Maand December 3

Mensis December, wintermaand, donkere maand, feestmaand, Kerstmaand, Silvestermaand

Machteld Roede

calendarium 1, calendarium 2, calendarium 3 en calendarium 4 — januari 1, januari 2 en januari 3 — februari 1, februari 2 en februari 3 — maart 1, maart 2 en maart 3 — april 1, april 2 en april 3 — mei 1, mei 2 en mei 3 — juni 1, juni 2 en juni 3 — juli 1, juli 2 en juli 3 — augustus 1, augustus 2 en augustus 3 — september 1, september 2, september 3 en september 4 — oktober 1, oktober 2, oktober 3 en oktober 4 — november 1, november 2, november 3 en november 4 — december 1, december 2, december 3 en december 4

Enkele jaarlijkse dagen uitgelicht: winterfeesten en -tradities (vervolg 2)

Het Joel feest

Na de St. Lucia feesten viert Scandinavië tussen Kerstavond en Driekoningen Yule of het Joelfeest, ook wel de Twaalf Heilige Nachten genoemd.

Er worden Joelvuren ontstoken. De vrouw des huizes of de oudste dochter steekt het uit het bos gehaalde joelblok aan met houtskool van het joelblok van het jaar ervoor.

Het was oorspronkelijk een heidense Germaanse viering, waarbij veel lawaai werd gemaakt om de boosaardige geesten te verdrijven die door de zon en de vruchtbaarheid te roven de winter kans gaven het land te onderwerpen.

Joeldrinkend, resulterend in gezamenlijke dronkenschap, was een wezenlijk onderdeel (net als bij de klassieke Griekse Dionysuscultus.

In de jaren 1920-1930 verheerlijkten stromingen binnen het nationaalsocialisme het vermeende Germaanse erfgoed Joel, als tegenwicht voor de christelijke kerstviering. Verschillende rituelen werden geïntroduceerd, zoals het ontsteken van joellampjes, waaraan ten onrechte een oude heidense betekenis werd toegekend.

Griekenland kent eveneens het ritueel van verbranden van een kerstblok, onder ruimschoots drankgebruik. De stank ontstaan door het verbranden van oude schoenen moet de kallikantzaros weg te jagen. De in die regio’s ondergronds levende kwaadaardige monsters, die tevoorschijn kunnen komen wanneer een boom wordt omgehakt.

Ook in Frankrijk brandde men vroeger een bûche-de-Noêl (een kerstboomstam). De stronk werd, als het Joelblok, aangestoken met een stuk kool van de stam van het jaar daarvoor. Nu draagt speciaal kerstgebak, met de vorm van een stukje boomstam, die naam.

Chanoeka

Chanoeka, het Joodse Inwijdingsfeest of lichtjesfeest begint na de zonsondergang van de 24^e dag van de joodse maand kislew. Het feest is ter herinnering aan de inwijding van de Tempel in Jeruzalem door de Makkabeeën, nadat deze in het jaar 165 v.o.j. de Syriërs verslagen hadden.

Het oliewonder. Bijzonder was daarbij de vondst van een kruikje reine olie, gebruikt om de menora (zevenarmige kandelaar) in de tempel aan te steken. Hoewel er voor slechts één dag olie bevatte bleef door een wonder de lamp acht dagen lang branden.

Na de val van Jerusalem en de verwoesting van de tempel op 29-30 augustus 70) bleef Chanoeka als lichtfeest gehandhaafd. Het is het enige feest zonder Bijbelse oorsprong; het staat wel in de Talmoed.

Chanoeka is een thuisfeest dat acht dagen duurt. Iedere avond wordt een kaars meer van de chanoekia — een kandelaar met plaats voor 8+1 kaarsen. Dit gebeurt met de als eerste aangestoken middelste kaars. De dienstkaars of sjamash (sjammes). Er worden zegengebeden uitgesproken en er wordt samen gezongen. Er worden oliebollen en latkes (aardappelkoekjes) gegeten en cadeautjes gegeven.

