Traduttore traditore?

Fred de Haas, tekst, vertaling / bewerking

deel 1 – deel 2 – deel 3 – deel 4 – deel 5 – deel 6 – deel 7 – deel  8 – deel 9 – deel 10 – deel 11 – deel 12

Teksten van Jean Ferrat en Louis Aragon

‘Is de vertaler een verrader?’
Wie de vraag stelt heeft hem wellicht ook al bijna beantwoord.

Het Italiaanse gezegde Traduttore traditore is namelijk niet echt goed te vertalen in het Nederlands. In de vertaling ‘Is de vertaler een verrader?’ mis je de volledige assonantie en je voegt iets toe wat er niet staat. Maar om iemand die geen Italiaans verstaat duidelijk te maken wat die uitdrukking betekent, móet je het wel vertalen.
En dat geeft nu precies de innerlijke worsteling aan waarin een vertaler zich bevindt.

Vertalers hebben te maken met teksten. Het woord ‘tekst’ komt van het Latijnse ‘texta’ dat ‘weefsel’ betekent. Vertalers hebben te maken met taalweefsels, kunstige en minder kunstige taalweefsels. Met literaire en minder literaire teksten.

De Nederlandse schrijver Cees Nooteboom heeft eens in een toespraak uit 2008 het volgende gezegd:

‘[…] in het beste geval zijn vertalers alchemisten die het goud van de ene taal in het goud van de andere veranderen, en alleen daarom al hun gewicht in goud waard. Dat ze dat goud niet krijgen is jammer genoeg, maar dat er door hun werk de literatuur van een kleiner land zijn weg in de wereld kan vinden is van eminent belang’.

Het origineel en de vertaling

Nooteboom, die zelf ook vertaler is, maakt nog een andere belangrijke opmerking:

‘een auteur die wordt vertaald geeft zijn boek aan iemand die het opnieuw zal schrijven waarna het nooit meer hetzelfde werk zal zijn’.

Het origineel is weg, het is er eenvoudig niet meer. Het wordt zo gewetensvol mogelijk ‘opgeroepen’ door de vertaling. Maar het boek ‘Honderd jaar eenzaamheid’ is niet het boek ‘Cien años de soledad’. Wie het boek ‘Honderd jaar eenzaamheid’ leest, leest de Nederlandse vertaling van ‘Cien años de soledad’ en wie ‘Hundred years of Solitude’ leest, leest de Engelse vertaling van ‘Cien años de soledad’. En als je ‘Honderd jaar eenzaamheid’ of ‘Hundred years of solitude’ terugvertaald in het Spaans, krijg je geen ‘Cien años de soledad’.

Is dat erg? Nee, dat is niet erg, op voorwaarde dat de vertaling de toets der kritiek kan doorstaan. Een goede vertaling veronderstelt een goede vertaler die in elk geval kennis moet hebben van de oorspronkelijke taal, de cultuur, de doelgroep en van welke manier van vertalen zich het beste leent voor het soort tekst (officieel/ kunstzinnig/ proza/ poëzie). De vertaler moet ook creatief kunnen omgaan met de moedertaal.

Laten we eens kijken wat vertalers uit vroeger tijden zoal hebben gezegd over ‘vertalen’.

Hiëronymus

Hiëronymus, de vertaler van de Hebreeuws-Griekse Bijbel en beschermheer van de vertalers, zei het al:

‘als ik woord voor woord vertaal dan klinkt het absurd en als ik noodgedwongen een andere constructie bedenk of een andere manier van zeggen toepas dan wek ik de indruk dat ik afwijk van mijn taak als vertaler’.

Etienne Dolet

Ook de 16^e eeuwse humanist en uitgever Etienne Dolet (La manière de bien traduire d’une langue en aultre, 1540) noemt letterlijk vertalen een verkeerde taakopvatting. Zulke vertalers

‘vervalsen dikwijls de bedoeling van de schrijver en brengen noch de schoonheid noch de volmaaktheid van de ene noch van de andere taal tot uitdrukking’.

