geworden met het lijden van Christus.
Het Zonnelied (1225)
Franciscus trad soms op als troubadour. In de lente van 1225 – toen hij zwaar ziek lag, mede door de uiterst pijnlijke stigmata – zong hij voor het eerst zijn prachtige Zonnelied. In dit meest bekende werk zingt hij over de mooie schepping, over de dingen van de hemel en van de aarde. Over broeder zon, zuster maan, de schitterende sterren. Over broeder wind en zuster water, broeder vuur en zuster aarde , maar ook over het levenspad van de mens. Naast op de schoonheid van alles wijst zijn loflied ook op ziekte en de dood.
Zijn lofzang wordt tot de wereldliteratuur gerekend en wel beschouwd als het meest bekende werk uit de christelijke literatuur na het Evangelie Het is een van de eerste geschriften dat niet meer in het Latijn was geschreven maar in de volksstaal. Aanvankelijk was dat het Umbrisch, gemengd met wat dialect Dit eerste Italiaanse lied werd de basis van de Italiaanse literatuur Zijn mooie religieuze poëzie bleef eeuwenlang mensen boeien, bevragen en inspireren tot het maken van kunst en muziek.
Franciscus stierf op de avond van 3 oktober 1226. Hij werd op 16 juli 1228 door paus Gregorius IX heilig verklaard en op 25 mei 1230 begraven in de Sint Franciscusbasiliek in Assisi.
Alkmaar Ontzet (8 oktober 1573)
Op 8 oktober viert Alkmaar jaarlijks het Alkmaars Ontzet[21]; in 2023 450 jaar geleden.
Het jaar 1572 wordt gezien als ‘de geboorte van Nederland’, aangezien toen de grote opstand tegen de Spaanse bezetters werd ingezet. Alkmaar was door haar strategische ligging waardevol voor de Spanjaarden. In 1573 vormde het einde van het beleg van Alkmaar dan ook een duidelijk keerpunt in de Tachtigjarige Oorlog. Voor het eerst werden de Spaanse bezetters met succes teruggedrongen.
De Spaanse commandant Don Frederik, de zoon van de gehate Alva, belegerde tussen 21 augustus en 8 oktober 1573 Alkmaar. Maar de burgers bestookten de Spanjaarden met kokende teer en brandende takken vanaf hun tenslotte vernieuwde stadsmuren.
Bovendien voldeed Willem de Zwijger op 23 september aan een al eerder gedaan verzoek en gaf opdracht de dijken rond Alkmaar door te doorsteken. Hierdoor kwamen de polders waarin de Spaanse troepen gelegerd waren onder water kwamen te staan; de Spaanse soldaten kwamen in de modder vast te zitten. De Spaanse commandant kon niet anders doen dan opdracht geven tot de terugtocht en op 8 oktober 1573 vertrokken de Spaanse soldaten.
Jaarlijks bruist en spettert Alkmaar — zoals ze zelf zeggen — op 8 oktober om Alkmaar Ontzet te vieren. De Victorie op de toen zo gehate Spanjaarden wordt gevierd met onder meer een jeugdoptocht en de Grote Middagoptocht. Het plechtige hoogtepunt is einde van de ochtend het uitspreken van de Ontzetrede in de Grote Sint Laurenskerk. Samen wordt in de kerk zuurkool gegeten, de senioren krijgen een gebakje, en tot laat in de nacht wordt er overal gedanst.
Er komen steeds weer nieuwe activiteiten bij. Zo wordt sinds 1985 op de zaterdag vóór 8 oktober op het Noord-Hollandsch Kanaal een stalen vlettenroeiwedstrijd georganiseerd.
Het Leidens Ontzet (3 oktober 1574)
Op hun jaarlijkse 3 oktoberfeest viert Leiden dat in de nacht van 2 op 3 oktober 1574 tijdens het Spaanse Beleg van Leiden de stad werd ontzet[23] door een geuzenvloot.