Oudjaar, silvester

Oudejaarsavond wordt samen met de daaropvolgende nieuwjaarsdag op 1 januari oud en nieuw genoemd. Ook wordt wel Silvester (avond) gebruikt; een vernoeming naar de heilige paus Silvester.
Silvester (Sylvetser) was paus van 314–335. Hij sterf op oudejaarsavond. Onder zijn pontificaat liet de Romeinse keizer Constantijn de Grote zich dopen tot christen. Een essentieel breekpunt in de geschiedenis van het christendom, dat daarna uit zou groeien tot een dominante religie.

In onder meer de Achterhoek, Kempen en Zeeland gaan op oudejaarsdag kinderen rommelpotten/koenckelpotten. Ze trekken zingend^[3] van deur tot deur, begeleid door het geluid ontstaan door een stokje ingesmeerd met hars op en neer te halen door hun rommelpot. Een pot of een conservenblik overspannen met varkensblaas. Ze krijgen wat geld of snoep.

In Nederland wordt aan het begin van de oudejaarsavond in meerdere protestantste kerken een kerkdienst gehouden, waarbij de overledenen van het afgelopen jaar worden herdacht. De traditie bij gereformeerde families om voor middernacht psalm 90 te lezen begint te slijten. Ook zijn er oudejaarsavondconcerten.

In veel landen, zoals Duitsland of de Verenigde Staten wordt de oudejaarsavond massaal gevierd in een grote feestzaal met uitbundige muziek. Bij ons daarentegen wordt de laatste avond van het jaar voornamelijk met familie en vrienden doorgebracht in huiselijke kring, met veel oliebollen, appelbeignets en hartige hapjes.

Veelal wordt op de tv gekeken naar de oudejaarsconferentie door een vooraanstaand cabaretier, die de (vooral politieke) gebeurtenissen van het afgelopen jaar op de hak neemt. Win Kan begon hiermee in 1954 op de radio; een traditie was geboren. Vanaf 1973 verscheen Kan op de tv. In 1982 met tegelijkertijd op een andere zender Freek de Jonge die de jaren erna het stokje van hem overnam.

Na de meestal hardop meegetelde twaalf laatste klokslagen van het voorbije jaar omhelst men elkaar en wenst een gezond en goed nieuwjaar, en toost met champagne of een andere sprankel drank. Daarna gaat men naar het voor velen magische vuurwerk kijken of het zelf afsteken. Veel kerken luiden hun klokken; de schepen in de havens blazen hun scheepshoorns.

Vuurwerk

Al tijdens de klokslagen barst alom het vuurwerk los.

Door de eeuwen heen wordt er op oudejaarsavond lawaai gemaakt, en worden er grote vuren ontstoken. Het op grote schaal zelf vuurwerk afsteken werd in Nederland pas vanaf de jaren 1970 traditie.

Het kindervuurwerk sterretjes werd verboden voor kinderen onder de twaalf jaar. Het is niet zo onschuldig; een kind moet niet in het gloeiende puntje grijpen; het kan wel 1100 °C heet zijn.
Jaarlijks nam de sterkte van het vuurwerk toe en ook het aantal slachtoffers en de ernst van de verwondingen, met veel handverminkingen en oogletsel, en ook gehoorschade en brandwonden door (wollen) kleding die in brand vloog.
Dit leidde tot een gedeeltelijk vuurwerkverbod. Slechts tussen 18 uur op 31 december en 02 uur op 1 januari mocht vuurwerk worden afgeschoten en er kwam een lijst van vuurwerk wat men niet in bezit mag hebben of kopen.
Toch komt er steeds meer illegaal vuurwerk, waaronder de cobra. Een echt explosief, dat alleen door een expert afgeschoten zou mogen worden; niet door tienerjongens.

