Achtergronden van de oude verhalen en tradities rond Sint Nicolaas 8
Deel 1: Nicolaasjaar ― Nicolaasjaar 1 ― Nicolaasjaar 2 ― Nicolaasjaar 3 ― Nicolaasjaar 4 ― Nicolaasjaar 5 ― Nicolaasjaar 6 ― Nicolaasjaar 7 ― Nicolaasjaar 8 ― Nicolaasjaar 9 ― Nicolaasjaar 10
Deel 2: Nicolaaskerken Amsterdam ― Friesland 1 ― Friesland 2 ― Friesland 3 ― Groningen, Drenthe en Overijssel ― Gelderland en Flevoland ― Utrecht, Noord Holland en Zuid Holland ― Zeeland ― Noord Brabant en Limburg
‘De eerste Heilige na de Moeder Gods’
Sinterklaasdag 5 december 2021 startte het heilige Nicolaas jaar.
Ter ere hiervan werd een reliek van de heilige Nicolaas ― bisschop van Myra ― bijgezet in de neogotische basiliek van de H. Nicolaas te Amsterdam, waar ook de Nicolaas kaars werd ontstoken.
Naar aanleiding hiervan startte op het Wijsheidsweb een aparte Nicolaasjaar rubriek.
Machteld Roede
Diverse culturen kennen speciale optochten om symbolische kwade geesten te verjagen.
Bij het Chinese nieuwjaar slingert een kleurrijke lange drakendans door de straten.
In Bulgarije gaan tijdens de Kukeri Maskerade naast traditioneel geklede mensen ook als mythologische figuren verklede gemaskerde dansers over straat. Hun angstaanjagend uiterlijk toont overeenkomsten met Krampus gedaantes uit Midden Europa en de (Sunne)klazen van de Wadden begin december.
Bij de toenemende kerstening breidde ― met het geloof in Christus ― vanaf de 13e eeuw ook de verering van de heilige Nicolaas zich steeds verder over Europa uit. Hierbij ontwikkelden zich in latere eeuwen jaarlijks rond en op zijn naamdag in- en optochten van Sint Nicolaas, die per individueel land sterk kunnen verschillen. Een aantal doet denken aan een katholieke processie, anderen vertonen meer van de tot clownerie geworden resten van de oeroude midwinteroptochten.
In Tsjechië loopt op 6 december ― daar St Nicholas of Mikuláš dag ― Nicolaas rond samen met duivelsknechten en een engel. Zij zoeken wie goed, wie ongehoorzaam was, en delen afhankelijk van de uitkomst snoep of steenkool uit. De avond er voor trekken kinderen in groepjes van drie ― verkleed als Sinterklaas, de duivel en een engel ― zingend langs de deuren en krijgen van de bewoners snoepgoed.
In het Duitstalige deel van Zwitserland arriveert St. Nikolaus (of Samichlaus of Santiglaus) op een ezel op 6 december vanuit het bos.
In Bremen ― met oude banden met orthodox protestants Nederland ― vieren de kinderen op 6 december Sünnerklaas, als op onze Wadden. In het Oost-Friese Emden en Greetsiel komen de Sint en zijn Pieten per boot aan.
De oudste jaarlijkse intocht per boot wordt gevierd in de Italiaanse stad Bari, waar in 1087 zeelieden de door hen geroofde relicten van de heilige Nicolaas heen zouden hebben gebracht. (zie Nicolaasjaar 6)
Intocht Nederland
Nederland wijkt af van de optochten en intochten elders in Europa, omdat al in november op de 1e zaterdag na Sint Maarten de officiële intocht van Sinterklaas plaats vindt. Reeds tijden los van enige religieuze context.
Naar men aanneemt is ― door onderwijzer Jan Schenkman (1850) ― als eerste aan de zich altijd weer wijzigende traditie toegevoegd dat Sinterklaas als bisschop in Spanje woont en daarom in Nederland arriveert per stoomboot, vol met pakjes en uit te delen mandarijntjes, de appeltjes van oranje.
Sint wordt publiekelijk feestelijk binnengehaald, ieder jaar op een andere karakteristieke plaats van aankomst. Na de officiële ontvangst door de burgemeester volgt een uitbundige intocht van de geliefde heiligman, met langs de kant rijen opgetogen kinderen met vaak fel gekleurde feestbaretten of papieren mijters op.
