Krampus, angstaanjagende Sinterklaasprocessies en Lichtfeesten

Achtergronden van de oude verhalen en tradities rond Sint Nicolaas 3

Deel 1: Nicolaasjaar ― Nicolaasjaar 1 ― Nicolaasjaar 2 ― Nicolaasjaar 3 ― Nicolaasjaar 4 ― Nicolaasjaar 5 ― Nicolaasjaar 6 ― Nicolaasjaar 7 ― Nicolaasjaar 8 ― Nicolaasjaar 9 ― Nicolaasjaar 10
Deel 2: Nicolaaskerken Amsterdam ― Friesland 1 ― Friesland 2 ―  Friesland 3 ― Groningen, Drenthe en Overijssel ― Gelderland en Flevoland ― Utrecht, Noord Holland en Zuid Holland ― Zeeland ― Noord Brabant en Limburg

‘De eerste Heilige na de Moeder Gods’

Sinterklaasdag 5 december 2021 startte het heilige Nicolaas jaar.
Ter ere hiervan werd een reliek van de heilige Nicolaas ― bisschop van Myra ― bijgezet in de neogotische basiliek van de H. Nicolaas te Amsterdam, waar ook de Nicolaas kaars werd ontstoken.
Naar aanleiding hiervan startte op het Wijsheidsweb een aparte Nicolaasjaar rubriek.

Machteld Roede

Lawaai

Zie de maan schijnt door de bomen, makkers staakt uw wild geraas

Zonder elektrisch licht waren in de gematigde streken de lange winternachten als de maan niet vol scheen diep duister. De donkere kinderschrik Krampus en het lawaai maken met kettingen en grote bellen tijdens woeste Sinterklaasprocessies voeren terug tot de heilige angst voor de geesten uit de onderwereld die dan naar gedacht boven de grond kwamen.

De donkere Krampus, Ruprecht en Klaubau

Herinneringen aan de gevreesde voorchristelijke donkere midwinterdemonen leven voort in de oude verhalen, tradities, overleveringen en afbeeldingen van zwarte wezens gehuld in dierenhuiden, met angstaanjagende horens, woeste ogen en een lange fel rode tong.

Er trad een langzame transitie op naar de boze boeman die kinderen straft wanneer ze niet willen gehoorzamen. Hij werd de Krampus, met een lange staart en een bokkenpoot (het Oudhoogduits Krampen betekent klauw), die stoute kindertjes mee neemt in zijn zak; de Duitse knecht Ruprecht, de duistere helper van Sint-Nicolaas; een griezelig zwart mannetje met een bezem of roede, ook bekend als Klaubau (Tirol).

Ook Beieren en de folklore van de Alpenregio’s (Oostenrijk, Hongarije, Slovenië, Kroatië, Italië en Tsjechië), kent een beestachtige donkere demon als kinderschrik en metgezel van Sint-Nicolaas.

Angstaanjagende Sinterklaasprocessies

Delen van Europa kennen tijdens de decemberdagen angstaanjagende Sinterklaasprocessies waarin overleveringen uit de oertijd en klazen samenkomen. Deze klazen hebben weinig met onze heilige Sinterklaas te maken, en worden ook Krampusfiguren genoemd.

In Oostenrijk, maar ook Zuid-Tirol, Zuid-Duitsland, delen van Noord-Italië, Liechtenstein, Kroatië, Slowenië en Zwitserland lopen van oudsher tijdens de adventstijd – als metgezel van Sinterklaas – Krampus-figuren rond, gehuld in beestenvellen, met dreigende maskers met enorme horens, zwaaiend met een grote roede.

Vooral op de avond van 5 december trekken ze over de straten om met angstaanjagend geluiden van bellen om hun nek en rammelende kettingen de winter en de kwade wintergeesten te verjagen.