Houdard de la Motte

In het verleden zijn er tal van ― overigens excellente ― vertalers geweest die de originele tekst helemaal naar hun hand zetten. In de 17^e eeuw is er een beroemde Franse vertaler en lid van de Académie Française geweest, een zekere Houdard de la Motte, die de Ilias (L’Iliade en vers français, 1714) in Franse verzen heeft vertaald.
Houdard:

‘…ik heb me de vrijheid veroorloofd om er datgene in te wijzigen dat ik onaangenaam vond. Ik ben op vele plaatsen vertaler en ik ben oorspronkelijk schrijver op vele andere plaatsen’.

Persoonlijk denk ik dat Houdard hiermee een rode lijn overschreed.

Voorbeelden uit het Frans

De meeste Nederlanders hebben ongetwijfeld wel eens geluisterd naar het lied ‘Het dorp’ zonder te beseffen dat dit een lied betreft waarvan de tekst en de melodie uit 1964 oorspronkelijk zijn geschreven door de Franse zanger/ vertolker/ dichter Jean Ferrat onder de titel ‘La Montagne’.
Een zeer verdienstelijke Nederlandse tekst op de melodie van dit lied werd in 1965 gemaakt door Friso Wiegersma en gezongen door de cabaretier Wim Sonneveld. Zijn tekst komt wat strekking betreft weliswaar overeen met de oorspronkelijke Franse versie, maar was niet bedoeld als een vertaling hiervan.

Omdat de oorspronkelijke tekst mij erg aansprak, besloot ik op zeker ogenblik van ‘La Montagne’ wél een vertaling te maken en wel een die de oorspronkelijke tekst op de voet zou volgen en die bovendien zou kunnen worden meegezongen, net als de tekst van Wiegersma. Het resultaat kan de lezer hieronder zien.

Jean Ferrat en Louis Aragon

Maar eerst zou ik nog een enkel woord willen wijden aan Jean Ferrat (1930-2010) en de dichter van wie hij tientallen gedichten op muziek heeft gezet: Louis Aragon (1897-1982).

Ferrat was zijn hele leven begaan met het lot van de onderdrukte mens en heeft zijn afkeer van onrechtvaardigheid nooit onder stoelen of banken gestoken. Dat is hem door anderen niet altijd in dank afgenomen en heeft er zelfs toe geleid dat sommige van zijn liedjes een tijdlang niet op radio of TV te horen waren.

Al vroeg was hij een fervent liefhebber van de grote literatuur. Hij las Spaanse, Zuid-Amerikaanse en Franse dichters als Antonio Machado, Federico Garcia Lorca, Pablo Neruda, Paul Eluard, Louis Aragon, ….
Het werk van Ferrat was geliefd in heel Frankrijk en in de Franstalige gebieden. In Aragon bewonderde hij de verbeeldingskracht, de bondigheid en de kracht van de expressie die ook zo belangrijk zijn in de tekst van een lied.

Het merkwaardige is dat Aragon, in tegenstelling tot Desnos of Prévert, nooit zijn gedichten heeft geschreven met de bedoeling dat ze op muziek zouden worden gezet. Toch werd Aragon een van de meest getoonzette dichters.

Hieronder vindt u van Aragon een fragment van het beroemd geworden Il n’y a pas d’amour heureux dat door Georges Brassens op muziek werd gezet.
De Nederlandse vertaling kan worden meegezongen.

In 1964 kwam Ferrat met La Montagne, een lied dat een van zijn grootste successen is geworden. In die tekst bezingt hij de bergen en de mensen van de Ardèche, waar hij in datzelfde jaar in het dorpje Antraigues-sur-Volane een huis had gekocht waar hij zijn hele leven zou blijven wonen.
Toen hij in 2010 op het gemeentelijk kerkhof van Antraigues werd begraven, hebben bij die gelegenheid meer dan 5000 mensen La Montagne gezongen.

