Mensis September, herfstmaand, havermaand, fruitmaand
januari 1, januari 2 en januari 3 — februari 1, februari 2 en februari 3 — maart 1, maart 2 en maart 3 — april 1, april 2 en april 3 — mei 1, mei 2 en mei 3 — juni 1, juni 2 en juni 3 — juli 1, juli 2 en juli 3 — augustus-1, augustus 2 en augustus 3 — september 1, september 2, september 3 en september 4 — oktober 1, oktober 2, oktober 3 en oktober 4 — november 1, november 2 en november 3 — december 1, december 2 en december 3
Versie 19 september 2022, herzien september 2024
Herfst
September is herfstmaand: de maand waarin de herfst begint
De herfst of het najaar is een van de vier seizoenen. Op 1 september begint voor de weerkundigen de meteorologische herfst. Het ruikt buiten anders, de dagen worden nu merkbaar steeds korter.
Herfstequinox (Latijn: aequinoctium, gelijke nacht) of herfstnachtevening
Op het noordelijk halfrond begint de astronomische herfst echter pas omstreeks 23 september. Het is de datum dat evenals rond 20 maart, de zon precies boven de evenaar staat, waardoor overal op aarde de dag en de nachtduisternis ongeveer even lang duren. Toe te schrijven aan het tijdstip dat de zon loodrecht boven de evenaar staat. Anders bekeken, het is het snijpunt van de schijnbare zonnebaan (ecliptica) en de hemelequator
In de herfst begint het aanzienlijk kouder te worden, al kunnen er tot half november nog behagelijke, ja warme periodes zijn. Deze nazomer wordt wel oudewijvenzomer, sint-michielszomer, Été Indien of Indian Summer genoemd. De steeds langere nachten worden echter steeds kouder.
Oudewijvenzomer (bij de Oosterburen Altweibersommer) zou verwijzen naar de ‘tweede jeugd’ van vrouwen van middelbare leeftijd. Of naar de vele spinnenwebben in de herfst, die doen denken aan de grijswitte haren van oudere vrouwen.
Natuur
Pollennieuws
In de maand september geeft de boom de Atlasceder sterk allergene klachten.
De grassen het Engels raaigras, de glanshaver en het straatgras blijven sterk allergene pollen geven.
Het kruid ambrosia is nu sterk allergeen; de bijvoet blijft sterk allergeen, het klein glaskruid blijft matig allergeen.
Vallende bladeren en herfstkleuren
In de gematigde klimaatzones verliezen planten en de meeste loofbomen hun bladeren. Een noodzakelijke voorbereiding op de winterrust, want in de winter ‘slapen’ de bomen. De wortels nemen dan geen vocht meer op uit de bodem; inwendig is in het bovenaardse gedeelte het watergehalte sterk verminderd. Maar bladeren hebben veel vocht nodig; bleven ze zitten dan zou de boom uitdrogen. Het bladverlies in de herfst voorkomt dit.
Bladeren bevatten bladgroenkorrels of chlorofyl, essentieel voor de fotosynthese. Het proces waarbij met behulp van zonlicht koolstofdioxide en water wordt omgezet in suikers en zuurstof. Bladverliezende bomen trekken het chlorofyl terug uit de bladeren voordat ze vallen. Het volgende voorjaar worden de opgeslagen bladgroenkorrels naar de nieuw te vormen balderen getransporteerd.
Er zitten echter ook andere stoffen in een blad, met verschillende tinten geel en oranje tot (soms paars) rood. Welke van die kleuren aanwezig zijn varieert per soort. Wanneer de overheersende groene kleur niet langer aanwezig is worden die andere kleuren zichtbaar, dat verklaart de zo uitbundige herfst kleurenpracht, zoals van de fel rood kleurende wilde wingerd.
Veel struiken bloeien nog uitbundig, zoals de sneeuwballen (een hortensia) en de skimmia’s. De bloeiende hei trekt bewonderende aandacht. De vuurdoorn raakt overvol met oranje bessen, de taxus krijgt de rode (giftige)bessen. De hemelsleutel toont hoog de brede rode kroon, ook zijn er felkleurige asters en veelkleurige dahlia’s.
