Modern versus premodern als problematische achtergrond van migratie uit niet-westerse landen

Hoe kort is tegenwoordig het historische geheugen?

Wim Couwenberg

Bron: Civis Mundi Digitaal #42, januari 2017^[1]

Bespreking van: Pinto, David (2016) De piramide van Pinto. Tegen de Policor dictatuur. Soesterberg: Uitgeverij Aspekt.

Cultuuromslag

Geboorte en groeipijnen van de Moderniteit

Met de komst van een snel groeiend aantal premodern georiënteerde vluchtelingen, asielzoekers en migranten uit niet-westerse landen worstelen we al jarenlang met de vraag hoe dat het best aan te pakken, en in onze moderne samenleving te verwerken.
Die actuele vraag is de inzet van dit boek. De auteur is expert in interculturele communicatie.

De basis van zijn aanpak is dat we in communicatieprocessen eerst moeten vaststellen waar de culturele verschillen liggen. In dit geval hebben die betrekking op de tegenstelling tussen moderne en premoderne waarden. De crux van het probleem is hier derhalve de botsing tussen premoderne en moderne waarden. De auteur illustreert dat aan de hand van 36 voorbeelden.

Politiek correct ‘doodknuffelen’

Het politiek correcte denken, afgekort als Policor, is het grote euvel dat hij in het kader van deze problematiek op de korrel neemt, als uitvloeisel van het multiculturalisme, dat uitgaat van de gelijkwaardigheid van culturen.
Dat vecht hij terecht krachtig aan, evenals het daardoor geïnspireerde beleid, dat hij eerder al als het doodknuffelen van migranten had gekritiseerd.

Diversiteit maar: bekeer me niet!

Zijn analyse en daarop aansluitende pleidooi komt erop neer dat dat beleid zich moet richten op een cultuuromslag, die ertoe leidt die cultuurverschillen duidelijk te adresseren, met het oog op de bescherming van de open samenleving van onze moderne cultuur.
Hij keert zich niet tegen culturele diversiteit, maar die diversiteit moet wel blijven binnen het kader van onze moderne waarden. Liberaal pluralisme dus, in plaats van verwerpelijk multiculturalisme.

Randvoorwaarden van een open samenleving: twee views

Moderne waarden zijn veel beter dan premoderne, en die premodern georiënteerde migranten moeten zich leren aanpassen aan die moderne waarden als zij zich hier blijvend willen vestigen. Die moderne waarden worden in dit boek gepresenteerd als superieure waarden.
Maar zij zijn in de praktijk niet onomstreden, evenmin als het begrip moderniteit. Zo onderscheidt men inmiddels nader tussen moderniteit in een reflexieve en in lineaire of naïeve zin.

Neveneffecten

Die reflexieve opvatting heeft ertoe geleid dat er meer oog en begrip is gegroeid voor de complexe verwevenheid van de positieve en negatieve kanten van moderniseringsprocessen, en de onbedoelde en averechtse effecten ervan^[2] .

Wegkijken als oplossing?

Policor duidt op een mentaliteit die ertoe leidt dat men wegkijkt en verhult wat onder die migrantenpopulatie botst met onze moderne normen en waarden, en onze moderne denk- en leefwijze. Die afwijkingen worden liefst niet benoemd en aangepakt.
De auteur gaat grondig in op die diepe normatieve verschillen, en hoe daarmee doeltreffend om te gaan.

Geschiedtheorie Jan Romein

Naar Moderniteit

Hij knoopt hierbij aan bij het bekende boek van Samuel Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order (1996).
Wat hij met die botsing tussen moderne en premoderne waarden als achtergrond van die migratieproblematiek bedoelt, is al veel eerder in Nederland aan de orde gesteld in de bekende geschiedtheorie van Jan Romein.

Het is een theorie die hij ontwikkeld heeft na een Aha-Erlebnis als historicus tijdens een verblijf in Indonesië.

Algemeen Menselijk Patroon (AMP)

In die theorie maakt hij een geschiedfilosofisch onderscheid tussen het algemeen menselijk patroon van beschaving van premoderne culturen en Europa als eerste afwijking daarvan, en eerste belichaming van de moderniteit als het nieuwe algemeen menselijke patroon van beschaving, met in het voetspoor van het christendom tevens universele pretenties.
Ik zie daarin ook het meest fundamentele onderscheid in de periodisering van de geschiedenis.

