Mensis Martius, lentemaand, buienmaand, guldenmaand, windmaand, dorremaand
Machteld Roede
januari 1, januari 2 en januari 3 — februari 1, februari 2 en februari 3 — maart 1, maart 2 en maart 3 — april 1, april 2 en april 3 — mei 1, mei 2 en mei 3 — juni 1, juni 2 en juni 3 — juli 1, juli 2 en juli 3 — augustus 1, augustus 2 en augustus 3 — september 1, september 2 en september 3 — oktober 1, oktober 2, oktober 3 en oktober 4 — november 1, november 2 en november 3 — december 1, december 2 en december 3
De maand Maart is vernoemd naar Mars, de Romeinse god van de oorlog.
Maart is de derde maand van het jaar in de gregoriaanse kalender en telt 31 dagen.
De Franse republikeinse kalender (1793 tot 1806) kende in maart de maanden Ventôse (Windmaand: 21 februari-20 maart) en Germinal (Kiemmaand: 21 maart en 20 april).
Maart
Tot 153 v.o.j. begon het Romeinse maankalenderjaar met de maand maart.
De Romeinen telden niet van de eerste tot de laatste dag (zie hoofdstuk Kalenders), maar telden terug vanaf de nonen (dag vijf of zeven, afhankelijk van de lengte van de maand), de idus (dag dertien of vijftien), en de kalenden (dag een van de volgende maand).
Matronalia
Het oude Romeinse nieuwe jaar — dat op 1 maart begon — opende met de Matronalia, erediensten voor Juno Lucina, brengster van het licht (en leven) (Latijn lux is licht). Haar cultus markeerde het begin en einde van de lente.
Juno, de echtgenote van oppergod Jupiter, was de godin van onder meer het huwelijk en de geboorte (zie ook Maand Juni). Tijdens bevallingen riepen veel vrouwen de hulp van Juno in.
Haar erenaam Lucina koppelde haar aan het licht van de maan.
De maancyclus van ongeveer 28 dagen werd gebruikt om de menstruatiecyclus te meten, en ook de duur van de zwangerschap. Als Juno Lucina had ze een tempel op de Esquilijn, de grootste van de zeven heuvels van Rome. Na de geboorte van een kind offerden moeders hier een munt.
De Idus van Maart
In het klassieke Rome was de Idus van Maart een religieuze dag waarop men zijn schulden vereffende.
De Idus viel in het midden van de maand, meestal op de dertiende en in de maanden maart, mei, juli en oktober op de vijftiende dag. De Idus werd bepaald door de volle maan want de Romeinen gebruikten een maankalender.
Op de Idus van maart werden volgens bronnen uit de late oudheid de Mamuralia gehouden. Het was waarschijnlijk een nieuwjaarsfeest, en zeker een zondebokritueel, waarbij een oude man gekleed in dierenkleren symbolisch werd geslagen, ja verdreven uit de stad, wat wellicht de uitdrijving van het oude jaar uitbeeldde.
De Moord op Julius Caesar
De Idus van maart 44 v.o.j. (Juliaanse kalender) werd een belangrijke dag in de geschiedenis door de moordaanslag in de senaat van Rome op Julius Caesar.
Kort daarvoor was Caesar benoemd tot dictator perpetuus, dictator voor het leven. De leden van de senaat hadden echter grote moeite met zijn autoritair gedrag. Ze waren bang dat hij zich tot koning wilde laten uitroepen en zo een einde zou maken aan de republiek (zie ook Maand Juli).
De senatoren Brutus en Cassius leidden een groep van wel zestig samenzweerders, die gezamenlijk Caesar doodstoken bij een vergadering van de Senaat. De Romeinse dichter Ovidius betitelde de moord als heiligschennis omdat Caesar naast de pontifex maximus van Rome ook priester was van Vesta, de godin van de huiselijke haard.
De vrouw van Caesar had hem vanwege haar nare dromen gewaarschuwd, maar hij wilde niet naar haar luisteren. Volgens de Griekse historicus Plutarchus waarschuwde een ziener op straat Caesar expliciet voor gevaar op de Idus van maart. Op zijn weg naar de Senaat passeerde Caesar de ziener en zei,
“De Idus van maart is gekomen”,
om aan te geven dat de doemprofetie niet was uitgekomen. De ziener antwoordde:
“Ja Caesar; maar hij is nog niet voorbij.”