Flora foto’s — Joke Koppius
Vallende steenvruchten
In september vallen vele eikels, de vruchten van de eik, en hazelnoten en tegen eind september ook walnoten. Precieze datumgrenzen zijn niet te geven, maar ze verschuiven naar voren door klimaatveranderingen. In de overdroge en af en toe zelfs tropisch warme zomer van 2022 vielen in augustus al eikels, al waren deze nog groen van kleur, nog niet goed gerijpt tot de bruine vrucht. Ook in 2024 begonnen eikels al in augustus te vallen, waren de lijsterbessen en vierbessen extreem vroeg rijp.
Paddenstoelen
Typerend voor de herfst zijn de paddenstoelen[2]. Ze zijn het hele jaar als ondergrondse zwammen aanwezig, maar zetten nu hun hoedjes op. Na wat regenachtige dagen verschijnen overal op vochtige, lommerrijke plekken diverse, meest uiteenlopende soorten, zoals boleten, bovisten of russula’s, en ook houtzwammen.
Het zijn de vruchtlichamen van de schimmels. Het zijn planten noch dieren, maar behoren tot het aparte, unieke rijk van de Funghi; het studiegebied van de mycologen. Steeds duidelijker wordt hun vitale rol. Planten kunnen bestaan omdat ondergrondse schimmelnetwerken essentiële voedingstoffen als stikstof en fosfor aanvoeren.
In Europa is het aantal soorten met zichtbare vruchtlichamen geschat op zeker 3500. Sommige soorten komen wereldwijd verspreid voor, zoals de sprookjesachtige Elfenbankjes, terwijl andere paddenstoelen maar een heel beperkt verspreidingsgebied hebben.
September spinnenmaand
In de herfst zijn spinnen volwassen en dus groter, waardoor ze meer opvallen. Ook maakt de najaars ochtenddauw de spinnenwebben beter zichtbaar. De kruisspinnen zitten meer midden in hun web dan andere soorten. Ze zijn niet schuw, en hun vrouwtjes zijn relatief groot, waardoor we vooral deze soort opmerken
We treffen nu meer spinnen binnenshuis omdat als het ‘s nachts kouder wordt de vrouwtjes naar binnen trekken. Gevolgd door hun paringsbeluste mannetjes.
Vlinders en libellen
Zeker in de eerste helft van september zijn vlinders te zien. Na een vochtige zomer, dus overvloedig veel voor rupsen gunstige brandnetels, en warm en zonnig herfstweer, kan een derde generatie vlinders rondvliegen; na een eerste golf in april en een tweede midzomer. Al blijkt helaas bij vlindertellingen dat de aantallen sterk achter blijven gaan, evenals van andere Insecten.
Afhankelijk van de weersomstandigheden kan eind september het vertrek naar zuidelijker regionen van niet inheemse soorten (zoals uitvoerig beschreven in de Maand Oktober) al op gang komen.
Er zijn libellen soorten die onder water over winteren. Andere sterven na zorgen voor winterharde eitjes. Weer andere migreren naar het warmere zuiden. Alleen de rode en de bruine heide libellen blijven overal rondvliegen, tot er nachtvorst gaat optreden.
Boomkikkers
De kleine groene boomkikkers kunnen al in september beginnen met hun trek weg van de poelen naar hun winterkwartier in holle bomen, onder houtstapels of tussen de braamstruiken.
Vogeltrek
Eigenlijk vinden trekbewegingen [5],[6] het hele jaar door plaats. Maar de officiële trekmaanden zijn toch maart en april (de voorjaarstrek) en september en oktober (de najaarstrek).
Kievit en wulpen trekken al veelvuldig weg in juni en de gierzwaluw is rond 1 augustus verdwenen. Maar in september start echt de grote vogeltrek naar het zuiden van de vogels die alleen de zomer doorbrengen in Nederland.
