Maand Januari 2

Mensis Ianuarius, louwmaand, ijsmaand, wolfsmaand, hardmaand, Nieuwjaarmaand, wintermaand

Machteld Roede

januari 1, januari 2 en januari 3 — februari 1, februari 2 en februari 3 — maart 1, maart 2 en maart 3 — april 1, april 2 en april 3 — mei 1, mei 2 en mei 3 — juni 1, juni 2 en juni 3 — juli 1, juli 2 en juli 3 — augustus 1, augustus 2 en augustus 3 — september 1, september 2 en september 3 — oktober 1, oktober 2, oktober 3 en oktober 4 — november 1, november 2 en november 3 — december 1, december 2 en december 3

Natuur

Pollennieuws

In januari kunnen de bomen hazelaar, de witte en de zwarte els, en de Atlasceder al matig allergene klachten gaan veroorzaken.
De voorbloei van het straatgras geeft al allergene prikkels.

Natuurontwikkeling

In januari kan het weer extreem uiteenlopen, en daarmee al dan niet de ontwikkeling van het eerste groen, de eerste bloemen, of van de vogels die we kunnen zien. Ook in januari valt te genieten van de bij Maand December 2 genoemde bloeiende bloemen en heesters, zoals de kerstroos en de toverhazelaar. Er komen, tenzij het erg koud is, steeds meer knopjes van sneeuwklokjes tevoorschijn.
En als de grond niet hard bevroren is zijn er al meerder tuinbloemen te zaaien, zoals petunia en lathyrus, of het kruid basilicum.

Vogels

In de winter komen tot zo’n bijna twee miljoen ganzen vanuit de toendra’s in het hoge noorden en het noordoosten tot en met Siberië naar het warmere Noord Nederland. Overdag doen ze zich te goed aan ons eiwitrijk gras en ze overnachten op water in de buurt. Bij veel vorst en sneeuw vertonen ze zich ook in onze zuidelijkere provincies. Daarnaast zijn er tussen de 350.000 en 450.000 ganzen die hier ook al de zomer doorbrachten. Zoals de sinds de jaren 1970–1980 na lange tijd weer vaste broedvolgels als grauwe gans, kolgans en brandgans. Ook de spectaculaire vroeger uitheemse Afrikaanse nijlgans is meer en meer een standvogel aan het worden en zelfs ‘s winters aanwezig. Evenals de Canadese gans en de Indische gans.

Bij invallen van vorst is er een trek zuidwaarts van vogels die juist bij ons de zomer doorbrachten. Na sneeuwval vertrekken zangvogels vooral over het kustwater en het natte stranddeel, waar geen sneeuw ligt. Al is zo’n sneeuwvlucht van onder andere zowel spreeuwen, kepen en kneutjes alleen waargenomen bij Zuidenwind.

Bij koude — zeker bij het voor de schaatsliefhebbers helaas steeds zeldzamer dichtvriezen van onze meren en plassen — trekken ook veel eenden, zoals toppereenden en andere duikeenden zuidwestwaarts weg langs de Noordzeekust. De hier tijdelijk verblijvende kleine Russische zwanen vliegen naar Ierland en maken plaats voor grote zwanen en knobbelzwanen.
Bij zacht weer kunnen echter in de tweede helft van de maand zanglijsters terugkeren en zelfs al zingend worden gehoord.

Bij de tuinvogeltelling tijdens het laatste weekend van januari 2023 bestond de top-tien uit huismus, koolmees, pimpelmees, merel, vink, kauw, tortel, ekster, houtduif en roodborst. Deze soorten zijn de hele winter door te zien. (Standvogels zijn niet te onderscheiden van mogelijke doortrekkers).
Gelukkig werden weer meer merels waargenomen. Door infecties met het usutuvirus was enige jaren het aantal van een van onze bekendste vogels sterk achteruit gegaan. Er waren helaas onder andere minder groenlingen of koperwieken dan in voorgaande jaren om deze tijd.