Bekend werden de naar verluidt laatste woorden van Caesar toen hij verbijsterd zag dat ook zijn protegé Brutus met een dolk op hem afkwam “tu quoque, fili mi” (“jij ook, mijn zoon?”). In de versie van William Shakespeare Et tu, Brute? (“Jij ook, Brutus?” of “Zelfs jij, Brutus?”).
Caesars dood leidde tot de burgeroorlog die eindigde in de alleenheerschappij van zijn geadopteerde erfgenaam Octavianus (later bekend als Augustus).
Ooit zocht ik als student in Amsterdam naar studentenbaantjes. Zo werkte ik in mijn eerste jaar een maand op proef bij de door studenten gerunde bioscoop Kriterion in de Roeterstraat. (Ik was nog veel te groen en paste zeker niet bij de vrij alternatieve groep en werd niet aangenomen. No problem).
Na het bij aanvang mensen hun plaats wijzen liep je af en toe de zaal in om te kijken of het beeld nog wel scherp was. Zo nee, dan drukte je op een verstopte knop om de man in de cabine van waaruit de film werd geprojecteerd te waarschuwen even de koolspitsen van de grote lampen bij te stellen, al hield die dat zelf ook in de gaten. (Nu allemaal iets uit een grijs verleden).
Tijdens mijn proeftijd draaide steeds dezelfde hoofdfilm, Joseph L. Mankiewicz’ kassucces Julius Caesar uit 1953. Ik was — als velen — helemaal weg van de jonge Marlon Brando die Caesars jonge beschermeling Marcus Antonius speelde.
Steeds weer liep ik in de zaal even binnen op het moment dat Marcus Antonius met het zwaar bebloede dode lichaam van Caesar in zijn armen naar buiten komt, hem neerlegt op de trappen van het senaatgebouw en een lijkrede uitspreekt:
“Friends, Romans, countrymen, lend me your ears; I come to bury Caesar, not to praise him.”
Julius Caesar, Act III, scene 2
Hij zweept de toegestroomde menigte subtiel op, wat leidt tot een oproer; de verraders Brutus en Cassius moeten Rome ontvluchten.
Mars of Ares
De god Mars was een van de voornaamste goden van het Romeinse rijk. Hij was zoon van de oppergod Jupiter en zijn echtgenote Juno. Al werd ook verteld dat hij slechts een ouder had, Juno, die zwanger raakte door een magische bloem.
De sterke en agressieve Mars toonde uiteenlopende wezenstrekken, met een onduidelijke oorsprong. Aanvankelijk was hij vooral de god van de vruchtbaarheid en de beschermer van het vee. Toen hij later samen smolt met de Griekse god Ares, de zoon van Zeus en Hera, werd hij vooral geassocieerd met strijd en de verwoestende oorlog.
Bij de Etrusken was zijn equivalent Laran.
Ares genoot zo van vechten dat hij voortdurend trachtte een oorlog uit te lokken. Hij was door dit gedrag niet zo geliefd onder de goden van de Olympus. Zeker niet bij zijn zuster Pallas Athene, niet alleen de godin van de wijsheid, maar ook van krijgsbeleid, de beheerste oorlogvoering en vrede. Zij beschouwde oorlog als een noodzakelijk kwaad, dat zo snel mogelijk beslist moest worden.
Mars werd door de Romeinen echter zeer vereerd, omdat hij een priesteres van Vesta — de Vestaalse maagd Rhea Silvia — zijn tweelingzonen Romulus en Remus verwekte.
Na hun geboorte werden deze gezoogd door een wolvin. Op 21 april 753 v.o.j. stichtten ze Rome.
Mars was veelal vergezeld door Discordia (in de Griekse mythologie Eris), godin van de tweedracht, van de twist; soms opgevoerd als zijn tweelingzuster.
Homerus’ Ilias verhaalt hoe Eris de basis legde voor de Trojaanse oorlog door tijdens het huwelijksfeest van Peleus en de zeegodin Thetis (zij werden later de ouders van Achilles) een gouden appel met het opschrift ‘Voor de mooiste’ tussen de gasten te werpen en zo tweedracht te zaaien tussen de aanwezige godinnen Hera, Athene en Aphrodite.