Deze cultus was eerder wijdverbreid in het Habsburgse rijk maar werd verboden tijdens de inquisitie, toen de straffe des dood stond op zich vermommen als een duivelse figuur.
Het populaire wintergebruik was echter niet overal uit te roeien.

Perchten

Vervolgens verschijnen van kerstmis tot Driekoningen de Perchten, met even demonische maskers.

De Wadden: niet voor watjes

Ook in Nederland worden uitgesproken lawaaierige sinterklaasprocessies gehouden tijdens de unieke folkloristische decemberfeesten op de eeuwenlang zo geïsoleerde Waddeneilanden.

Terwijl men in het Bourgondische Zuiden thuis nog hard aan de Vastelaovond pekskes zit te werken, trekt men op de Wadden buiten over straat met enge vermommingen om de donkere wintertijd op te vrolijken.

Ouwe Sunderklaas op Texel: ook eilandpolitiek aan de kaak stellen

Van het in woeste vermommingen rondtrekken tijdens De Ouwe Sunderklaas viering op Texel op 12 december wordt gezegd dat het teruggaat op het uitbeelden van vegetatiedemonen en het symboliseren van de groeikracht van de natuur.

Het Texelse volksfeest wijkt wat af van de overige eilanden, want men trekt hier ook verkleed rond, vaak met spandoeken, om actuele gebeurtenissen uit de eilandpolitiek te ‘na te speulen’. Een jury beoordeelt eerst de kinderen, dan de volwassenen.

Sunneklaas op Ameland: een duivels feest

Ameland viert jaarlijks op 4 en 5 december het Klein en Groot Sunneklaas. Het heet dan Het Eiland der Demonen.

Van te voren is wekenlang in het geheim gewerkt aan de speciale pakken met griezelige maskers, vaak met meerdere koeienhorens (een fallus symbool), waarin groepen mannen rond trekken.
Ze rammelen hard met kettingen, slaken grimmige dierengeluiden en slaan dreigend met stokken op de grond.

Vrouwen en wie nog geen achttien is moeten absoluut binnen blijven want ze lopen anders de kans echt geslagen te worden. In huizen waar licht brandt gaan de mannen naar binnen voor een drankje. De vrouwen moeten dan over een stok springen (een oud vruchtbaarheidsritueel).

Dit heidens vertoon zou terug voeren naar de Wilde Jacht van god Wodan met zijn vele volgelingen om de winterdemonen te verdrijven (zie deel 4).

De Amelanders doen er buitengemeen geheimzinnig over; pottenkijkende ‘vastewallers’ zijn dan zeker niet welkom. Daarom is het echt lastig goede foto’s van deze geheimzinnige traditie te verkrijgen.
Arnold-Jan Scheer (1947) ― journalist, theater- en televisiemaker, zoals Paradijsvogels (AVRO) en Showroom (NCRV) ― die ruim dertig jaar over de wereld reisde om veelal vóórchristelijke (Sinter)Klaas en Zwarte Piet vieringen en gebruiken te filmen, mocht een keer Sunneklaas op Ameland meemaken. Hij wist er zo zelfs bewegende beelden van vast te leggen.

Sunderum op Terschelling: verdrijven van boze geesten en demonen en vetes

In een aantal dorpen op Terschelling wordt op 6 december het vergelijkbare Sundersum (Sunderum, Sundrum, te vertalen met Sint-heeroom) gevierd, waarop oude vetes worden uitgevochten.

Mannen spoken ‘s avonds onherkenbaar rond in donkere pakken en met maskers (grinzen) op en dringen huizen binnen waar de deur open staat.
Bij het dansfeest aan het einde van de avond zijn de vrouwen en kinderen wel welkom.

Hoofdstuk 8 uit Sil de Strandjutter van Cor Bruijn gaat over het Sunderum volksfeest, evenals de televisiefilm van Lourens Blok Sunny Side Up uit 2015.