Januari is ook lammertijd. De lammetjes worden in de stal geboren, na een gemiddelde draagtijd van 147 dagen.

Vastelaovesleedjes Konkoer

Al in de weken voor in de zuidelijke provincies het jaarlijkse carnaval losbarst krijgen activiteiten die preluderen op het vrolijke volksfeest veel aandacht, zeker ook in en op de lokale krant, radio en tv. Hier een korte sfeertekening uit Limburg.

Tijdens het Limburgs Vastelaovesleedjes Konkoer — waaraan vele tientallen artiesten aan meedoen, met drie halve finales en de spannende finale met een twintig finalisten — wordt het beste carnavalsliedje van het jaar gekozen. Op de vele liedjes kan per sms worden gestemd. Echte toppers worden nog jarenlang ieder carnaval weer overal meegezongen, geven je als je ze weer hoort kippenvel. Zoals Zutjes Aan of As de sterre dao baove straole.

Groot Limburgs Buuttekampioenschap

De voorselectiewedstrijden en de finale van het Groot Limburgs Buuttekampioenschap trekken uitverkochte zalen. (Kijken, lachen, genieten). Hierbij treden buuttereedners op die als hun meest uiteenlopende alter ego’s zo snel mogelijk de ene na de andere grap de zaal in gooien. Geen tijd om bij te komen van het lachen. Ook zijn er jeugdbuuttekampioenschappen. De deelnemers schrijven hun buuttes zelf, in de eigen streektaal, waardoor ze voor een deel van het publiek niet altijd goed zijn te verstaan, want de onderlinge dialecten verschillen sterk. Er zijn 100 punten te behalen en uiteindelijk is de Pierre Cnoops-trofee te winnen.

In 2023 deden helaas slechts dertien buuttereedners mee; zes plaatsten zich voor de finale: de Limburgse Hans Klok, De Glazeweasjer, D’r Jajajids, Barry Badjad, De Muzie-kaale en Baerke nao de zwumles; van een zaadcel tot een gids in GaiaZoo, van Fred Flintstone tot een casanova, zo meldde de Limburger.

Het goud ging naar de zeer gewaardeerde Hans Klok parodie. Deze winnaar stond eerdere jaren al in de finale als André Rieu en Jezus. Er wordt ook zilver en brons uitgereikt. De winnaar trekt de vervolgens enige weken als grappigste Limburger de provincie rond. Daarbij is een hechte, steunende familie onmisbaar, bijvoorbeeld door enige weken op te treden als privéchauffeur.

Prinsen en Prinsessen

Ieder jaar wordt er — afhankelijk van wanneer pasen valt, meermaals in de maand januari — vol spanning uitgekeken naar de bij de vele carnavalsverenigingen uit te roepen prinsen, die vier weken als een vorst over hun gebied mogen regeren. In Maastricht wordt de nieuwe stadsprins in een optocht met al veel carnavalsmuziek naar de Markt gereden, Zijn hoofd nog verstopt onder een groot masker. Voor het oude stadhuis onthult de voorzitter van de november 1945 opgerichte carnavalsvereniging de Tempeleers — onder toezicht van de opgestelde stadsreus Gigantius — onder veel geroffel en gejuich, wie er onder het masker verstopt zit. Vrouw en eventuele kinderen van de verkozene beklimmen nu ook de praalwagen. Ze worden toegezongen met het Maastricht volkslied; in 1910 geschreven door Alfons Olterdissen.

Bij de vastelaovendcultuur hoort de sjariteit. (Frans charité). De prinsen hebben het de weken die volgen tot het carnaval losbreekt druk met het afleggen van bezoekjes aan zieken, ziekenhuizen en bejaarden centra. Werkgevers geven alle ruimte hiervoor.

Prinses?