Oppergod Zeus liet daarop de sterveling Paris — de zoon van de Trojaanse koning Priamos — kiezen wie de schoonste was. Omdat Aphrodite hem de mooiste vrouw op aarde beloofde verklaarde hij haar tot de mooiste van het godinnen drietal.
Sindsdien is de gouden appel haar vaste attribuut.
Later reisde Paris naar Sparta om Helena — de vrouw van de Spartaanse koning Menelaos — met hulp van Aphrodite te schaken. Zij zou de schoonste op aarde zijn.
Het gerucht ging dat haar onaardse schoonheid was toe te schrijven aan Zeus, die in de gedaante van een zwaan haar bij Leda zou hebben verwekt.
De schaakpartij werd de aanleiding tot de Trojaanse oorlog, waarin Ares samen met Apollo en Aphrodite aan de kant van de Trojanen stond.
Planeet Mars
De, vanaf de zon af geteld, vierde rode (meer okerkleurige) planeet van ons zonnestelsel — een baan draaiend tussen de derde planeet Aarde en de vijfde planeet Jupiter — is naar de god Mars genoemd.
Lentefeesten
Nowruz
Het belangrijke Perzisch nieuwjaarsfeest rond 21 maart op de dag van de lentenachtevening — sinds 2009 vermeld als oraal en immaterieel erfgoed van de mensheid — is van oorsprong een zoroastrisch feest, ingevoerd door Zarathustra om de terugkeer van de zon en het licht te vieren. Het is dus al zo’n 3000 jaar oud.
Van te voren wordt het huis grondig schoongemaakt en versierd met bloemen en slingers. Op Nowruz draagt men nieuwe kleren, op de feestelijke liefst met een groen kleed gedekte eettafel komen zeven speciale gerechten. Er zijn onder meer bont gekleurde eieren. De kleur groen is het symbool van de vernieuwing die de lente brengt. Men gaat bij elkaar op bezoek gaan met cadeautjes. Bij de feestelijkheden horen ook het enige dagen eerder over zeven vuren springen, en het vieren van de dertiende dag.
De dag voorafgaand aan Nowruz herdenkt men het afgelopen jaar en de overledenen. Een serieus moment van loutering en verzoening, van dood en leven, van hoop op een beter leven.
Nowruz is in diverse landen een nationale feestdag en de start van het vakantieseizoen; naast Iran ook in Afghanistan, Tadzjikistan, India, Pakistan, Kirgizië, Azerbaijan en Kazachstan. Het wordt gevierd door de Koerden in Irak, Turkije en Syrië, en door de volgelingen van het soefisme en de Bahai. Zie ook Wijsheidsweb: Joke Koppius Nowruz — New Year in Iran.
Dionysiën
In de maanden maart en april (hun maand Elaphebolion) vierden de bewoners van Athene het lentefeest, de grote Dionysiën, ter ere van Dionysus, de bevrijder van zorg en leed. Zelfs gevangenen mochten er aan deelnemen. Het feest ving aan met een schitterende optocht, waarbij het oudste beeld van de god door de straten werd gevoerd. Begeleid door koren die het lied dithyrambos zongen, over zijn dubbele geboorte. (Eerst te vroegtijdig vanuit zijn moeder Semele, daarna nogmaals uit de dij van Zeus, waarin de nog niet voldragene werd genaaid.) Vrolijke mensenmassa bekranst met de lentebloemen rozen en viooltjes dansten door de straten (zie Maand Januari).
Het hoogtepunt van de feestelijkheden vormden de voorstellingen van zowel tragediën als komedies, waar velen, ook van heinde en verre, naar toe kwamen. Met als topper de premières die een wedstrijd vormde tussen de verschillende schrijvers.
Begin lente
Het begin van de astronomische lente of lentenachtevening — wanneer de zon door het lentepunt gaat en de dag en de nacht even lang zijn — valt op het noordelijk halfrond meestal op 20 maart. Op het zuidelijkhalfrond begint dan de astronomische herfst. Vanaf nu worden de dagen steeds langer. De lente eindigt bij ons met de zonnewende rond 21 juni; het moment dat de zon de grootste noordelijke declinatie bereikt.
De meteorologische lente begint op 1 maart, zoals in 1780 werd besloten door de in dat jaar opgerichte Societas Metereologica Palatina. De eerste weerorganisatie die wereldwijd weerwaarnemingen liet doen en publiceerde. Zij besloten dat elk seizoen steeds drie opeenvolgende kalendermaanden lang is.