Zoals de boerenzwaluwen. Al weken gingen sommige al op weg. Nu is de broedtijd voorbij en de jongen zijn vliegensvlug. Ze verzamelen zich in grote groepen om samen te vertrekken naar de overwinteringsplekken in West- en Centraal Afrika. Huiszwaluwen begonnen al wat eerder te verdwijnen, maar ook hun verhuistop ligt in september. (Met dank aan Guus Urlings, de Limburger).
Kort voor vertrek wordt veel reservevoedsel, vooral vet opgeslagen; de stofwisseling wordt anders dan in de rustperiode tussen de voorjaars en de najaarstrek. Ook is vastgesteld dat wanneer de herfsttrek inzet de grootte van de gonaden en de productie van de geslachtshormonen sterk is afgenomen. Bij de voorjaarstrek is dat bij de meeste soorten juist andersom. Het vogellichaam bereidt zich dan al voor op de komende broedperiode in het voorjaar- en zomerverblijf.
Onder de vertrekkers zitten veel insecteneters, want in de winter zijn hier vrijwel geen insecten. Ze maken plaats voor de vogels die juist wél graag hier dan willen verblijven, onze wintergasten. Zoals smienten, die hier in de loop van september arriveren.
Veel trek vindt plaats in het donker en ontgaat ons, al zijn de massaal overvliegende vogels wel vaak te horen. Juli, augustus, maar vooral september zijn de maanden van de grote nachtrek. Vooral van eenden, maar ook van diverse zangvogels. Kwikstaarten trekken daarentegen wel overdag, al in augustus.
Vooral langs de kust zijn nu veel vogels op doorreis te zien. Voor trekvogels uit het verre noorden, zoals vele duizenden steltlopers, bieden de Waddenkust en de Waddeneilanden een goede rustplaats; met goed en veel voedsel om de vetvoorraden aan te vullen.
De grote en de kleine stern en de visdiefjes trekken langs de kusten tot ver in tropisch Afrika. In september trekken langs ons strand ook Jan van Genten en vooral in de tweede helft van de maand de kleine mantelmeeuw.
Maar ook over land wordt getrokken; vanaf rond de 20ste september door piepers, kneutjes, spreeuwen en vinken.
Er komen echter ook veel vogels ons land binnen vanuit Scandinavië, zoals grote gele kwikstaarten en goudhaantjes. Halverwege september arriveren grote groepen grauwe ganzen. Voor wie er oog voor heeft is het hele jaar door, maar zeker in het najaar, dus aan vogelen veel plezier te beleven.
Bijzondere dagen
- 1 september: begin meteorologische herfst
- 1 september: Gebedsdag voor de Schepping (oosters-orthodoxe kerk)
- September 1944: Bevrijding Limburg
- Eerste weekend van september: Wereldhavendagen (Rotterdam, sinds 1935)
- Eerste maandag van september Opening Academisch Jaar universiteiten
- 8 september: Wereldalfabetiseringsdag (VN, Unesco)
- Tweede weekend van september: Nationaal Spinnen Telweekend (EIS Kenniscentrum, sinds 2013)
- Tweede weekend van september: Open Monumentendagen (sinds 1987)
- 15 september: Internationale Dag van de Democratie (VN))
- Derde dinsdag van september: Opening Staten Generaal — Prinsjesdag, (sinds 1814, en sinds 1888 op de Derde Dinsdag)
- Derde donderdag van september: Nationale Plasdag (Continentie Stichting Nederland, CSN, sinds 2014)
- Derde weekend van september: Fruitcorso Tiel (sinds 1961)
- 22 september 1792: de stichtingsdatum van de Eerste Franse Republiek
- 22 september 2022: einde astronomische zomer op het noordelijk halfrond
- 23 september 2022: begin astronomische herfst. Herfst-equinox op het noordelijk halfrond
- 25 september ‘s avonds tot 27 september ‘s avonds 2022; nieuwe maan in september/ oktober: Joods Nieuwjaar (Rosi Hasjana, ראש השנה)
- Vierde zaterdag van september: Burendag (sinds 2006)
- Vierde zaterdag van september: Europese Dag van de Paddenstoel (sinds 2016)
- Vierde zaterdag van september: Werelddovendag (World Federation of the Deaf, sinds 1958)
- Laatste zondag van september: Wereld Rivieren Dag (VN, sinds 2005)
Weerspreuken
Is het 1 september heerlijk weer, de herfst zal mooi zijn evenzeer.
