Nicolaaskerken in Friesland 2

Deel 1: Nicolaasjaar ― Nicolaasjaar 1 ― Nicolaasjaar 2 ― Nicolaasjaar 3 ― Nicolaasjaar 4 ― Nicolaasjaar 5 ― Nicolaasjaar 6 ― Nicolaasjaar 7 ― Nicolaasjaar 8 ― Nicolaasjaar 9 ― Nicolaasjaar 10
Deel 2: Nicolaaskerken Amsterdam ― Friesland 1 ― Friesland 2 ―  Friesland 3 ― Groningen, Drenthe en Overijssel ― Gelderland en Flevoland ― Utrecht, Noord Holland en Zuid Holland ― Zeeland ― Noord Brabant en Limburg

Machteld Roede

Huins

De protestantse Nicolaaskerk in Huins (Fr. Húns), een rijksmonument, stamt uit de 13^e eeuw.
De eenbeukige kerk heeft een houten geveltoren met een ingesnoerde spits uit de 18^e eeuw en een houten tongewelf. De preekstoel, het doophek, en twee herenbanken met bollen op de hoeken 17^e-eeuws. Typerend zijn de verschillende groen tinten van het interieur. De verlichting wordt geven door acht 19^e-eeuwse olielampen, die jaarlijks zorgvuldig worden gepoetst.

Midlum

De nu protestantse Nicolaaskerk in Midlum (Fr. Mullum) werd rond 1200 op een terp gebouwd en gewijd aan Nicolaas van Myra. De eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor en een houten tongewelf werd meerdere malen verbouwd.

Door ommetselen, bepleisteren en het aanbrengen van een gotische ingang en grotere vensters ging het romaanse karakter grotendeels verloren. In 1810 verving een ingesnoerde torenspits de achtkantige lantaren en werd de toren ommetseld. In de toren hangen twee klokken uit de 15e eeuw.

In 1912 is aan de noodzijde van de witgepleisterde kerk een consistorie aangebouwd (de ruimte waar de kerkenraad vergadert).

Nijeholtpade

Het streekdorp Nijeholtpade (Fr. Nijeholtpea) ontstond in de late Middeleeuwen aan de weg van Wolvega naar Oosterwolde.
De nu hervormde laatgotische eenbeukige Nicolaaskerk kerk uit 1525 ― gelegen op een verhoogd kerkhof ― heeft een driezijdig gesloten koor en spitsboogvensters. De slanke toren met ingesnoerde naaldspits kreeg in de 18^e eeuw een steunbeer.
In de klokkenstoel hangt twee klokken, één uit 1598 van Willem Wegewaert en één uit 1611.
Het doophek uit 1675 kreeg een andere plek.

Onder de vloer bevinden zich twee grafzerken uit 1627 en 1640 van de familie Lycklama uit Nijeholtpade, later afgekort tot ‘Lycklama à Nijeholt’. Op het kerkhof een zerk met zeis en zandloper voor de gebroeders Buitenga († 1881 en † 1883).
De kerk is een rijksmonument.

Nijland

De protestantse Nicolaaskerk in Nijland (Fr. Nijlân; “Nieuw land”) ligt op een ovaal omgracht kerkhof (beide rijksmonumenten) in het oude deel van het dorp. Dit ontstond in de 13^e eeuw op het nieuw land in het rond 1200 drooggevallen zuidelijk deel van de toenmalige Middelzee. Deze Middeleeuwse zeearm begon rond 1100 steeds sneller dicht te slibben. Het ontstaan van de Zuiderzee bevorderde de dichtslibbing.

Een sage verhaalt dat tot drie keer toe alles wat de boeren overdag hadden opgebouwd ‘s nachts weer werd afgebroken. Daarop werd besloten God de plaats van de kerk aan te laten wijzen. Twee ossen werden voor een wagen met bouwmaterialen gespannen en het land in gestuurd. De volgende ochtend werden de ossen aangetroffen in een rietpoel. Daar werd de kerk gebouwd.
In een van de vensters zitten kleine stukjes gebrandschilderd glas met voorstellingen van de ossen. Naast de kerk staat een kunstwerk van de os.