Jean Ferrat zingt La Montagne prachtig:

***

De interpretatie van Il n’y a pas d’amour heureux door Georges Brassens vind ik erg karakteristiek:

Il n’y a pas d’amour heureux

Rien n’est jamais acquis à l’homme ni sa force
Ni sa faiblesse ni son coeur et quand il croit
Ouvrir ses bras son ombre est celle d’une croix
Et quand il veut serrer son bonheur il le broie
Sa vie est un étrange et douloureux divorce

Il n’y a pas d’amour heureux

Sa vie elle ressemble à ces soldats sans armes
Qu’on avait habillés pour un autre destin
A quoi peut leur servir de se lever matin
Eux qu’on retrouve au soir désarmés incertains
Dites ces mots ma vie et retenez vos larmes

Il n’y a pas d’amour heureux

Mon bel amour mon cher amour ma déchirure
Je te porte dans moi comme un oiseau blessé
Et ceux-là sans savoir nous regardent passer
Répétant après moi ces mots que j’ai tressés
Et qui pour tes grands yeux tout aussitôt moururent

Il n’y a pas d’amour heureux

Le temps d’apprendre à vivre il est déjà trop tard
Que pleurent dans la nuit nos cœurs à l’unisson
Ce qu’il faut de regrets pour payer un frisson
Ce qu’il faut de malheur pour la moindre chanson
Ce qu’il faut de sanglots pour un air de guitare

Il n’y a pas d’amour heureux

Il n’y a pas d’amour qui ne soit à douleur
Il n’y a pas d’amour dont on ne soir meurtri
Il n’y a pas d’amour dont on ne soit flétri
Et pas plus que de toi l’amour de la patrie
Il n’y a pas d’amour qui ne vive de pleurs

Il n’y a pas d’amour heureux

Auteur: Louis Aragon (La Diane Française, Seghers 1946)
Musique: Georges Brassens

Geluk en liefde gaan niet saam

Al wat een mens beweegt zal ook verdwijnen:
zijn zwakte, kracht, gevoel; spreidt hij zijn armen uit,
lijkt zijn gebaar de bode, de schaduw van een kruis.
Omklemt hij zijn geluk dan drukt hij het tot gruis,
zijn leven is zo vreemd, zo smartelijk, zo eenzaam

Geluk en liefde gaan niet saam

Mijn liefste lief, mijn schone lief, mijn open wonde,
mijn vogeltje dat lijdt, ik draag je in mijn hart.
De mensen zien ons gaan, onwetend van de smart…
en zeggen mij toch na de woorden die ik weefde
en die onder jouw blik onmiddellijk weer sneefden:

Geluk en liefde gaan niet saam

Het is allang te laat om nog te leren leven,
ons beider hart dat huilt eenstemmig in de nacht,
het kleinste lied bezingt het leed dat leven bracht…
Met hoeveel keren spijt moet je genot betalen?
En hoelang duurt een snik voor zang op de gitaren?

Geluk en liefde gaan niet saam

Er is geen liefde die ons niet bitter doet lijden,
er is geen liefde die ons niet pijnlijk bezeert,
er is geen liefde die verwelking kan vermijden,
er is geen liefde die je zonder traan kan vinden,
geen liefde voor je land en geen voor mijn beminde

Geluk en liefde gaan niet saam

Auteur van de oorspronkelijke, Franse tekst: Louis Aragon (La Diane Française, Seghers 1946)
Muziek: Georges Brassens
Vertaling/ bewerking (ged.): FdH, voor Michiel van K.

Noten

^[1] Bron: Cees Nooteboom ― foto Hpschaefer
^[2] Bron: Sint-Hiëronymus ― Federico Barocci, tweede helft 16^e eeuw
^[3] Bron: Louis Aragon ― fotograaf onbekend, Bibliothèque nationale de France
^[4] Bron: Jean Ferrat ― fotograaf onbekend
^[5] Bron: Georges Brassens ― foto Pierre Fernand Etienne Fabre