Bij de jaarwisseling 2024/2025 meldden zich circa 1200 slachtoffers bij de spoedeisende hulp of de huisartsenspoedpost, waarvan de helft kinderen, vooral jongens; 44 procent was omstander. Er vielen twee dodelijke slachtoffers.
Naast vuurwerkschade zijn er ook veel mensen met een alcoholvergiftiging en verkeersslachtoffers

Dieren

Huisdieren reageren met panische angst op het zware geknal. Honden willen niet meer naar buiten, houden hun ontlasting vele uren op. Glippen ondanks grote voorzorgen het huis uit, en worden meer dan eens nooit meer of aangereden teruggevonden. Sommigen trekken die nacht met hun dieren naar een stille plek.
Ook voor de dieren in de wilde natuur is het rampzalig. Tienduizenden vogels vliegen rond middernacht acuut op. Dit is voor rustende vogels een grote aanslag op hun energievoorraad. Terwijl er in de winter weinig voedsel te vinden is om die weer snel aan te vullen.

Door het aantal veelal ernstige slachtoffers, maar ook de even hevige luchtvervuiling met zware metalen en fijnstof, nemen verzoeken om te komen tot een algeheel vuurwerkverbod toe.

Carbid schieten

Een alternatief voor vuurwerk is het met oudjaar overdag carbidschieten^[5] met behulp van oude melkbussen. Het is vooral in een aantal regio’s in het zuiden, noorden en oosten van Nederland het populair.

Deze plattelandstraditie stamt wellicht nog van het oeroude Germaanse joelfeest. Het gaat erom zoveel mogelijk kabaal te maken. Carbid was vanaf het eind van de 19^e eeuw beschikbaar, al was het niet goedkoop. Dorpssmeden gebruikten het om te lassen, voordat acetyleengas in flessen verkrijgbaar was. Melkbussen waren op het platteland ook ruim voorhanden. In de loop van de 20^e eeuw kwam het schieten met melkbussen in zwang.

In een bus wordt bij het — zeker niet ongevaarlijke — carbidschieten op explosieve wijze ethyn (acetyleengas) verbrand, ontstaan uit een reactie tussen carbid en toevoeging van water. Door de explosie in de bus wordt een deksel — nu om veiligheidsredenen een bal — met een dreunende knal 10-tallen meters ver weggeschoten.

De sport is de ideale knal te vinden om de anderen af te troeven door een goede verhouding van carbid, water en lucht te zoeken. Een extra luide knal kan ook worden bereikt door een groter volume te gebruiken, bijvoorbeeld in een omgebouwde giertank, of door meerdere bussen tegelijkertijd af te vuren. Ook kunnen teams het tegen elkaar opnemen in wie het verst schiet, schieten op een mikpunt, of de bal vangen.

Carbidschieten is verboden, behalve onder voorwaarden tijdens de jaarwisseling van 31 december 10.00 uur tot 1 januari 02.00 uur, en soms ook na aangevraagde ontheffing. Nadat in 2014 een nieuwe vuurwerkwet is ingevoerd, nam de populariteit van carbidschieten toe en sinds de coronaperiode (zonder vuurwerk) helemaal.^[6]

In Noord-Brabant wordt op de avond van ondertrouw met carbid geschoten (losschieten). In Vlaanderen kent men carbidschieten op oudjaar en bij bruiloften, in Oosterrijk in de nacht vóór paaszondag.

Natuur

Pollennieuws

In de maand december kan de nabloei van de Atlasceder nog steeds allergene prikkels geven, evenals het straatgras.

Winterbloeiers

Ook in de laatste maand van het jaar valt buiten van bloemen te genieten, zeker wanneer de temperatuur niet te veel daalt. Toen het december 2022 dagen lang ongewoon warm was voor de tijd van het jaar, waardoor de hazelaar en de els uitbundig in bloei stonden, kregen al veel mensen last van hooikoorts.

Rond de jaarwisseling komen al de eerste bolgewassen in bloei, zoals bosjes van het hoge lenteklokje, terwijl wat later de zich ieder jaar verder uitbreidende sneeuwklokjes verschijnen. Die letterlijk in de sneeuw kunnen staan.

FLORON — een in 1988 opgerichte stichting met zowel amateurs als professionele plantenkenners die het onderzoek coördineert naar het voorkomen van wilde plantensoorten in Nederland — organiseerde rond het jaareinde hun jaarlijkse Plantenjacht, om te weten welke planten midden in de winter nog bloeiend te vinden zijn. Je moet hierbij goed kijken; de bloeiwijze blijft in de winter meer dan eens dichter bij de grond, zoals de madelief in grasvelden.