Ossen, brandschilderwerk^[5] en kunstwerk van een Os^[6]

De toren met een ingesnoerde spits van de eenbeukige kerk stamt uit de 13^e eeuw. Het schip met steunberen en vijfzijdige koorsluiting is rond 1600 herbouwd met hergebruik van gele kloostermoppen van de oude 13^e-eeuwse kerk. De ingang aan de zuidzijde toont een fronton (de bekroning van de ingang in driehoeksvorm) met op de twee kraagstenen (consoles) wapenschilden en in het midden een engelenkopje en een opschrift over torenherstel in 1664.

De kraagstenen in het koor zijn voorzien van een ster, een lelie en het wapen Hottinga. Het doopvont is 17^e-eeuws, de preekstoel uit 1659. In de kerkvloer liggen nog een aantal belangrijke gebeeldhouwde zerken. In 1872 is een stucgewelf aangebracht over het eerdere inwendige houten tongewelf; in het afgescheiden koor is het oorspronkelijk gewelf nog zichtbaar.

Dit is een van de kerken waar pelgrims op eenvoudige wijze de nacht kunnen doorbrengen.

Offingawier

Het kleine dorp Offingawier (Fr. Offenwier) ten oosten van Sneek is ontstaan op een terp. Vanaf 1328 duidt de plaatsnaam op een wier, een opgeworpen hoogte voor bewoning door het geslacht Offinga.

Doordat twee kleine kernen naar elkaar toegroeiden vormde zich vanaf de 19^e eeuw langzamerhand een lintdorp. Nu zijn er in de zomer veel waterrecreanten aan de kant van het Sneekermeer.

In 1335 werd door de hulpbisschop van Utrecht in Offinghewere een zaalkerk aan de patroonheiige Nicolaas gewijd.
In 1850 werden echter kerk en toren ingrijpend vertimmerd en de oude muur werd ommetseld met zware onbehouwen Friezen, waarbij grote vensters werden aangebracht. Ook de ranke houten geveltoren stamt uit de 19^e eeuw. Zo ontstond een geheel nieuwe stijl en de kerk oogde veel jonger.

De torenklok is maart 1943 door de Duitse bezetters weggehaald.
Op 17 december 1948 is een nieuwe kok geplaatst, gegoten door Jacobus van Bergen te Midwolda, met twee opschriften:

1943
Geveld door Duitsch geweld
Door burgerij en Kerkvoogdij hersteld
1948
en
Luiden wil ik voor de dooden
Levenden ter Kerke nooden.

Toen de kerk ging verzakken ― in het jaar dat het dorp bij Sneek werd gevoegd ― bleken bij onderzoek van de op het eerste gezicht 19^e-eeuwse kerk in de binnenmuren nog elementen te zitten van de middeleeuwse kerk uit 1335.
Mede dankzij deze ouderdom heeft de kerk de status van gemeentelijk monument gekregen, en is sinds 2020 ook een rijksmonument.

Oostrum

De Sint-Nicolaaskerk van Oostrum (Fr. Eastrum; een rijksmonument) heeft een toren met zadeldak uit de 13^e eeuw, het schip is waarschijnlijk in de 16^e eeuw gebouwd.
De zuidelijke muur telt zes duidelijk Gotische vensters, de noordelijke muur slechts één.
Op de oude toren klok staan afbeeldingen van Nicolaas, acht heilige vrouwen en een Latijns versje. Aan de zuidzijde is het dak bedekt met halfronde pannen, die beurtelings met de bolle en met de holle kant naar boven zijn gelegd (nonnen en monniken).

De kerkklok is in 1457 vervaardigd door de klokkengieter H. Kokenbacker.
Bij restauratiewerkzaamheden in 1973 zijn muurschilderingen gevonden uit waarschijnlijk 1582. Het zijn afbeeldingen van een vijftal gotische kerken en een toren. Niet duidelijk is welke kerken worden afgebeeld.
In de kerk bevinden zich rouwborden en een herenbank van de familie Mellema.

Peperga

Het dorp Peperga (Fr. Pepergea), in de zuidoosthoek van Friesland, telde in 2021 90 inwoners. Het kleine dorp bezit een indrukwekkende kerk met een laatgotische spitse toren. In het land van de stoere zadeldaktorens wel de elegantste kerktoren van Friesland genoemd.