Het sterrenbeeld Vissen — Pisces
Maart is in de westerse astrologie de maand van de sterrenbeelden Vissen (19 februari-20 maart) en Ram (21 maart-20 april).
Alle twaalf sterrenbeelden werden reeds beschreven in de oudheid. De in Alexandrië woonachtige Griek Ptolemaeus — de belangrijkste astronoom en astroloog uit die tijd — koos voor de constellatie bij Maart de naam Pisces.
Sterrenbeeld Pisces (latijn voor vissen) wordt weergegeven als twee met elkaar door een band verbonden vissen, een naar beneden gericht en een naar boven zwemmend.
De angstaanjagende gigant Typhon
De mythologische achtergrond vormen de Griekse versies van het verhaal van Aphrodite en Eros en de angstaanjagende gigant Typhon. Dit gaat terug tot de eindstrijd tussen de giganten en de goden van de Olympus om het oppergezag over de kosmos.
Typhon was de jongste zoon van de oer-aardemoeder Gaia, verwekt door een vrijage met de vroegere god van de onderwereld Tartarus. Typhon was een gigant met geweldige krachten waar alles afschuwelijk en dodelijk aan was. Zijn lijf reikte tot aan de hemel, zijn oren staken tot in de sterrenhemel. Zijn benen waren kronkelende slangen, zijn armen waren gigantisch lang, zijn extreem lange vingers eindigden in slangenkoppen. Zijn vleugels bedekten de hele hemel en verduisterden het zonlicht. Onophoudelijk schoten zijn ogen vonken en rolden uit zijn mond vlammende rotsblokken.
Al is ook beschreven dat hij een lichaam had als een mens, waarbij zijn hoofd bestond uit honderden drakenkoppen met naar buiten kronkelende zwarte tongen en ogen die vuur spuwden.
Typhon kon etherische geluiden produceren, maar ook hard loeien als een stier, brullen als een leeuw, piepen als een nest hondjes, of sissen als een nest slangen.
Meteen na zijn geboorte bedreigde hij de goden van de Olympus. Een andere versie zegt dat hij pas later op ze afkwam, toen hij er genoeg van kreeg door hen als een ongewenste outcast te worden behandeld. De goden gingen onmiddellijk op de vlucht naar Egypte, waar ze in de Nijl sprongen en/of de gedaante van een dier aannamen. Dit zou verklaren waarom de goden daar veelal werden afgebeeld als een dier of met een dierenkop.
Typhon en Zeus
Zelfs Zeus smeerde hem aanvankelijk laf. Zijn dochter Athene vermaande hem echter en Zeus keerde terug om Typhon aan te vallen met zijn bliksemschichten en vuurstenen sikkel. Typhon vluchtte naar Syrië, maar van daar greep hij met zijn mijlenlange reuzenarmen de oppergod en sneed de pezen uit Zeus’ voeten, zodat hem het lopen onmogelijk werd. Typhon verborg de pezen in een berenhuid in een grot, maar Hermes en Pan weten de pezen er weg te halen en aan Zeus terug te geven.
Weer bevecht Zeus Typhon, waarbij hij hulp krijgt van de drie schikgodinnen. Zij doen alsof ze Typhon willen beschermen en bieden hem een vrucht die het monster extra kracht zou geven. Het eten ervan put hem echter steeds verder uit.
Aanvankelijk verweert hij zich nog door enorme rotsblokken naar de god te werpen, die ze echter met zijn bliksems verpulvert. Het werden de talloze grote en kleine eilanden in de Egeïsche Zee. Tenslotte raakt de reus zeer verzwakt, al blijven vuur en gloeiende, brandende stenen uit zijn ogen en mond lopen. Zeus werpt nu een enorme berg over hem heen. Typhon ligt er nog steeds; hij werd tot de vuur en vlammende rotsblokken uitbrakend vulkaan Etna op Sicilië.
Aphrodite en Eros
Ook de godin van de schoonheid Aphrodite en haar zoon Eros waren in paniek naar Egypte gevlucht en hals over kop in de Nijl gesprongen, waar ze als vissen onzichtbaar werden voor het monster. Waarbij Aphrodite om haar zoontje in het water niet kwijt te raken snel de gordel van Eros aan die van haar had geknoopt.
Toen alle gevaar was geweken namen ze beiden weer hun ware goddelijke gestalte aan.