Klozum op Schiermonnikoog: lawaai en grote koeienbellen

Op Schiermonnikoog zorgen tijdens het Klozum (Klozem, Klaasoom) feest ‘s avonds op 5 december, aan de vooravond van Sint Nicolaasdag, grote koeienbellen om het middel gedragen voor veel lawaai tijdens het individueel of in groepjes langs de huizen trekken.

Men loopt ook wel mee als een bekende figuur uit de (plaatselijke) politiek of verkleed als een fantasiefiguur, zoals een cowboy of Arabier; zonder duidelijke relatie met de vroegere demonenjacht.

Elders, zoals in Heerwaarden (G), trekken kinderen rond als met kettingen rammelende zwarte figuren.

Diverse culturen wereldwijd kennen optochten om symbolische kwade geesten te verjagen. Zoals het Chinese nieuwjaar waarbij de kleurrijke lange drakendans door de straten slingert.
In Bulgarije gaan tijdens de Kukeri Maskerade ― naast mensen in traditionele kledij met meerdere rijen kleine bellen om het middel ― ook als mythische figuren verklede gemaskerde dansers over straat. Hun angstaanjagend uiterlijk toont overeenkomsten met de Krampus gedaantes uit Midden Europa en van de Wadden.
In Zwitserland lopen tijdens carnaval onder klokgelui met een grote bezem zwaaiende figuren rond in groteske met stro opgevulde dikke pakken en gehoornde maskers op, de ‘peluches’ en émpaillés’, om de boze winterse geesten te verjagen.

Lichtfeesten

Het mysterieuze jaarlijkse moment waarop na een lange duisternis het licht als het ware rechtsomkeert maakt en de dag steeds wat langer gaat duren en langzaam maar zeker de aarde weer vruchtbaar wordt, was voor de vroegere schriftloze culturen op het noordelijk halfrond intens belangrijk.

Rond het wintersolstitium werden grote feesten gevierd die meestal meerdere dagen duurden en veelal gepaard gingen met het maken van veel licht en vuur. Soms symboliseerde een brandend wiel of rad de zon. Maar ook in historische tijden, tot vandaag aan toe, zijn er festiviteiten om de donkere winter letterlijk en figuurlijk te verlichten en om de terugkeer van de zon toe te juichen.

Sankta Lucia

In Zweden markeert op 13 december het Sankta Lucia feest het begin van de kerstperiode (Latijn Lux = licht). Het is de naamdag van de ‘koningin van het licht’ St. Lucia, die volgens de legende haar eigen ogen uitstak en toch bleef zien. (Een zinspeling op de overwinning van het licht op de duisternis).

De traditie ontwikkelde zich tijdens de Middeleeuwen, maar vertoont elementen van het voorchristelijke midwinterlichtfestival.

‘s Morgens vroeg komen in het wit geklede meisjes met een lange rode sjerp om en een kaarsenkroon op hun hoofd het gezin wekken en eten brengen waarbij Lucialiedjes worden gezongen.
Jaarlijks kiest elk dorp een eigen ‘Lucia’. Zij mag de grote kaarsenkroon dragen; haar gevolg heeft een kaars in de hand.

Er zijn gele saffraan broodjes en vanaf het begin van Advent tot 13 januari, Sint Knoetsdag (wanneer de kerstboom wordt afgetuigd) drinkt men de warme alcoholische kruidendrank Glögg (naar verluidt lekkerder dan Glühwein). Glögg wordt ― het liefst in een grote braadpan ― bereid met rode of witte wijn, soms ook nog port of wodka, schijven sinaasappel, kaneel, gember, kardemon en kruidnagels. Later worden amandelen, noten, rozijnen en desgewenst wat rum toegevoegd.
“Glögg was very disinhibting” schreef Jonathan Franzen in Crossroads (2021; Kruispunt) als een door de geurige warme drank benevelde opstandige puber een scène maakt met zijn Zweedse gastvrouw.
Er zijn kerkconcerten en optochten.