Er was al een kerk in 1328, gewijd aan de heilige Nicolaas, is op te maken uit een zogenaamde institutiebrief van 27 februari 1561, waarin Harmannus Jacobi tot vicaris van het altaar van de H. Maagd in de Nicolaaskerk te Peperga werd aangesteld.

In 1413 werd Peperga door Frederik van Blankenheim, de 51^e bisschop van Utrecht, in as gelegd. Het schip van de in 1537 in Peperga in Gotische stijl gebouwde Nicolaas kerk werd omstreeks 1808 door brand geheel verwoest.

De huidige kerk werd op 23 september 1810 in gebruik genomen. De kerk is in 2001 verkocht en kwam in particulier bezit. Het herbergt nu een historisch restaurant. Ter herinnering dat Pieter Stuyvesant in Peperga is geboren en in de kerk van Peperga werd gedoopt door zijn vader, dominee Balthasar Johannes Stuyvesant, is de kerk in 2007 hernoemd tot Pieter Stuyvesantkerk.

Het gebouw bevat muurresten van de oude kerk. Zeker is dat de onderste zone van het muurwerk is opgetrokken van hergebruikte gemêleerd rode bakstenen, hogerop aangevuld met kleinere mangaanbruine bakstenen.
Aan weerszijden zijn er drie grote rondboogvensters tussen brede muurdammen. De driezijdige koorsluiting heeft twee ingekorte rondboogvensters.
De symmetrische zaalkerk heeft een houten tongewelf, voorzien van geschilderde ornamentranden van rond 1910. Er liggen vier zerken w.o. een gotische priesterzerk.

De romp van de indrukwekkende laatgotische spitse toren uit 1517 heeft drie door zandstenen cordonlijsten gescheiden geledingen met in de onderste de ingang in een geprofileerde spitsbogige nis. Het torenportaal was ooit met een kruisribgewelf overdekt.
De middelste geleding toont aan elke kant een korte spitsboognis met vorktracering. In de hoogste geleding zitten galmgaten over de volle hoogte met gemetselde kruiskozijnen.

De in 1725 door de Amsterdammer Jan Albert de Grave gegoten bronzen luidklok verdween helaas, zoals de meeste klokken, tijdens WOII. In 1948 is er een nieuwe klok geplaatst, gegoten in Midwolde door de Gebr. Van Bergen.

De opbouw is volgens een gedenksteen in roze Bremer zandsteen in 1537 toegevoegd. Het is een van baksteen gemetselde achtzijdig lantaarn, waarvan de hoeken eindigen in pinakels, bekroond worden door zandstenen kruisbloemen. Er zijn geprofileerde rondboogopeningen met omlijstingen in kielboogvorm. Hierop volgt de ingezwenkte spits.

Piaam

In zuidwest Friesland is in Piaam een vierzijdig gesloten eenbeukige gotische Nicolaaskerk uit de 13^e eeuw te bewonderen (een rijksmonument).

De westgevel en de houten geveltoren met ingesnoerde spits dateren mogelijk uit de 18^e eeuw.

Bij de restauratie in 1954 zijn in de zuidgevel vensters aangebracht. De kerk was oorspronkelijk aan Nicolaas gewijd en is nu protestants.

Schalsum

De ten noordoosten van Franeker gelegen protestantse 13^e-eeuwse eenbeukige Nicolaaskerk met een halfrond gesloten koor in Schalsum (Fr. Skalsum; een rijksmonument) is een van de oudste kerken in de regio.

Sommigen dateren een eerste aanleg omstreeks 1100, anderen op grond van resten tufsteen in de muren in de 12^e eeuw. Rond 1300 werd het godshuis gewijzigd. Rond 1400 is de noordmuur beklampt met baksteen. In de 16^e eeuw kreeg de kerk een nieuwe kap met houten tongewelf. En in de 19^e eeuw is de noordgevel vernieuwd.

In de zuidmuur, met steunberen en middeleeuwse rondboog en spitsboogvensters, zijn een dichtgemetselde rondbogige vroegere vrouweningang te zien en sporen van kleine rondbogige vensters.