Als aandenken aan hun onder water episode plaatsten ze twee vissen, hun staarten verbonden door een koord, aan de hemel. Op het knooppunt van de twee gordels staat Eta Piscium, de helderste ster van het sterrenbeeld Vissen.
De sterrenkaart van deze mythe is veelvuldig afgebeeld, zoals in de Atlas Coelestis van John Flamsteed (1729). De horizontale stippellijn geeft de ligging van de hemelequator aan, de diagonale stippellijn de jaarlijkse baan van de zon.
Een alternatieve mythe vertelt hoe toen Aphrodite met haar zoontje Eros langs de rivier de Eufraat wandelde tot hun grot schrik de god Typhon verscheen. Het monster was te groot en te gevaarlijk om voor weg te rennen. Doodsbang riepen ze Aphrodite’s vader Zeus aan, die hen in vissen veranderde zodat ze in de rivier konden springen en wegzwemmen van het gevaar. Ter herinnering aan deze gebeurtenis verschenen ze voor eeuwig samen aan de hemel. Deze mythe is onder andere door Ovidius beschreven in zijn Fasti.
Aannemelijker is dat toen de reusachtige Typhon dreigend op Aphrodite en Eros afkwam Zeus twee vissen stuurden. Ook staat geschreven dat waternimfen hen zo te hulp schoten. Door op de rug van de grote vissen te springen konden moeder en zoon in de Eufraat ontsnappen. Als dank voor hun redding plaatsten de Griekse goden de twee vissen aan de hemelboog.
Syrië — Babylonië
Al eerder was in de mythologie van Syrië beschreven hoe twee vissen (daar bekend als Ichthyes) Astharte, de Syrische oerversie van Aphrodite hielpen om in de rivier de Eufraat te ontsnappen. Ook hier verdienden de vissen het om later voor eeuwig aan de nachthemel te schijnen.
In het vroege Babylonië van 1200 v.o.j. was de latere als Pisces bekende constellatie verdeeld in twee asterismen (sterrenbeelden), de sterren van de Eufraat en de Tigris. De bovenste vis was Šinunutum, de Grote Zwaluw. De andere vis was genaamd Anunitum, de Vrouwe van de Hemel. Zij zou de zonnewedergeboorte na het winterzonnewende symboliseren.[17]
De christelijke hemel
In de bijbel staat het sterrenbeeld Vissen voor de broers Simeon en Levi, zonen van aartsvader Jakob. Simeon is de tweede zoon van Jakob, verwekt bij zijn eerste vrouw Lea, Levi de derde. Simeon en Levi waren mede oorzaak dat hun broer Jozef als slaaf naar Egypte werd gevoerd, waar hij onderkoning zou worden. Tenslotte vestigden Jakob en zijn zonen zich ook in Egypte; uit hen kwam het Joodse volk voort.
Als Jakob voelt dat hij gaat sterven roept hij zijn zonen bij zich en zegent ze elk met een aparte uitspraak. Alleen Simeon en Levi worden samen toegesproken, waarbij hij ze min of meer vervloekt. Ze worden daarom ook samen genoemd bij de sterrenbeelden.
In de christelijke sterrenhemel werd het sterrenbeeld Vissen omgedoopt tot Matthias. De apostel die door loting de plaats in mocht nemen van Judas Iskariot, de verrader van Jezus.
Hij zou toen de apostelen na Pinksteren weggetrokken uit Jeruzalem zijn gaan prediken bij de kannibalen. Hij werd tenslotte gestenigd én onthoofd.
Eeuwenlang is er niets over Matthias bekend tot Sint Helena, de moeder van keizer Constantijn de Grote, zijn relieken vindt en naar Rome laat overbrengen. Iedereen gelooft en de relieken worden een kostbaar bezit. Helena brengt zelf de restanten over naar Trier, waardoor apostel Matthias vooral in Duitsland zeer werd en wordt vereerd.
Astrologen classificeren Vissen als een veranderlijk teken vanwege hun omgeving van steeds veranderend, altijd stromend water. Vissen staat voor de vloeibaarheid van einde en begin. De astroloog Robert Hand schreef dat de vis die naar boven kijkt naar de hemel zwemt op zoek naar spirituele verlichting. De andere vis zwemt naar beneden, bezorgd om materiële dingen. Samen symboliseren de twee eeuwig verstrengelde vissen de moeilijkheid om het goede te halen uit wat slecht lijkt.