Ook prins Willem Alexander en prinses Maxima waren toen de dochters nog klein waren jaarlijks met de prinsesjes, getooid met grote Pietenmutsen, aanwezig bij de intocht van Sinterklaas.
Zoals ook in mijn beschrijving van activiteiten in de Maand November is beschreven is het ieder jaar weer een mysterie hoe Sint Nicolaas voor allen op de tv duidelijk zichtbaar ergens in Nederland arriveert, en op dezelfde dag al kort daarna ook op ontelbare plekken elders in het land.
Het Sinterklaasjournaal
Van te voren is op het speciale Sinterklaasjournaal te volgen hoe steeds weer iets volkomen dreigt mis te gaan.
Het ene jaar lijkt het Grote Boek verloren, een ander jaar is de belangrijke Hoofd Piet onvindbaar, of de schimmel Amerigo, of zelfs de hele stoomboot.
Maar het komt altijd vlak voor de aankomst gelukkig weer helemaal goed.
En vanaf dan mag de schoen worden gezet, met voor de Sinterklaas over de daken dragende schimmel een wortel. Een ander mysterie is dat die de volgende morgen altijd verdwenen blijkt, ook al is er geen schoorsteen meer. Een nieuwe traditie wordt het op 6 december officieel uitwuiven van de Goede Sint.
Intocht in een Brabants dorp
De foto is genomen, toen er allerlei lokale varianten bestonden bij de intocht van sinterklaas.
De knechtfiguur op de foto heet Sjaak Sjoer of Sjaksjoer, een Brabantse variant die ook bijvoorbeeld in Haarlem voorkomt.
Namens Sinterklaas deelt hij de straffen uit.
De bange Brabantse kinderen zongen:
“O, Sjaak Sjoer mee oew zwart gezicht
En we sluiten de deur toch lekker dicht.”
Intocht in Amsterdam
Sint z/w In Amsterdam vond de eerste officiële intocht plaats in 1934. Foto en filmbeelden tonen veel mannen in traditionele kostuums, maar er liep naast het paard van de Sint slechts één zwarte Piet mee. December 1945 waren de Canadese bevrijders van de hoofdstad medeorganisatoren van de optocht. Met weinig besef van de aloude traditie schakelden ze een hele stoet Pieten in. Sindsdien arriveerde Sint overal omringd door talloze springende en dansende Pietermannen. (Waarvan het uiterlijk de laatste jaren wat is gewijzigd).
Het is grappig, ook anderen zeggen dit gevoel te kennen, hoe je als volwassenen bij het ontmoeten van een sinterklaas, automatisch weer in het vroegere eerbiedige gevoel schiet. Kwam ik hem bij ‘s avonds het uitlaten van hond op weg naar een volgend huisbezoek tegen, dan stopte ik even, en groette de mijterdragende met een kleine buiging. “Dag Sinterklaas” … En kreeg dan meestal een minzame groet met een witte handschoen terug.
In mijn vroege gymnasiumjaren zat ik in een klein vrindengroepje. We hielden heftige discussies, luisterden op de radio naar de Tour de France (tv had toen vrijwel nog niemand),en bij een van ons, die een grammofoon met goede platen had, dansten we; ik leerde er zelfs de tango. Een enkele keer trof ik dan op afstand vader de dierenarts, die overdag zelden thuis was. Al was het midden zomer, ik ervoer zelfs dan even een eerbiedig gevoel. Want deze man was jarenlang dé Sinterklaas van de Amsterdamse intocht.
Legenden[13]
Over gulheid
Er is onvrede over de wijze waarop Nicolaas gul aan de armen schenkt. Hij zou hierbij geld verkwisten door geen onderscheid te maken tussen de vrome behoeftigen en dronkaards, nietsnutten en liederlijke schooiers.
Wanneer hij ook de zorg krijgt over het kerkbezit wordt bij zijn leermeester Methodios geklaagd, dat het geld dat de gemeenteleden voor de armen schenken, door Nicolaas ook terecht komt bij arme ‘heidenen’.