De laatste jaren is er een groeiende discussie over het benoemen van een carnavalsprinses. Niet de decoratieve dame die volgzaam de officiële prins begeleidt, maar een die zelf als hoogheid de scepter zwaait. Ze zijn er nu wel, meer in het ook uitgebreid carnaval vierende Brabant dan het sterker aan tradities hechtende Limburg. En dan alleen nog maar bij de kleinere buurt of wijk carnavalsverenigingen.

Een uitzondering vormen de Spinneköpkes in de kleine Zuid-Limburgse gemeente Landgraaf, met alleen vrouwen in hun Raad van Elf, die al 6*11 keer een prinses uitriepen. Zij zullen juist nooit een prins uitroepen. En aangezien Landgraaf een prinsencarrousel kent, waarbij de vastelaovesverenigingen om de beurt de prins leveren, is er ook af en toe een stadsprinses in Landgraaf.
Elders lijkt een stadprinses er voorlopig echter nog niet te komen.^[2]

Vastelaovend poster

De kunst Vastelaovesposter — in heel Limburg een begrip — is een gezamenlijk initiatief van de Provincie Limburg, de Sjeng Kraft Kompenei en dagblad De Limburger. Jaarlijks krijgt een kunstenaar uit de provincie opdracht voor het ontwerp. Rond de dagen dat het beste carnavalsliedje gekozen wordt zijn de posters gratis af te halen bij diverse afhaalpunten van De Limburger (maximaal 2 per persoon). Ze worden achter vele ramen opgehangen.

Als eerbetoon aan de in 2000 overleden Toon Hermans — geliefd kleinkunstenaar en schilder uit Sittard — werd voor de poster uit 2008 zijn schilderij ‘Carnaval üit 1968’ gebruikt. In de entreehal van het Gouvernement (Provinciehuis) van Maastricht zijn alle originelen van de kunstposters enige weken te bezichtigen.

In de krant staat een oproep aan alle prinsen en prinsessen van officiële carnavalsverenigingen uit de regio om zich te melden voor het maken van de traditionele jaarlijkse Prinsenfoto. Kortom, al weken voor carnaval losbarst zijn in het zuiden overal vrolijke voorteken voel- en zichtbaar.

De NUL

Op een zondagavond in de week van de uiterst serieuze Dies-viering van de Universiteit Maastricht opent en sluit het academisch jaar van de Narren Universiteit Limburg, de NUL, waarbij de kolderieke humor centraal staat.
De hoogleraren zijn gehuld in een half rode, half blauw toga, met een grote witte kraag met vele punten, met op elk einde een belletje.
In het Theater aan het Vrijthof doen een aantal prominente Limburgers examen om tot NUL doctorandus te worden benoemd, een uitverkorene wordt doctor humoris causa, een ander wordt in het NUL hooglerarencorps opgenomen. ‘Wie de Limburgse volkscultuur, de humor en de vastelaovendtradities een warm hart toedraagt kan zich aanmelden als student aan de NUL voor een collegegeld van € 26.

Bijzondere dagen

• 1 januari: Nieuwjaar
• 4 januari: Wereld Braille Dag (VN, sinds 2001)
• 6 januari: Driekoningen; Epifanie of Openbaring van de Heer (Christendom)
• 6 januari: Armeens Kerstmis — viering van de geboorte en doop van Jezus (Armeens Apostolische Kerk)
• 7 januari: Koptisch Kerstmis (Koptisch, Ethiopisch en Eritrees Orthodoxe Kerk) en Orthodox Kerstmis (Russisch, Servisch en Georgisch Orthodoxe Kerk)
• 13 januari Yennayer (Nieuwjaar Amazigh of Berbers) Marokko
• 13 januari: internationale AMBER Alert-dag (sinds 1996, NL sinds 2008)
• 14 januari: Orthodox Nieuwjaar (Russisch, Servisch en Georgisch Orthodoxe Kerk)
• 19 januari: Koptisch Driekoningen (Koptisch, Ethiopisch en Eritrees Orthodoxe Kerk) en Orthodox Driekoningen (Russisch, Servisch en Georgisch Orthodoxe Kerk)
• 22 januari: Dag van de Oekraïense Eenheid (sinds 1919)
• 24 januari: Internationale dag van het onderwijs (VN, sinds 2019)
• 27 januari: Internationale Herdenkingsdag van de Slachtoffers van de Holocaust (sinds 2006, VN)
• 3^e zaterdag van januari: Nationale Tulpendag (Tulpen promotie NL)
• laatste donderdag van januari: Gedichtendag (NL en Vlaanderen).
• laatste weekend van januari: Nationale Tuinvogeltelling (Vogelbescherming, NL)
• tussen midden januari en half februari: Chinees, Taiwanees, Mongools, Tibetaans, Vietnamees en Koreaans Nieuwjaar (i.c. Oost-Azië, sinds 2637 v.o.j.)