Noten
[1] Bron: Les Très Riches Heures du duc de Berry, maart — Gebroeders Van Lymborch (1411-1416). Op de voorgrond van het miniatuur bewerkt een boer het veld met een ploeg, getrokken door twee ossen. In het omheinde wijnveld snoeien mannen wijnstokken en binden ze op, terwijl de grond eromheen wordt bewerkt. Op de achtergrond trekt een herder met zijn hond en zijn schaapkudde verder. Het bouwwerkje in het midden is een montjoie, een soort mijlpaal op een kruispunt van wegen.
De draak rechtsboven de kasteeltoren verwijst naar de legende van de mooie fee Mélusine. Zij belooft de jonge prins van haar keuze heerschappij over het kasteel en het daarbij behorende gebied als hij haar zal trouwen; echter op één voorwaarde: de prins mag zijn bruid nooit op zaterdag bezoeken. Maar Mélusine is zo aantrekkelijk, dat haar kersverse echtgenoot zich niet kan beheersen en toch op een zaterdag komt aanzetten. Daarop verandert Mélusine in een draak, ze vliegt het raam uit en verdwijnt voor eeuwig …
[2] Bron: Ventôse, de windmaand, is de zesde maand en de derde wintermaand van de Franse republikeinse kalender — Tresca, Salvatore (graveur), Louis Lafitte (dessinateur du modèle, 1770-1828); allégorie pour le mois de Ventôse, Domaine public français, bibliothèque nationale & Bureau des Longitudes.
[3] Bron: Mamuralia (3e eeuw) — foto Ad Meskens, mozaïek met de maanden van het jaar beginnend bij de Romeinse eerste maand, maart, Archeologisch Museum, Sousse, Tunesië.
[4] Bron: De moord op Julius Caesar op de Idus van maart 44 v.o.j. (1804-1805) — Vicenzo Camuccini, Museo di Capodimonte, Napels
[5] Bron: Marlon Brando (1953) — Trailer screenshot van de filmversie van Shakespeare’s Julius Caesar
[6] Bron: Ares — foto Gabriele Ferrazzi, Villa Hadriana, Tivoli, Italië; Romeinse kopie naar Grieks origineel
[7] Bron: Mars richt zich tot Rhea Silvia (3e eeuw) — foto Hugo DK, voorzijde van een sarcofaag, Palazzo Mattei, Rome
[8] Bron: Lupa capitolina (13e eeuw met 15e-eeuwse tweeling) — foto Jastrow, Musei Capitolini, Rome
[9] Bron: De tafel van Perzisch nieuwjaar, Haft Sin (Teheran, 1391) — foto Firoozg Safoura Zoroofchi
[10] Bron: Sterrenbeeld Vissen (circa 1440-1450) — Getijdenboek, the Fastolf Master, Bodleian Library, Oxford C.160. MS. Auct. D. inf.2, 11, fol 2r.
[11] Bron: Sterrenbeeld Vissen (neogotisch) — foto Ton van der Wal, Gewelfschildering RK Onze Lieve Vrouwe Kerk, Zwolle, tijdens restauratie.
[12] Bron: Sterrenbeeld Vissen (1200-1235, detail) — brandschilderwerk S. Hall, foto Vassil, kathedraal Notre-Dame de Chartres, (Fr).
[13] Bron: Sterrenbeeld Vissen (circa 1920) — foto Sławomir Pastuszka, Kupa-synagoge, Krakau (Polen)
[14] Bron: Zeus vecht met Typhon — foto Bibi Saint-Pol, detail van een hydra, Staatliche Antikensammlungen, München
[15] Bron: Pisces (1728) — astronoom John Flamsteed (1646-1719), Sterrenbeeld Vissen uit de Atlas Coelestis, ingekleurde uitgave.
[16] Bron: skyscript.co.uk/babylonian_pisces.pdf
[17] Uit: Gavin White (2014) Babylonian Star-Lore. An Illustrated Guide to the Star-Lore and Constellations of Ancient Babylonia. Solaria Publications.
[18] Matthias als het sterrenbeeld Vissen (1627) — Julius Schiller, “Coelum Stellatum Christianum”, Attribuut: bijl, patroon onder anderen ook van bouwvakkers, gereedschapsmakers, Linda Hall Library.