Een 483 deelnemers signaleerden 392 soorten. Tot de top 25 behoorden: klein kruiskruid (773), paarse dovenetel (761), vogelmuur (742), straatgras (700), madeliefje (677), paardenbloem (612), herderstasje (604), duizendblad (379), kleine veldkers (345), witte dovenetel (284), tuinwolfsmelk (283), bezemkruiskruid (216), Canadese fijnstraal (201), scherpe boterbloem(158), hoge fijnstaal (132), grote ereprijs (130), reukloze kamille (123), kluwenhoornbloem (121), kleine brandnetel (106), grote brandnetel (101), raapzaad (100), boerenwormkruid (95), vroegeling (85) en gewone kropaar (82).^[8]

Daarnaast zijn er meerdere voor tuinen gekweekte winterbloeiers, zoals de kerstroos, met zijn vele witte of lichtrose bloemkelken, de sneeuwbal, winterviolen en skimmia.

Ook struiken en bomen kunnen in bloei staan. De hulst bloeit, de winterheide, de jeneverbes of Juniperus, de mahoniastruik met grote gele bloemtrossen. Een van de vroegst bloeiende heesters is de winterjasmijn. Deze bloeit van december tot februari met talloze heldergele bloemen op de nog bladloze stelen van tweejarig hout. De gekweekte nog bladloze, meer dan eens heerlijk geurende Hamamelis of toverhazelaar, waarvan vele variëteiten zijn gekweekt, toont vele kleine geel met rode krullerige bloemen.

De Prunus subhirtella autumnalis rosea boom schittert eerst in de herfst wanneer het fijne blad tot een mooie kopertint verkleurt en toont al hartje winter — als het niet ál te koud is — een betoverende wolk van roze bloesem.

Ook de hazelaar is een naaktbloeier en bloeit als er nog geen bladeren zijn. De mannelijke en de vrouwelijke bloeiwijzen zijn hier gescheiden. Van de vrouwelijke bloemen, die met drie tot vier stuks in een klein knopje bij elkaar zitten zijn alleen de rode stijlen met de stempels te zien. De mannelijke bloemen zitten in de lange bengelende katjes. De wind verstuift hun uitbundige gele stuifmeel. Meestal begint de bloei in januari, maar decemberbloei komt voor.

 Winterbloeiers — foto’s Joke Koppius

Vlinders

Ook in de winter zijn op zachte dagen vlinders waar te nemen. Zo zagen leden van de Vlinderstichting tegen de jaarwisseling de nachtvlinders de bosbesuil, de wachtervlinder en de zwartvlekwinteruil.

Vogels

Tot half December kunnen nog kraanvogels, eenlingen of kleine groepen, worden waargenomen, op doortrek naar hun overwinteringsgebieden in Zuid-Europa en Noord-Afrika.

Vorstvlieder

Afhankelijk van hoe koud het is kan er nog enige vogeltrek optreden. Zo trekken de nog aanwezige kieviten bij een invallende vorst volledig weg naar Zuid-Frankrijk of verder. Ook de wintertaling is bij kou snel weg; soms keren ze terug als snel de dooi invalt. Ook zijn bij een plotselinge sterke temperatuurdaling doortrekkers naar het zuiden te zien.

Eenden kunnen rusten op een ijsvloer. Hun zwemvliezen blijven voldoende warm, doordat in hun poten warmte uitwisselt tussen de omhoog- en omlaaggaande bloedvaten. Ze badderen en zoeken voedsel in een nabij wak; nooit kouder dan nul graden (anders zou het dicht vriezen). Ze lopen geen gevaar voor onderkoeling. Ze blijven droog door hun pak vettige veren, waarvan waterdruppels afglijden.

