Hoofdredactie[1] m.m.v. Machteld Roede
Zoroastrische, joodse, christelijke, islamitische richtingen — Joodse richtingen — Joodse richtingen in historisch perspectief — Joods denken en Joodse denkers — Joodse mystiek — Religieus en seculier Jodendom — Joodse geschriften
Een doorgaande traditie met vele richtingen
De joodse wijsheidstraditie met een doorgaande lijn van mondelinge en schriftelijke overlevering kenmerkt zich door debat tussen de opvolgende generaties tot op heden.
In de middeleeuwen zagen vele tegenwoordig nog steeds gezaghebbende wijsheidsboeken en commentaren op de Tora, Tanach en Talmoed het licht die nog steeds worden geraadpleegd en bestudeerd. Het bekendste commentaar op Tora en Talmoed is van R. Sjlomo ben Jitschak, acroniem Rasji (1040–1105).
Vele richtingen[2] zijn aldus in de loop van de middeleeuwen ontstaan. Enerzijds is er een meer rationele richting, zoals de door het Griekse denken beïnvloedde Maimonides (12e eeuw), anderzijds zijn er mystieke richtingen, zoals de Kabbala en Nachmanides in de 13e eeuw.
(Ultra)orthodoxen en andere joodse gemeenschappen
Chassidische joden
In de 18e eeuw ontstonden er vooral in Oost-Europa chassidische gemeenschappen. De grondlegger is rabbi Israël ben Eliezer, meer bekend onder zijn eretitel Baal Shem Tov (1698–1760), Meester van de Goede Naam.
Zijn Chassidische richting hechtte minder aan geleerdheid en aan intensieve studie van Tora en Talmoed, zoals ‘de intellectuele richting’.
Hij richtte zich meer op mystieke beleving, momenten van extase en vreugde. Dit sloeg bij de arme en door pogroms geteisterde joden in Oost-Europa meer aan, dan het op strikte naleving van de wet- en studiegerichte intellectuele jodendom. Deze richting centreerde zich vooral in Litouwen.
Daar werd afkeurend neergekeken op de lossere en meer emotionele praktijken van de chassidische gemeenschappen, die zich vooral vormden in de Oekraïne en Polen rond de leerlingen en opvolgers van de Baal Shem Tov.
Kenmerkend voor Chassidische richting zijn de wijze meesters, die groepen leerlingen en volgelingen om zich heen verzamelden. Zij werden vaak opgevolgd door hun zonen zodat er dynastieën ontstonden tot in de loop van de 19e eeuw gemeenschappen, waarin de geloofsvormen als het ware in de tijd bevroren werden.
Chassidische gemeenschappen leven afgekeerd van de moderne samenleving en zijn vooral te vinden in de VS en in Israël, en ook in de diamantwijk in Antwerpen. Iedere groepering heeft eigen haardracht en klederdracht, die stamt uit het Polen van de 19e eeuw. Met lange gekrulde slaaplokken (peijes) bij de mannen en vaak imposante bonten hoofdbedekkingen (streimels) en wapperende lange jassen of zijden kousen. Bij vrouwen wordt in de bruidsnacht door de moeder het haar afgeschoren. Ze dragen voortaan een pruik en buitenhuis altijd een hoed.
Het meest bekend en de grootste chassidische groepering zijn de volgelingen van rabbijn Sjneoer Zalman van Ljadi ― de Loebavitcher Chassidiem ― die minder extreem in hun klederdracht en haardracht zijn.
De chassidische groeperingen handhaven in hun leefwijze joodse tradities vanuit intrigerende verhalen en legendes. Deze zijn bekend geworden door de boeken van de schrijver en rabbijn Chaim Potok (1929–2002) The Chosen, door de filosofie van Martin Buber, waaronder de ‘Chassidische vertellingen’, en de romans van Pearl Abraham, dochter van een New Yorkse rabbijn.
Orthodoxe richting, de Mitnagdiem
Orthodoxe joden die zich Mitnagdiem ― ‘preciezen’ ― noemen, worden ook wel tot het Litouwse Jodendom gerekend. Ze waren destijds heftig gekant tegen het chassidisme. Zowel Asjkenazische Joden, Sefardische Joden en Mizrachiem (in Irak, Iran en Midden-Azië wondende joden) behoren tot deze richting.
In Israël vormen ze samen met de chassidim de zgn. charedim l hardedim (rond tien procent van de bevolking). Zij houden moderne ontwikkelingen in Israël vaak tegen, aangezien in hun ogen alleen de Messias (majieach) een joodse staat mag stichten.
Omdat ze de staat Israël niet erkennen, weigeren ze in het leger te dienen. Ook staan zij een superstrikte naleving voor van de Halacha.
Zij vormen een verenigd politiek front aan de ultrarechtse kant. De Verenigd Tora Jodendom-partij bestaat uit zowel Asjkenazische chassidische als niet-chassidische ultra-orthodoxen, terwijl de Shas-partij de Sefardische ultraorthodoxen herbergt.
Asjkenazische en Sefardische Joden
Asjkenaziem en Sefardiem verschillen enigszins in culturele achtergrond en in sommige liturgische gebruiken. Theologisch vormen ze een eenheid: ze hanteren namelijk dezelfde geschriften, feesten, gebeden, etc..