In 1573 — tijdens de eerste fase van de Tachtigjarige Oorlog (1568–1648) — was de Nederlandse Opstand door de Spaanse generaal en landvoogd Alva neergeslagen op delen van Holland en Zeeland na. In oktober 1573 werd de opstandige stad Leiden het volgende doelwit van Alva en zijn Spaanse leger.
Van 30 oktober 1573 tot 3 oktober 1574 — met een onderbreking van twee maanden in het voorjaar van 1574 toen de Spanjaarden naar het oosten trokken en in april 1574 bij Mook het leger van Lodewijk van Nassau verpletterend versloegen — werd Leiden door een ring van forten en schansen afgesloten van de buitenwereld om de stad door verhongering tot overgave te dwingen. Het voedsel te kort werd steeds nijpender.
De Staten van Holland volgden het advies van Willem van Oranje en zette — in navolging van eerder bij het beleg van Alkmaar in 1573 — nu een groot deel van het Zuid Holland onder water door de dijken door te steken. Ruim een maand later was het water voldoende gestegen om met een vloot van platbodems, bemand met gewapende watergeuzen, de omsingelde stad te benaderen. In de nacht van 2 op 3 oktober verliet het Spaanse leger de laatste schans, Leiden was ontzet.
Op de dag van het ontzet, 3 oktober 1574, voeren de geuzen met bootjes de stad binnen en deelden voedsel uit aan de uitgehongerde bevolking. Ook vond er een dankdienst plaats in de grote Pieterskerk.
Besloten werd om het ontzet jaarlijks te gaan herdenken met een dankdag met preken. In de loop der jaren kwamen hier o.a. een schuttersparade en een vrijmarkt bij, die echter in 1655 weer afgeschaft. De hele achttiende eeuw waren er toneelvoorstellingen.
Vanaf 1795 waren in de Franse Tijd de herdenkingsdienst en alle festiviteiten afgeschaft, om na het vertrek in 1813 van de Fransen in 1814 weer te worden hervat.
Het stadsbestuur besloot echter enkele jaren later om de festiviteiten te versoberen en alleen nog op een zondag te laten plaatsvinden. Hierop protesteerden de studenten aan de Leidse universiteit op 3 oktober met vlagvertoon en het uitdelen aan de armen van wittebrood en haring ter herinnering aan de haring en het wittebrood dat de watergeuzen de stad inbrachten direct na de bevrijding.
Hun kritiek sloeg aan, met als resultaat een grootse lustrumviering in 1824 (dat jaar overigens op maandag 4 oktober om de zondag niet te ontheiligen)). Sindsdien is het jaarlijks uitdelen van Haring en Wittebrood standaard, evenals muziek, toneel en vuurwerk.
Sinds 1886 organiseert de in dat voorjaar opgerichte 3 October Vereeniging het Feest der Feesten. De avond van 2 oktober ingeluid met de taptoe, een optocht van vele Leidse verenigingen. In de vroege ochtend van 3 oktober volgen de reveille en de traditionele uitreiking van gratis Haring en Wittebrood in de Waag. En het al sinds 1574 plaats vindend vaste onderdeel de Herdenkingsdienst en het gezamenlijk het Koraal zingen in het Van der Werfpark.
Tradities blijven zich echter ook vernieuwen, en het houden van een militaire parade is vervallen.
Er waren alleen nieuwe onderbrekingen in de jaren 1914-1918, en in 1940-1945, hoewel de herdenkingsdienst in de Pieterskerk werd wel gehouden. In de covidperiode waren er alleen wat online activiteiten.
Op 3 oktober 2024 was het 450 jaargeleden dat een eind kwam aan de Spaanse belegering van Leiden en het Feest der Feesten werd extra groots gevierd. Ook koning Willem-Alexander, die studeerde in Leiden, kwam naar de Sleutelstad. Evenals koningin Juliana in 1974 bij de 400-jarige herdenking, en koningin Wilhelmina in 1924.