St. Lucia brengt in de nacht van 12 op 13 december, vergezeld van haar ezel en haar helper Castaldo cadeaus aan de brave kinderen maar kolen aan wie stout was.

Kinderen zetten voor ze gaan slapen sinaasappels, koekjes of koffie voor Lucia op tafel neer, hooi of een wortel voor de ezel en rode wijn voor Castaldo.

De kinderen moeten vroeg naar bed om te voorkomen dat ze de heilige zouden zien, want dan zou zij as in hun ogen kunnen strooien om ze te verblinden.

Ook Noorwegen, Denemarken, Finland en IJsland vieren het Lucia feest. In bepaalde regio’s van Finland trekken op de ook daar op 13 januari gevierde Sint Knoetsdag jonge mannen langs de huizen om drank te eisen, verkleed als geit, met griezelige leren of berken maskers en hoorns. Ze zijn te vergelijken met Krampus of met de Sunderum, Ouwe Sinterklaas of Klozum van onze Wadden. De enge traditie is wel wat afgezwakt.

Het Joel feest

Na de St. Lucia feesten viert Scandinavië tussen Kerstavond en Driekoningen Yule of het Joelfeest, ook wel de Twaalf Heilige Nachten genoemd.

Het nu christelijke kerstmisfeest was oorspronkelijk een heidense Germaanse viering, waarbij veel lawaai de boosaardige geesten moest verdrijven die de zon en de vruchtbaarheid hadden geroofd, waardoor de winter het land kon onderwerpen.

Mannen halen gezamenlijk het joelblok uit het bos, dat thuis door de vrouw wordt aangestoken met houtskool, overgebleven van het verbranden van het blok van het vorige jaar.

Ook Griekenland en Frankrijk kennen het ritueel om een kerstblok te verbranden.

Er is speciale cake in de vorm van het Joelblok; er wordt veel gedronken.

En er worden, als ooit eerder tijdens de heidense tijden, grote joelvuren afgestoken.
Vuurwerk afsteken met Nieuwjaar is hierop terug te voeren.

Midwinterhoornblazen

De meningen verschillen of het op het einde van het jaar op een aantal plaatsen in het Oosten van ons land (o.a. Apeldoorn, Drenthe) Midwinterhoornblazen terug gaat tot het Joelfeest of een begin twintigste eeuw nieuw ingevoerde traditie is.

Ook in Twente wordt vanaf den Adventstijd de lange houten midwinterhoorn geblazen.
Liefst naast den open put voor het huis, waar men den hoorn op legt om het geluid te versterken.

Boerenjongens gaan in den Kerstnacht blazende ter kerke, al mocht het een heidens overblijfsel zijn. Na het Kerstfeest worden de hoorns soms opgeborgen in het water van den put.

Nazi’s

Een zwart randje kreeg het Joelfeest toen de nationaal socialisten het invoerden als tegenwicht tegen de christelijke kerstmis.
De grote oorlogsmisdadiger Heinrich Himmler, leider van de SS en aanhanger van het occulte, die veranderingen aanbracht in christelijke ceremonies zoals de doop om de centrale rol van de SS te benadrukken, richtte zich met zijn volgelingen op vieringen van zowel het zomer- als wintersolstitium. Dit paste bij hun dwepen met de oude Germaanse wereld.
December 1942 organiseerde kampcommandant Gemmeker  in Westerbork een groot Joelfeest, dat werd bijgewoond door meerdere hoge SS-ers. De Joodse gevangenen, vooraf naar de kapper gestuurd, moesten bedienen.

Diverse culturen wereldwijd kennen optochten om symbolische kwade geesten te verjagen. Zoals het Chinese nieuwjaar waarbij de kleurrijke lange drakendans door de straten slingert.
In Bulgarije gaan tijdens de Kukeri Maskerade ― naast mensen in traditionele kledij met meerdere rijen kleine bellen om het middel ― ook als mythische figuren verklede gemaskerde dansers over straat. Hun angstaanjagend uiterlijk toont overeenkomsten met de Krampus gedaantes uit Midden Europa en van de Wadden.