Weerspreuken

Nieuwjaarsnacht schoon en klaar beduidt een vruchtbaar jaar.
Schijnt de zon op nieuwjaar, dan komt er een goed appeljaar.
Draagt nieuwjaarsmaand een winterkleed, dan is de zomer zeker heet!!!
Met Driekoningen lengt de dag zoveel een geitje springen mag.
Driekoningenavond een sterre, dan is de lente nog verre.
Als het Driekoningen is in ’t land, komt de vorst in het vaderland.
Als het vriest op Driekoningendag, dan vriest het dertien weken lang.
Als ik januari was, deed ik de ketel boven het vuur bevriezen.
Geeft januari sneeuw en vorst, vaak de boeren veel granen dorst.
In januari moet het vriezen, de stenen uit de grond;
de boer en zal niet kniezen maar vindt dat heel gezond.
Valt in januari de sneeuw heel dik, dan is bij ‘t hooien de boer in zijn schik.
Geeft januari een sneeuwtapijt, dan zijn we gauw de winter kwijt.
Vorst bij afgaande maan, houdt meestal aan.
Zijn er januari veel mollen, dan laat de winter niet met zich sollen.
Stoot de mol in Januaar, kijk van kou in mei niet raar
Graaft de mier een diepe gang, dan wordt de winter streng en lang;
nog erger zal het ons berouwen, als ze hoge nesten bouwen.
Januari kan ons verklaren, dat men turf en hout moet sparen,
want daarna komt er een tijd, dat de boer op schaatsen rijdt.
In januari ziet de boer liever een wolf in het veld, dan een ploeg.
Sneeuw met donder in januaar, voelt men gans het jaar.
Als het in januari dondert, wees voor ziekten niet verwonderd
Nevels in januari opgestaan, brengen een natte lente aan.
Als in ’t louwmaand mistig is, wordt de lentemaand fris.
In januari veel regen en snee, doet aan ‘t gewas veel wee.
Vangt het jaar met regen aan, de oogst, die dreigt kapot te gaan.
In januari veel water brengt weinig wijn; weinig water brengt veel wijn.
Is het in januari nat, ledig blijven schuur en vat.
Als de kat in januari in de zon zit, ligt ze in februari achter de kachel.
Is januari te warm, dat dan de hemel zich erbarm!
Als in januari de muggen zwermen, dan kun je in maart de oren wermen.
Beter een dief op zolder dan mooi weer in januari.
Geeft januari géén wintervlagen, dan zal februari ons daarmee plagen.
Staat groen en fris in januari het gras, het hele jaar geeft vaak een schraal gewas.

Januarigedichten

When icicles hang by the wall

WHEN icicles hang by the wall,
And Dick the shepherd blows his nail,
And Tom bears logs into the hall,
And milk comes frozen home in pail,
When blood is nipp’d and ways be foul,
Then nightly sings the staring owl,
Tu-who;
Tu-whit, a merry note,
While greasy Joan doth keel the pot.