Halloween
Halloween werd eerder al uitvoerig gevierd in de Verenigde Staten, Canada en Ierland; de laatste tijd ook in landen van Europa, Australië, Oost-Azië en Latijns-Amerika. Het vrij commerciële gebeuren is sinds enige jaren ook overgewaaid naar Nederland.
Huizen en tuinen worden versierd met tot gezichten uitgesneden pompoenen waar een kaars in brandt. Als het donkert op 31 oktober verkleden kinderen zich en bellen of kloppen overal in de buurt aan. Hun roep trick or treat geeft de keuze tussen een plagerijtje (trick) of snoep geven (treat). Veelal tieners en jong volwassenen gaan verkleed naar Halloweenfeesten.
Halloween (All Hallows’ evening), wordt gevierd op 31 oktober, de vooravond van het christelijke feest Allerheiligen (Sollemnitas Omnium Sanctorum) op 1 november. In het roomse liturgische jaar de herdenking van alle overledenen heiligen en martelaren.
Halloween zou terug te voeren zijn op het oude Keltisch oogstfeest, het Gaelic-festival Samhain, dat zo’n 2000 jaar terug in Ierland op 31 oktober het oogstseizoen afsloot. Het viel ongeveer halverwege tussen de herfst-equinox en de winterzonnewende en op 1 november werd de overgang van de zomer naar de donkere winter ingeluid.
Op 2 november, Allerzielen, worden de overledenen herdacht en wordt een requiemmis opgedragen. Katholieke begraafplaatsen zijn dan een grote bloemenzee.
Samhain werd beschouwd als een liminale tijd, of te wel een overgangsfase. waarin de scheiding tussen onze wereld en de andere wereld, het hiernamaals, slechts heel dun was. Hierdoor konden geesten van overledenen of feeën terugkeren naar de aarde. Daarom werd de laatste nacht van oktober een maaltijd bereid voor de overleden familieleden en men verkleedde zich als doden. Opdat verkeerde geesten die je mee wilde nemen naar de andere wereld zouden denken dat je ook al dood was en je met rust zouden laten.
In Mexico is al vele eeuwen veel aandacht voor het Festival der Doden. Het hele jaar leeft men er naar toe, worden goederen verzameld om aan de doden te offeren. Men gelooft dat op 1 november de zielen van kinderen terugkeren naar de aarde en op 2 november die van volwassenen.
Tegen eind oktober worden de graven van dierbaren schoon gemaakt en versierd met geurige bloemblaadjes van oranje Afrikaantje. Op de kerkhoven staan overal altaren om voedsel en drank te offeren en ook in huis richt men een altaar in met bloemblaadjes versierd.
Men houdt ook met de hele familie picknicks op en tussen de graven.
Overal zijn schedels te zien en men beschildert het gezicht tot een doodshoofd. In calaveras — korte gedichten – wordt de draak gestoken met grafschriften van vrienden. Kranten plaatsen calavera’s van beroemdheden.
De Dia des muertos is terug te voeren tot de oorspronkelijke Meso-Amerikaanse Azteken, Maya en Purépecha met een grote voorouderverering. De schedels van de voorouders werden bewaard en tijdens augustus — de negende maand van de Azteekse kalender – met vele rituelen tentoongesteld.
De festiviteiten — gewijd aan de godin Mictecacihuati, ‘de dame van de doden’- werden gezien als symbool van de wedergeboorte.
Na de verovering van hun gebied door de Spanjaarden werd de zo belangrijke viering van de Dag van de Doden geassimileerd door het christendom en verplaatst naar Allerheiligen en Allerzielen.