Eekhoorns^[10]

In december is het voor de meeste dieren veelal rusttijd, maar bij de eekhoorns begint al de paartijd.
De eekhoorn is een dagdier, vooral actief vlak na zonsopgang en vlak voor zonsondergang; in de winter alleen ‘s morgens. Ze houden geen winterslaap, wel een winterrust, verborgen in het nest. Wanneer het weer niet te guur is gaat hij in de morgen naar zijn eerder aangemaakte wintervoorraden. Vooral ‘winters kunnen hun solitaire woongebieden overlappen; vrouwtjes wonen meer verspreid van elkaar dan mannetjes.

Eekhoorns planten zich vanaf december, (bij warme winters zelfs al vanaf eind november, voort tot augustus, met voortplantingspieken in januari-maart en in mei-juni. In de paartijd jagen de mannetjes achter elkaar en achter eenzelfde vrouwtje aan. (In hun blinde drift worden ze dan helaas meer dan eens overreden). Het meest dominante mannetje paart tenslotte met haar. Hij blijft een paar dagen bij haar en ze slapen samen. Toch slagen soms ook andere mannetjes er in om met haar te paren. Genetisch onderzoek toont aan dat de jongen uit een worp verschillende vaders kunnen hebben.

Wanneer er na goede zaadproductie van eik of beuk in het voorafgaande najaar voldoende voedsel is komen de vrouwtjes al vroeg in de juiste conditie om ontvankelijk te zijn voor de paarlustige heren. Dan worden de jongen tussen maart en mei geboren, anders tussen juli en september. De draagtijd duurt 36 tot 42 dagen; wanneer haar conditie niet goed, er niet genoeg voedsel is, resorbeert het drachtige vrouwtje de vruchten. Een worp telt 2 tot 6 jongen. Alleen het vrouwtje zorgt voor ze; bij verstoring draagt het vrouwtje de jongen weg uit het nest. De jongen zijn met tien tot zestien weken onafhankelijk, en na tien tot twaalf maanden geslachtsrijp.

Bijzondere dagen

• 1 december: Begin meteorologische winter, respectievelijk zomer (noordelijk en zuidelijk halfrond)
• 1 december: Wereld AIDS Dag (VN, sinds 1988)
• 2 december: Internationale Dag voor de Afschaffing van Slavernij (VN, sinds 1949)
• 3 december: Wereld Anti-Pesticiden Dag (Pesticide Action Network, PAN, sinds 1988)
• 5 december: Sinterklaas; volksfeest pakjesavond (NL)
• 5 december: Wereld Bodem Dag (VN)
• 6 december: Sinterklaas; volksfeest (BE)
• 7 december: Nationale Vrijwilligersdag (NL)
• 9 december: Internationale Dag tegen Corruptie (VN)
• 9 december Internationale dag voor herdenking en waardigheid van slachtoffers van genocide (VN)
• 10 december: Uitreiking Nobelprijzen (Zweden, Noorwegen)
• 13 december Sankta Lucia (Zweden)
• 15 december: Koninkrijksdag (NL, sinds 1954)
• 18-26 december 2022, begin en einddata bij zonsondergang: Chanoeka (jodendom)
• 20 december: Internationale Dag van de Menselijke Solidariteit (VN)
• 21 december: Wintersolstitium (noordelijk halfrond) en zomersolstitium (zuidelijk halfrond)
• 25 december: Eerste kerstdag (westers christendom, Oekraïens orthodoxe kerk)
• 26 december: Tweede kerstdag (westers christendom, Oekraïens orthodoxe kerk)
• 28 december Dag van de Onnozele Kinderen (kindermoord Bethlehem door Herodes)
• 31 december: Oudejaarsavond of Silvester (wereld)
• Wisselend: begin en einddata bij zonsondergang van Chanoeka (jodendom)

Weerspreuken

Blaast de noordenwind met decembermaan, dan houdt de winter vier maanden aan.
Brengt december kou en sneeuw in ‘t land, dan groeit ‘t koren zelfs op ‘t zand.
December koel en nat, ledigt gans het korenvat.
December koud en in sneeuwgewaad, een jaar vol vruchtbaarheid verraad.
December koud en wel besneeuwd, zo maakt de grote schuren maar gereed.
December veranderlijk en zacht, een hele winter zonder kracht.
December vol mist, geeft goud in de kist.
December zacht en dikwijls regen, geeft weinig hoop de goede zegen.
Decemberregen, is geen zegen.
Decemberwind uit de oost, brengt de zieken luttel troost.
Donder in de decembermaand, beloofd veel wind voor ‘t jaar aanstaand.
Heeft men in december slechts vorst en slijk, dan worden de dokters rijk.
Is december veranderlijk en zacht, geeft een winter waar men mee lacht.