WHEN all aloud the wind doth blow,
And coughing drowns the parson’s saw,
And birds sit brooding in the snow,
And Marian’s nose looks red and raw,
When roasted crabs hiss in the bowl,
Then nightly sings the staring owl,
Tu-who;
Tu-whit, a merry note,
While greasy Joan doth keel the pot.

Songs William Shakespeare (1564-1616)

Blow, blow, thou winter wind

Blow, blow thou winter wind,
Thou art not so unkind
As man’s ingratitude;
Thy tooth is not so keen
Although thou art not seen,
Although thy breath be rude.

Heigh ho! sing heigh ho!
Unto the green holly:
Most friendship is feigning,
Most loving mere folly:
Then, heigh ho! the holly!
This life is most jolly.

Freeze, freeze thou bitter sky,
Thou dost not bite so nigh
As benefits forgot:
Though thou the waters warp,
Thy sting is not so sharp
As friend remember’d not.

Heigh ho! sing heigh ho!
unto the green holly:
Most friendship is feigning,
most loving mere folly
Then, heigh ho! the holly!
This life is most jolly.

Songs William Shakespeare (1564-1616)^[7]

Nieuwjaar

Het jaar is uit –
En tenden geleefd:
Van al zijne oude
ellenden en heeft
den last het ons ontgeven;
het nieuwjaar heeft,
van heden af aan,
voor elk ende een,
een schrede gedaan:
wie zal ‘t tot tenden leven?

Guido Gezelle (1830-1899)^[9]

Neijoar

Wie aal ben zwaarvers
Van ‘t olle stee,
Woar voader waarkte
En lachte en lee,
Noar ‘n stille hörn
In ‘t wiede laand,
Woar ‘n stille mörn
Ons vindt in ‘t zaand …
En dut ‘t dan zeer,
En gluit de vout, —
Veuroet moar weer,
Het mout!

Wie aal ben zwaarvers,
Al bliev’ w’ op ‘t stee,
Woar d’ eerste mörn
Ons leven dee: —
In ‘t web van wegen
Deur heufd en haart
Zit wie verlegen,
Verdwaald, verwaard …
Gain vroag’: dut ‘t zeer?
Gain vroag’: berouwt’t? —
Veuroet moar weer,
Het mout!

J. Dijkstra (1879- …, p. 221^[10])

Het Wonder en de Drie Wijzen

Langs ‘t wegje waar de wilgen staan,
Daar kwamen drie vreemde mannen aan,
De wind blies door de blaren.
Zij droegen een mantel van dikke stof,
Hun schoenen waren oud en grof,
En zilverwit glansden hun haren.

De wind blies toen de zomer weg,
Hij plukte de blaren van de heg,
Hij gierde om de toren.
De mannen vervolgden hun droeve tocht,
En geen die vond wat hij wel zocht:
Zij hadden et wonder verloren.

De dingen die men leren kan,
Daar wisten de mannen alles van,
Zij kenden alle boeken.
Maar wat eens hun kindsheid bezeten had,
— Zij konden zelf niet zeggen wat —
Het wonder, dat gingen ze zoeken.

En op een nacht, dat het steendik vroor,
Toen lichtte een groote ster hen voor,
Een ster, door God gezonden.
Zij zagen een stal en de deur stond aan,
Zij zijn er zachtjes ingegaan,
En hebben het wonder gevonden!

D.A. Cramer Schaap (1893-1976)^[12]

Drie koningen

Drie koningen zijn op reis gegaan,
Hun schoonste gewaden hebben zij aan.
De eerste heeft een grijzen baard,
Hij rijdt op een stram en kreupel paard;
De tocht is zoo verre, de koning is oud;
Hij brengt aan het kindje zijn gaven van goud.

Drie koningen zijn op reis gegaan,
Hun schoonste gewaden hebben zij aan.
De tweede van den vreemden stoet,
Hij rijdt op een ros van vurig bloed;
De tocht duurt hem lang, want hij heeft geen geduld;
Hij draagt er een kistje met wierook gevuld.