Noten
[1] Bron: Libra configuratie — Torsten Bronger
[2] Bron: Libra (circa 1100) — foto Micheletb, Basiliek Sainte-Marie-Madeleine, Vezelay (Fr)
[3] Bron: Libra (12e eeuw) — foto Jastrow, de dierenriem siert de apsis van de Saint-Austremoine d’Issoire, Auvergne (Fr)
[4] Bron: Libra (12e eeuw) — foto Micheletb, de weegschaal met daarnaast een boer die druiven oogst en ze in het vat stopt, Saint-Lazare, Autun, (Fr)
[5] Bron: Libra (1220-1270) — foto Vassil, Notre-Dame van Amiens (fr)
[6] Bron: Libra (1411) — hofastroloog van Iskandar Sultan. Uit: ‘Kitab-i viladat-i Iskandar’ of ‘Het boek van de geboorte van Iskandar’ of de ‘Iskandar horoscoop’. Het manuscript bevat de horoscoop van de Timuridische prins Iskandar Sultan. wellcomeimages.org/indexplus/image/L0040140.
[7] Bron: Libra (circa 1440-1450) — Book of Hours, the Fastolf Master (Q19955782), Bodleian Library, Oxford C.160. MS. Auct. D. inf.2, 11, fol 9r
[8] Bron: Libra (1470-1480) — uit een Italiaans getijdenboek (MS G.14 fol. 13v) The Morgan Library & Museum; een vrouw houdt de weegschaal in het rechterhand
[9] Bron: Libra (1624) — Johann Bayer
[10] Bron: Libra (1640) — Jacob Jordaens, foto Kunst für alle, Palais du Luxembourg, Parijs
[11] Bron: Libra uit de Uranographia (± 1690) — Johannes Hevelius
[12] Bron: Libra (18e eeuw) — foto © Yann Forget, Wikimedia Commons, CC-BY-SA, Jantar Mantar observatorium, Jaipur, India
[13] Bron: Libra (1750) — John Bevis
[14] Bron: Libra (1825) — Sidney Hall; Uit: Urania’s Mirror of a view of the Heavens, een set van 32 astronomische sterrenkaartkaarten met een verhandeling over astronomie, London. United States Library of Congress’s Prints and Photographs division.
[15] Bron: De Babylonische zonnegod Shamash (888-855 v.o.j.) — foto Prioryman, British Library
[16] Bron: Vrouwe justitia (1534) — Lucas Cranach de Oude
[17] Bron: Legend of St Francis, Sermon to the Birds — Giotto di Bondone, Basiliek van Assisi
[18] Bron: Het kruis van San Damiano (12e eeuw) — San Damiano is een kerkje en een daarbij behorend klooster in Assisi. Het kruis hangt tegenwoordig in de basiliek van de heilige Clara.
[19] Bron: De stigmatisatie van Franciscus (1297-circa 1299) — Giotto di Bondone, Louvre Museum
[20] Bron: Beleg van Alkmaar (1573) Spaanse troepen bestormen de stad — Herman Ten Kate (1862), Stedelijk Museum Alkmaar
[21] Zie onder andere: Geschiedenis Alkmaar Ontzet, 8october.nl/geschiedenis en Victorie! Het beleg van Alkmaar 1573 youtu.be/n4f0wIbNeTQ geraadpleegd op 2022-11-13
[22] Bron: Leiden ontzet, Holland gered
[23] Zie: Het Leidens Ontzet (1574) — Hutspot, haring en wittebrood Het Beleg van Leiden en het Leidens Ontzet, betekenis en geschiedenis Geraadpleegd op 2022-10-02 historiek.net/leidens-ontzet-1574-hutspot-haring-wittebrood/83457
[24] Bron: Leidens ontzet (1574) — Otto van Veen, collectie Rijksmuseum
[25] Bron: Jack-o’-Lantern met kaars — foto Toby Ord
[26] Bron: Allerzielen (1859) — William Bouguereau (1825–1905), Museum van Schone Kunsten van Bordeaux
[27] Bron: Altar tradicional de día de muertos en Milpa Alta, Ciudad de México — foto Eneas de Troya
[28] Bron: Catrina, een vrouwelijk personage dat de doden vertegenwoordigt, gemaakt door Guadalupe Posadas — foto Paolaricaurte
[29] Bron: Viering van de Nacht van de Zielen ‘s nachts voor de Dag van de Doden — foto Miguel Angel Mandujano Contreras