Op St. Nicolaas regen, is nooit een zegen.
Brengt St. Nicolaas ijs, dan brengt Kerstmis regen.

Als de zon met Kerstmis schijnt op de toren, dan is het vlas verloren.
Als met Kerstmis de muggen zwermen, moet ge met Pasen uw gat wermen.
Is het met Kerstmis nog niet koud, dan gebruikt de winter niet veel hout.
Is op Kerstmis de hemel klaar, verwacht dan vrij een vruchtbaar jaar.
Kerstmis vochtig en nat, geeft lege zolder en vat.
Kerstmis volle maan, de vruchten komen aan.
Kerstnacht helder en klaar, geeft een gezegend jaar.
Op Kerstmis lengt de dag, zoveel de mug geeuwen mag.
Sneeuw in de Kerstnacht geeft een goede hopoogst.
Veel wind in de kerstdagen, de bomen manden vol vruchten dragen.
Vorst voor Kerstdag, brengt geen afslag.
Zacht Kerstweer beduidt, de winter is nog lang niet uit.
Zijn de bomen om Kerstmis wit van sneeuw, dan zijn ze in de lente wit van bloesem.

Silvesterwind met zonneschijn, geeft zelden goede wijn.
Veel sneeuw op oudejaar, veel hooi in ‘t nieuwe jaar.

Noten

^[1] Bron: Hauling of the yule log — Uit: Robert Chambers (1832) A Miscellany of Popular Antiquities in Connection with the Calendar, Including Anecdote, Biography, & History, Curiosities of Literature and Oddities of Human Life and Character, Volume 2, p. 734.
^[2] Bron: Chanoekia — foto Eden Aviv
^[3] Enkele liedjes zijn opgetekend, waaronder Op oudejaarsavond (circa 1935; Amsterdam) en ‘t Was op een oudejaarsavond/ (Het luie wief; 19^e eeuw? Drenthe.
^[4] Bron: Carbid schieten — Uit: voorst.nl/nieuws/artikel/carbidschieten-als-een-bock
^[5] Zie: wikipedia.org/wiki/Carbidschieten
^[6] Carbidschieten valt niet onder het zogeheten vuurwerkbesluit, waarin de regels staan voor bezit en afsteken van vuurwerk. Juridisch gezien is carbidschieten dus geen vuurwerk. Anders dan het vuurwerkbesluit is carbidschieten geregeld opgenomen in de algemene plaatselijke verordening, die gemeenten opstellen.
^[7] Bron: Winterbloeiers op basis van de top-15 van bloeiende planten in de winter — 14 fotografen, Floron (Floristisch Onderzoek Nederland)
^[8] Zie: Floron.nl
^[9] Bron: Winternaaktbloeier Prunus subhirtella autumnalis rosea
^[10] Informatie: onder andere Eekhoorns planten wel eens bomen, en vijf andere weetjes, Vlaanderen (2022)
^[11] Bron: Da Costa Getijdenboek, december (circa 1515) — Simon Bening. Een slachttafereel in een besneeuwd landschap. Een vrouw vangt in een pan het bloed van een varken op, dat door een man met een mes wordt geslacht. Links staat een vrouw naast een herberg, waar mensen vanuit vensters toekijken. Verderop zit een man in amazonezit op een van de twee paarden die een kar trekken. Op een heuvel in het landschap lopen mensen. Rechts onder de kalendermaand staat het sterrenbeeld Steenbok: een geit in een winterlandschap. De scènes zitten in illusionistische houten lijsten. The Morgan Library & Museum. MS M.399, fol. 13v en MS M.399, fol. 14r, Morgan Library and Museum, NY.