Drie koningen zijn op reis gegaan,
Hun schoonste gewaden hebben zij aan.
De derde, die de rij besluit,
Hij ziet er zoo norsch en somber uit;
Hij tuurt in de verte, traag schrijdt zijn kameel;
De kost’lijke myrrhe brengt hij als zijn deel.

Het kindeke staart de mannen aan,
Die in vreemde gewaden voor ‘t kribje staan.
Hoe jong lijkt d’oude koning weer,
De tweede buigt diep in deemoed neer.
De sombere derde, ‘t is net of hij lacht;
En aan de geschenken heeft niemand gedacht.

D.A. Cramer-Schaap^[14]

^[1] Bron: Zondag 22 januari 2023 zag ’t vollek vaan Mestreech de stadsprins 2023 onder het masker van de Limburgse schrijver Fons Olterdissen tevoorschijn komen — © foto Mitchell Giebels, De Limburger 23 januari 2023
^[2] Angela Janssens, De Limburger, 23 januari 2023
^[3] Bron: Onderwerp van de Vastelaovesposter (2008) — Toon Hermans, L1 (Omroepbedrijf Limburg BV)
^[4] Bron: Da Costa Getijdenboek, januari (circa 1515) — Simon Bening.
Miniatuur van een — met een tafel met vazen en een kaars, stoelen en kroonluchter ingerichte — kamer. Een vogelkooi hangt boven de openhaard. Op de achtergrond is de keuken zichtbaar. Een man verwarmt zich voor de open haard. Op de grond knielt een jongen, naast hem zit een kat. De man aan de tafel houdt een kom vast. De vrouw dient een schaal met vlees op. Aan de rechterkant van het frame staat een standbeeld in een architecturale nis. Onder de kalendermaand staan drie verschillende afbeeldingen: een winterlandschap; het sterrenbeeld Waterman: een naakte man giet water uit twee vaten; en een op een bevroren rivier schaatsende man. De scènes zitten in illusionistische houten lijsten. MS M.399, fol. 2v en MS M.399, fol. 3r, Morgan Library and Museum, NY.
^[5] Bron: William Shakespeare — John Taylor, National Portrait Gallery, London
^[6] Bron: IJsgezicht bij een kasteel (circa 1608) — Hendrick Avercamp, National Gallery, London
^[7] Een beroemde passage uit akte 2, scène 7 van As You Like It.
^[8] Bron: Guido Gezelle, Vlaams priester-dichter (1860) — fotograaf onbekend. Uit: Dietsche Warande en Belfort, Siffer & Coebergh, 1900
^[9] Uit: Guido Gezelle (1905) Kleengedichtjes. Uitgeverij L.J. Veen
^[10] In: Ter Laan, K., G.W. Spitzen en G. Stel (1923, 1^e druk) Laandjebloumen, bloemlezing uit de letterkundige voortbrengelen in de Groninger Volkstaal. p. 44. Groningen: Drukkerij-Uitgeverij C. Weis. Met ‘Veuraof door Geert Teis Pzn.’, pseudoniem van G.W. Spitzen (1864-1945). Geraadpleegd op 2022-12-07. dbnl.org/arch/laan005laan01_01/pag/laan005laan01_01.pdf
^[11] Bron: D.A. Cramer Schaap — fotograaf onbekend, Kinderboeken.nl
^[12] Uit: Verzen. Deel I. (1928) red. J. Aleida Nijland. 5^e druk. Amsterdam: L.J. Veen.
^[13] Bron: Aanbidding door de Wijzen (ca. 1465) — Dirk Bouts, Vleugelaltaar ‘De Parel van Brabant’, middenpaneel, Alte Pinakothek, München
^[14] Drie koningen — Uit: D.A. Cramer Schaap, Tijdschrift Droom en Daad. Jaargang 3 (1925), www.dbnl.org