Lichtvervuiling

Hoe diep en onheilspellend de winterduisternis kan zijn is in Nederland tegenwoordig moeilijk voor te stellen, omdat het hier ‘s nachts door de vele nachtverlichting in stedelijke gebieden, de glastuinbouw en de vele snelwegen, nooit meer echt helemaal donker wordt. Nederland stoot meer licht uit dan de omringende landen; op kaarten van de lichtemissie licht de Randstad fel op.

Door de extreme lichtvervuiling is de Melkweg ― het sterrenstelsel waarin zich ons zonnestelsel met de aarde bevindt, een brede, lichtende band aan de nachtelijke hemel ― op veel plaatsen niet of nauwelijks meer zichtbaar.

Eens op een nachtelijke terugtocht van het Griekse eiland Santorini naar Kreta kon ik echter ― terwijl vrijwel alle passagiers binnen zaten te feesten ― op een dekstoel op het stille donkere dek gefascineerd genieten van de sterrenpracht zoals die ik me herinnerde uit mijn kinderjaren tijdens de WOII.
Door de streng verplichte verduistering stond toen bij heldere winternachten de hemel nog vol tinkelende sterren, inclusief de indrukwekkende Melkweg.

Toch spreken ook wij in Nederland over de donkere dagen voor kerstmis en we plaatsen vanaf het begin van advent binnen en buiten vele lichtjes. En we wijzen er elkaar verheugd op dat al bij het begin van het nieuwe jaar zo goed is te merken dat de dagen weer lengen.
Ook wij leven, zij het minder intens en bewust, met de terugkomst van het licht.

Zie de maan schijnt door de bomen.
Makkers staakt uw wild geraas.
‘t Heerlijk avondje is gekomen
‘t Avondje van Sinterklaas.
Vol verwachting klopt ons hart.
Wie de koek krijgt, wie de gard?
Vol verwachting klopt ons hart.
Wie krijgt de koek krijg, wie de gard?

Waarschijnlijk het alleroudste Sinterklaasliedje.
Het werd geschreven in 1843 door de Amsterdamse arts Jan Pieter Heije.

Noten

^[1] Bron: Sfantul Nicolae ― Gheorghe Tattarescu, Boekarest Museum
^[2] Bron: De zwarte Krampus een briefkaart uit 1900
^[3] Bron: Krampus figuren vergezellen Sinterklaas ― fotograaf onbekend, mamaplaats.nl
^[4] Bron: Perchten maskers ― foto Hohutte
^[5] Bron: Reanimeren van Sunderklaas op Texel ― foto Frank Grootemaat, texplaza.nl
^[6] Bron: Sunneklaasviering op Ameland ― fotograaf onbekend, facebook
^[7] Bron: Sunderum feestviering ― foto Jeanine Leguit
^[8] Bron: Klozum op Schiermonnikoog ― fotograaf onbekend, Goed volk, Sinterklaas op de Waddeneilanden
^[9] Bron: Kerstkaart met Sankta Lucia ― Adèle Söderberg (1880-1915)
^[10] Bron: Lucia brengt ontbijt op bed ― Jenny Nystrom (1854-1946)
^[11] Bron: Lucia met haar gevolg ―  foto Claudia Gründer
^[13] Bron: Het joelblok wordt uit het bos gehaald (1864) ― Robert Chambers, The Book of Days (1864), p. 734. 
^[14] Bron: Cake in de vorm van het Joelblok ― foto Jsh3d
^[15] Bron: Brandend zonnekruis ― foto WbgArchives
^[16] Bron: Midwinterhoornblazer ― fotograaf onbekend
^[17] Bron: Europa bij nacht ― (NASA)