Geschiedtheorie: Willem Couwenberg

Mijn levensloop staat zelf in hoge mate in het teken van mijn inburgering in onze moderne samenleving en cultuur. Ik ben namelijk opgegroeid in een premodern denk- en leefklimaat. In mijn publicaties, en ook in Civis Mundi, vindt men een weerslag van mijn persoonlijke transitie van een premoderne naar een moderne denk- en leefwijze^[3] .
De moderne cultuur is hier nu een vanzelfsprekend gegeven. Maar lange tijd was dat ook hier niet het geval, en waren ontstaan en ontwikkeling ervan inzet van grote geestelijke, politieke en maatschappelijke strijd. Een lange reeks van diepgravende studies van sociologen, historici, filosofen en economen is er inmiddels aan gewijd. Ik herinner er ook elders in dit nummer nog eens aan^[4] .

Theorie Jan Romein

Verlichting en rationaliteit

Ik noemde zojuist de geschiedtheorie van Jan Romein. Die premoderne normen en waarden, in die theorie aangeduid als het algemeen menselijk patroon van de premoderniteit, waren eeuwenlang in heel de wereld in allerlei varianten het heersende cultuurtype, totdat in de 17^e en de 18^e eeuw in Europa via de Radicale Verlichting van de 17^e en de Franse Verlichting van de 18^e eeuw de moderne geest doorbreekt en vandaar overwaait naar Noord-Amerika om vervolgens in de Amerikaanse revolutie van 1776 en de Franse Revolutie van 1789 voor het eerst tot politieke gelding te komen.

Groeipijnen: Ancien Regime versus humanisering en emancipatie

In het voetspoor hiervan komen, zoals bekend, diep ingrijpende veranderingsprocessen op gang, processen van rationalisering, individualisering, secularisering en humanisering en in samenhang hiermee ook een reeks van emancipatiebewegingen.
Het zijn processen en bewegingen die sindsdien om de voorrang strijden tegen krachten en bewegingen die nog zoveel mogelijk willen vasthouden aan de geloofs- en denktradities en daarmee verbonden instituties van de premoderniteit, in Europa het ancien regime geheten. Het verval daarvan kritiseren zij als decadentie, een nieuw cultuurkritisch begrip dat dan in stelling gebracht wordt tegen de verderfelijk geachte opmars van de moderniteit.

Moderniteit volgens Romein; kritieken en parallellen

De theorie van Romein is in de jaren ’50 gekritiseerd als te generaliserend en empirisch onvoldoende onderbouwd. In de daarop volgende jaren is zij mede door groeiend postmodern scepticisme over grote ideologische en historische verhalen op de achtergrond geraakt. Maar in publicaties en discussies van de laatste tijd over ontwikkeling en problematiek van de moderniteit duikt zij weer op als een relevante theorie in dat verband.^[6]

Het onderscheid tussen pre-industrieel en industrieel maatschappijtype dat zowel in de sociale wetenschappen als in de geschiedbeoefening ingang gevonden heeft, loopt praktisch parallel met dat van Romein tussen het AMP van de premoderniteit en Europa als eerste belichaming van de moderniteit.
Dat geldt eveneens voor het bekende onderscheid van de Oostenrijkse socioloog F. Tönnies^[7] tussen ‘Gemeinschaft’ (gebaseerd op traditioneel saamhorigheidsbesef) en ‘Gesellschaft’ (georganiseerd samenleven en samenwerken op basis van instrumenteel-rationele overwegingen).

Ook een prominente exponent van de existentiefilosofie als Karl Jaspers refereert naar die breuklijn in de geschiedenis in zijn grote werk Vom Ursprung und Ziel der Geschichte (1983). Tot de zeventiende eeuw, aldus deze filosoof, vertonen alle grote culturen nog grote gelijkenis met elkaar. Daarna voltrekt zich een radicale historische breuk.
De wetenschapsfilosoof Karl Popper^[8] zit op dezelfde lijn wanneer hij onderscheid maakt tussen het tribale, gesloten en het moderne open type samenleving en de grote cultuurschok signaleert die de overgang van het ene naar het andere type samenleving teweegbrengt en tot in onze tijd natrilt, nu vooral in de niet-westerse wereld. De meeste problemen zijn daar te herleiden tot die cultuurschok. Van westerse, in het bijzonder Amerikaanse zijde houdt men daar onvoldoende rekening mee en probeert men de overgang naar de moderniteit zoals die in de westers-liberale samenleving gestalte gekregen heeft, teveel te forceren.

De cultuurschok in de migratieproblematiek

In de Lage Landen is die cultuurschok in de vorige eeuw gekanaliseerd en verwerkt via de verzuiling als maatschappelijk organisatieprincipe en daarmee samenhangende integratieprocessen.
De integratieproblematiek die hier evenals in andere westerse landen ontstaan is met de migratie van grote groepen niet-westerse migranten, heeft daar zoals gezegd ook veel mee te maken.
De abrupte confrontatie met moderne denk- en leefwijzen ondergaan die migranten als een echte cultuurschok. Velen zijn daarom in eerste instantie geneigd min of meer terug te vallen op culturele waarden van hun traditie om zich in die zo vreemde wereld van de moderniteit staande te houden.
De discussie over multiculturalisme is hiervan een bekend uitvloeisel, evenals de hernieuwde actualiteit van de relatie tussen religie en publiek domein.