De Sefardische Joden zijn afkomstig van het Iberisch Schiereiland (Spanje = sefarad in het Hebreeuws) met als taal veelal het Ladino. Na 1492 hebben ze zich vanuit het Iberisch schiereiland verspreid over het Middellandse zeegebied, Noord-Afrika en het Ottomaanse rijk en ook over Amsterdam (Portugese joden) en het Caraïbisch gebied (Curaçao) en Suriname.
Asjkenaziem is de benaming voor het grote aantal Oost-Europese Joden (Asjkenaz = oude Hebreeuwse naam voor Duitsland), met als taal veelal het Jiddisch waarvan velen zich na de pogroms ook in Nederland vestigden. Een kleine minderheid zijn de ultraorthodoxe joden en de chassidische Joden die nu vooral leven in New York, Israël en Antwerpen (diamantwijk).
De voorname Portugezen werden in Nederland als de adel van het jodendom gezien. De verhouding tussen die veelal rijke Sefarden en de grotendeels zeer arme Asjkenaziem was eeuwenlang gespannen. De voorname Portugezen hielden duidelijk afstand van die arme Hoogduitsers.
In 1917 is dat nog door Israël Querido in zijn toneelstuk Aron Laguna gedramatiseerd. Hij schetste persiflerend de tegenstellingen en dat trouwen met een Hoogduits meisje niet wenselijk was. Er ontstond wrevel dat Querido zo de oude spanningen weer terughaalde.[7]
Moderne richtingen vanaf de 19e eeuw
In de 19e eeuw ontstonden er naast orthodoxe, verschillende liberale en seculiere richtingen.
Moderne orthodoxe joden
Moderne orthodoxe joden passen zich, in navolging van Rabbijn Samson Raphael Hirsch, slechts mondjesmaat aan het moderne leven aan. Deze rabbijn houdt vast aan de opvatting van een letterlijk door God gedicteerde Tora en aan de door de traditie voorgeschreven leefregels. Evenwel met inachtneming dat leven en werken in de moderne samenleving mogelijk kan zijn. In kleding zijn deze joden niet te onderscheiden van andere burgers, afgezien van een gehaakte keppel. Ze zijn vaak aanhanger van het religieus zionisme.
Liberale religieuze joden
Begin 19e eeuw werd er in Duitsland de wetenschappelijke bestudering van het joodse erfgoed geïntroduceerd. Onder leiding van Abraham Geiger (1810-1874) werden de sjoeldiensten vereenvoudigd en met meer decorum gehouden.
Joodse geleerden en rabbijnen pasten de halacha (de Joodse wet- en regelgeving) kritisch toe.
Tal van veranderingen werden geaccepteerd zodat het eenvoudiger gemaakt werd te leven volgens de joodse voorschriften, waaronder een gelijkwaardige positie van mannen en vrouwen.
Vanaf 1840 verspreidden de opvattingen van de liberale joden zich buiten Duitsland tot de grootste joodse richting in West- en Centraal-Europa.[9]
In Nederland werd het Verbond van Liberaal Religieuze Joden in 1931 opgericht; later omgedoopt tot Nederlands Verbond voor Progressief Jodendom. Dit vormt naast het N.I.K. (Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap) de belangrijkste religieus-joodse groepering.
In Duitsland, Engeland en vooral in de Verenigde Staten vormen de groeperingen van liberale joden een aanzienlijk aandeel.
In Israël trachten zij de vele maatschappelijke structuren die door (ultra)orthodoxe joden worden beheerst, te moderniseren.
Tikoen Olam
Een belangrijk begrip voor joden is Tikoen Olam. Dit begrip is oorspronkelijk afkomstig uit de kabbalistische mystiek en kreeg een ruimere betekenis.
Letterlijk betekent dit begrip ‘reparatie van de wereld’ en het verwijst naar de idee dat de schepping een doorgaand proces is.
Tikoen Olam zien liberale joden als leidend beginsel voor de wereld als creatie ― op weg naar vervolmaking van het meest individuele tot het globale niveau zich ontvouwend ― met de mens als een onmisbare partner. Zij willen derhalve aan maatschappelijke en mondiale ontwikkelingen een bijdrage leveren.
Noten
[1] Indeling en tekst is deels gebaseerd op Jodendom, een schets in vogelvlucht van Rob Cassuto, geraadpleegd op 2021-01-24 en op informatie afkomstig van Machteld Roede.
[2] https://www.ljggelderland.nl/nl/korte-inleiding-de-joodse-geschriften-en-richtingen geraadpleegd op 2021-02-06
[6] Bron: Een chassidisch gezin in Brooklyn. De man draagt een streimel, een bekisje en heeft peijes. De vrouw draagt een sjeitel (pruik).
[7] Cohen, J.F. (2015). De onontkoombare afkomst van Eli d’Oliveira: Een Portugees-Joodse familiegeschiedenis. (proefschrift Universiteit van Amsterdam). Geraadpleegd op 15-02-2021 van https://dare.uva.nl/search?identifier=0a22f01f-dea5-42b8-b47b-9f344cceeb79
[8] Bron: Abraham Geiger, de intellectuele oprichter van Liberaal (of reform) jodendom (circa 1905) ― schilderij Lesser Ury
[9] Deel geciteerd uit http://www.verbond.eu