En de contouren van een oude hagioscoop. Een laag geplaatst raampje, waardoor knielend van buitenaf het altaar en het sacrale (de hostie) waren te zien. In de middeleeuwen de enige manier voor een kluizenaar, een misdadiger, een overspelige of een melaatse om toch de dienst te kunnen volgen.
Ook zijn er nog resten van een piscina, een nis in de muur voor het reinigen van de miskelk.

De 14^e-eeuwse vlakopgaande geheel ommetselde toren heeft een balustrade, een ingesnoerde spits en een oud uurwerk.
De luidklok in de toren uit 1761 bestaat niet meer. Zoals zoveel klokken door de nazi opgeëist om kanonnen te kunnen maken? Na WOII kwam in 1949 een nieuwe klok uit de gieterij van Van Bergen uit Midwolda.

Toch is aan het interieur noch het exterieur ingrijpend veel veranderd. Daardoor is de kerk van Schalsum een van de weinige waar de in de inleiding beschreven oude inrichting in een drieslag ― te weten drie kapellen onder één dak ― is behouden. Zij het wel wat aangepast aan de tijd. Het doopvont werd vervangen door een koperen schaal aan de preekstoel, waardoor de voorkerk of doopkapel louter ingang werd. In veel andere kerken werd het een rommelhok.

In de middenkerk kwam de preekstoel centraal te staan met de banken en stoelen er omheen. Het openbare karakter van deze ruimte verviel: dus geen markt meer, geen toevluchtsoord meer voor zwervers of koeien.

Het Avondmaal werd nu hier gevierd zittend aan lange tafels en niet meer op het ‘hoog’, de achterste sacramentskapel, deze veranderde in een vergaderkamer. In veel andere kerken werd ook dit een rommelhok. Soms werd het koor aan de kerkruimte toegevoegd of de overbodige koorruimte werd afgebroken.

Het interieur en de ramen zijn zacht roze en zacht geel geschilderd.
De fraaie eikenhouten preekstoel uit 1711 ― eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken ― heeft gesneden panelen. Op het middenpaneel is het Laatste Avondmaal afgebeeld, op de zijpanelen de vier evangelisten: Matteüs met engel, Marcus met leeuw, Lucas met stier en Johannes met adelaar. Het orgel uit 1862 is een van de laatste kerkorgels zonder een windmotor en moet dus nog steeds ‘getrapt’ worden.

Het kerkje wordt gebruikt voor rouwen en trouwen, en voor culturele evenementen. De kerk is een stempelpost en slaapplaats voor pelgrims.

Noten

^[1] Bron: Huins, Romaanse Nicolaaskerk; Húns, Nikolaastsjerke ― foto Romke Hoekstra
^[2] Bron: Midlum Nicolaaskerk (1200) ― Stichting Tsjerkepaad
^[3] Bron: Nijeholtpade, Nicolaaskerk (16^e eeuw) ― foto Pa3ems
^[4] Bron: Nijland, protestantse Nicolaaskerk; Nijlân, Nikolaastsjerke ― foto Romke Hoekstra
^[5] Bron: Ossen, brandschilderwerk ― SCAN Nijland
^[6] Bron: Nijland, kunstwerk van een os ― friesland.nl
^[7] Bron: Nijland, fronton ― foto Jan Dijkstra
^[8] Bron: Offingawier, Nicolaaskerk ― foto Michiel Verbeek
^[9] Bron: Oostrum, Sint-Nicolaaskerk met 13^e-eeuwse toren ― foto Gouwenaar
^[10] Bron: Oostrum, Kerkklok met afbeelding van Sint Nicolaas ― klokkengieter H. Kokenbacker (1457), kerkfotografie.nl
^[11] Bron: Peperga, Nicolaaskerk/ Pieter Stuyvesantkerk laatgotische spitse toren ―  ExpeditieKram.nl
^[12] Bron: Peperga, Nicolaaskerk/ Pieter Stuyvesantkerk in drone vlucht ― friesland.nl
^[13] Bron: Piaam, de zuidoost gevel ― fotograaf onbekend
^[14] Schalsum, Nicolaaskerk, Skalsum; Nikolaastsjerke ― foto Romke Hoekstra
^[15] Bron: Schalsum, Tekening kerk naar C. Pronk (1734) in bezit van Rijksdienst voor de Monumenten Zorg
^[16] Bron: Schalsum, preekstoel (1711) – foto Maenicolaas