Wie sinds de jaren ’60 en de toen snel zich doorzettende ontzuiling van de samenleving is opgegroeid, ervaart de moderniteit nauwelijks nog als een nieuw beschavingstype en heeft dus weinig besef van de grote cultuurschok die de overgang van premoderne culturen naar de moderniteit als nieuw beschavingstype betekend heeft, en in dit boek opnieuw de volle aandacht krijgt in verband met de migratieproblematiek.
Ik herinner hier nog eens aan, omdat ik in dit boek een nieuw voorbeeld zie van het korter worden van het historische geheugen, ook onder wetenschappers als deze auteur.

Dit boek is overigens alleszins relevant ter verheldering van de al jarenlang slepende migratieproblematiek. Het wordt geïntroduceerd in een korte inleiding van Paul Cliteur, en daarop aansluitend door interessante reflecties van Frits Bolkestein, Geerten Waling en Joris van den Berg, die de verschijning van dit boek met veel waardering toelichten.

Policor: op zoek naar gemeenschappelijke waarden

Wat de auteur onder het begrip Policor ter discussie stelt en bestrijdt, raakt inmiddels meer ingeburgerd en duidt op een verschijnsel dat ook in Civis Mundi al eerder herhaaldelijk aan de kaak is gesteld, als geseculariseerde versie van wat vroeger onder christelijke fatsoensrakkerij werd verstaan.
Bij de introductie van Civis Mundi Digitaal in 2010, onder het kopje Tolerantie en politieke correctheid, is Policor ook al aan de orde geweest, in verband met de wijze waarop het werk van Wim Rietdijk jarenlang is bejegend.
We schreven toen onder meer:

Groepsvorming en groepsdruk (handhaving) in tijden van consensus

Tolerantie wordt nu meestal opgevat als het respecteren van elkaars verschillende principes. Onder invloed van onze consensustraditie is er tegelijk een sterke neiging om wat te veel afwijkt van wat als politiek of cultureel correct geldt met insinuerende etiketten te bestrijden of zoveel mogelijk dood te zwijgen.

Dat lot trof bijvoorbeeld het werk van dr. C.W. Rietdijk, een begaafd natuurkundige en cultuurfilosoof en sinds vele jaren een medewerker van Civis Mundi. Sinds de jaren ’50 staande in een radicale verlichtingstraditie, week Rietdijk te veel af van heersende maatschappelijke opvattingen en vooroordelen, zozeer zelfs dat hij eens gevraagd werd op te treden in het bekende VARA-programma Het Zwarte Schaap. Daar werd hij namelijk kennelijk toe gerekend. Zijn indrukwekkende cultuurfilosofische werk kreeg daardoor niet de aandacht die het verdient.^[10]

Eenzelfde lot trof bepaalde standpunten die in Civis Mundi in de jaren ’80 vertolkt werden met betrekking tot het migratie- en integratiebeleid, de Nederlandse identiteit en het belang van burgerlijk fatsoen; standpunten die nu in brede kring aanvaard worden, maar in de jaren ’80 met kwalijke etiketten als fascisme en racisme bestreden werden.

Noten 

^[1] Deze bijdrage is door WW redacteur Han Wortelboer van tussenkoppen, afbeeldingen en tags voorzien.
^[2] Zie Koo van der Wal, Reflexieve modernisering. Ter inleiding. Filosofie, december 2009/januari 2010.
^[3] Zie bijvoorbeeld S.W. Couwenberg, Moderniteit als nieuw beschavingstype. Civis Mundi jaarboek 2009, pp. 9-43.
^[4] Zie onder noot 9 van: S.W. Couwenberg, Het onderwijsstelsel in 2032: samenvoeging van schoolvakken.
^[5] Bron: encyclopie des sciences
^[6] Zie o.a. G. van den Brink, Moderniteit als opgave, 2007, pp. 24-38
^[7] F. Tönnies, Gemeinschaft und Gesellschaft, (1887) 1912
^[8] K. Popper, De open samenleving en haar vijanden, 2007, p. 25 e.v.
^[9] Bron: Rietdijk in Het Zwarte Schaap
^[10] Zie o.a. C.W. Rietdijk, Scientifization of Culture, 1994; en idem, Wetenschap als bevrijding, 1997.