Is het schoon met Sint Giel (1), ‘t zal ‘t zijn tot Sint Michiel (29).
Op de 5 de september wordt bewezen, wat het voor weer de hele maand zal wezen.
Een warme september, een droge oktober.
Warm in september, koud in december.
Was het weder in september warm, dan krijgen wij een winter arm
Is september mild, dan wordt de winter wild.
In september warme regen, brengt de boeren rijke zegen.
Septemberregen komt de druiven gelegen.
Septemberregen nooit komt hij ongelegen.
Septemberregen op het zaad, komt het boerke wel te staat
Valt begin september de regen in plassen, het volgend jaar zal ‘t graan goed wassen.
Zonder regen of wind wordt september een onvoldragen kind.
Als in september de donder knalt, met kerst sneeuw met hopen valt.
Donder in september, sneeuw in maart.
Als het in september dondert, leveren granen wel honderd.
Zonder onweer Michiels (29) regen, zachte winter en goede zegen.
Trekken voor Sint Michiel (29) de vogels niet, geen winter is nog in het verschiet.
Trekvogels in septembernacht, ze maken de kersttijd zacht.
Wil september vruchten dragen, dan in juli hitte om te klagen
Vallen de eikels in september al af, dan zit de zomer vroeg in het graf.
Vallen de eikels al voor Sint Michiel (29), dan snijdt de winter door lijf en ziel.
Als de R is in de maand, is het weer niet altijd meegaand.
De herfst met nevels doortrokken, brengt in de winter veel sneeuwvlokken.
Vorst in september, zacht in december.
Mattheus (21) storm en wind, Pasen ook nog winter vindt.
Sint Mattheus (21) koud en guur, maakt de druiven wrang en zuur.
Sint Michiel (29) schuwt de strooien hoed en ook zijn kiel.
Sint Michiel (29) steekt de winter onder zijn kiel.
Sint Michiel (29) verbiedt linnen broek en kiel.
Als de akkers zijn geschoren, is de winter geboren.
Noten
[1] Barker, Cicely Mary (1934) Flower Fairies of the Autumn. London and Glasgow: Blackie & Son Limited.
[2] Met dank aan weer zo’n mooie natuurcolumn van Koos Dijksterhuis in Trouw.
[3] Bron: Kruisspin (Araneus diadematus) — foto Lucarelli
[4] Bron: Grijze huisspin (Tegenaria domestica) — foto Magne Flåten
[5] Uit: Tinbergen, L. (1949). Vogels Onderweg. Amsterdam: Scheltema & Holkema NV en Van Oordt, G.J. (1949). Vogeltrek. Leiden: E.J. Brill
[6] Info onder andere uit de columns van Koos Dijksterhuis in Trouw en Guus Uhrlings in De Limburger.
[7] Huiszwaluwen, Delichon urbicum, op landgoed Lichtenbeek ― foto Bram de Jong, beheerder werkgebied Zuid-Veluwe, Geldersch Landschap & Kasteelen
[8] Bron: Drieteenstrandlopers, Calidris alba ― © Vogeldagboek van Adri de Groot, vogeldagboek.nl
[9]Bron: Da Costa Getijdenboek, september (circa 1515) — Simon Bening. Met behulp van twee paarden ploegt een man het veld. Een andere man zaait vanuit zijn schort. Ernaast ligt een zak zaden op de grond. Kraaien pikken een graantje mee. Links slaat een man eikels uit de bomen waarmee hij de varkens eronder voert. In de achtergrond lopen mensen op een weg langs een huis. De septemberkalenderpagina toont het standbeeld van een man in een architecturale nis. Langs de onderrand is een schorpioen — het sterrenbeeld schorpioen — in het landschap ingesloten. De pagina’s hebben een illusionistisch houten frame. MS M.399, fol. 10v en MS M.399, fol. 11r, The Morgan Library & Museum.