Methodios roept Nicolaas hierover ter verantwoording, waarna deze het kerkgebouw begint te doorzoeken. Hij vindt daarbij een geldstukje en zegt:
‘Ik heb de verloren drachme gevonden.
Laat ons nu trachten het verloren schaap te vinden’ (zie Lucas 15: 4-7)[15]
Over dieven en gevangenen
Er bestaan enige minder bekende legenden over Nicolaas en dieven.
Legenda aurea
In de Legenda aurea uit de tweede helft van de 13e eeuw wordt verteld hoe iemand zijn bezittingen toevertrouwde aan een beeld van de heilige Nicolaas. Tijdens zijn afwezigheid roven dieven alles, maar laten het beeld zelf staan. Wanneer de eigenaar bij terugkeer de roof ontdekt takelt hij vol woede het beeld toe.
Dan verschijnt op het moment dat de dieven de buit gaan verdelen aan hen de heilige Nicolaas en overreedt ze ― onder het tonen van zijn door de beroofde man veroorzaakte verwondingen ― de gestolen goederen aan de rechtmatige eigenaar terug te geven.
In Deutsche Sagen van Jakob en Wilhelm Grimm staat “Der heilige Niclas und der Dieb”. Hierin gaat een dief een hardloopwedstrijd aan met Nicolaas, de duivel en de doden om het bezit van kerkgeld. Hoewel de dief verliest, neemt hij toch het geld mee. Wanneer kort daarop de dief sterft, zeult de duivel met zijn lijk rond.
Caesarius van Heisterbach beschrijft dat een ter dood veroordeelde dief in Keulen, die al aan de galg hing, Sint Nicolaas aanriep. Direct daarop werd hij bevrijd.
In heiligenlevens over Nicolaas van Myra wordt echter nergens iets vermeld over zijn bemoeienis met dieven. Wel was er eerder een relatie met Odin/Wodan. Dieven werden in die heidense dagen als straf opgehangen en waren dan aan Wodan gewijd.
Ook zijn er legenden over Nicolaas en over ter dood veroordeelden en gevangenen.
De Stratelaten legenden ― De handelingen van de drie generaals
Dit is de oudste bekend Nicolaaslegende, gedateerd tussen 527 en 565. Eustrathios, presbyter van de Hagia Sofia en schrijver van heiligenlevens, melde deze gebeurtenis als eerste, onder verwijzing naar een oude bron. Een afschrift van de Praxis de Stratelatis, is een verloren gegaan document (vita) over de drie generaals uit rond 370. Dus van kort na het overlijden van Nicolaas op 6 december 343, en het oudste geschrift over hem.
Het zou waar gebeurd kunnen zijn. Anders dan in de andere legenden worden namelijk bestaande personen en plaatsnamen genoemd. De drievoudigheid en de voorspellende dromen zijn echter duidelijke sprookjeselementen, die ook veelvuldig in de overige Nicolaaslegenden terugkeren.
Andere legenden zijn ervan afgeleid.
Drie Oost-Romeinse veldheren (stratelaten) worden met hun leger door keizer Constantijn naar Phrygië (in het tegenwoordige centraal Turkije) gestuurd om een opstand te bedwingen. Bij hun reis over zee noodzaakt slecht weer ze enige dagen te schuilen in een haven dichtbij Myra. De militairen vervelen zich en er ontstaat handgemeen met de burgers en kooplieden.
De militairen vervelen zich en er ontstaat handgemeen met de burgers en kooplieden. Nicolaas gaat er heen, regelt dat de rust weerkeert en zegent de generaals en hun manschappen, waarna Nicolaas de drie generaals uitnodigt in zijn verblijf in Myra.
Op weg daarheen vertellen opgewonden mensen dat de corrupte prefect Eustathios ― omgekocht voor tweehonderd pond zilver ― drie onschuldige mannen ter dood veroordeelde en dat de terechtstelling op punt staat te worden voltrokken. Zij haasten zich naar de plaats van de executie.
De mannen zitten al geblinddoekt en met gebonden handen op hun knieën op het schavot. Nicolaas rukt het zwaard uit de handen van de beul, bevrijdt de gevangenen en biedt zichzelf in hun plaats aan. Niemand durft daar op in te gaan.
Vervolgens spreekt Nicolaas de stadhouder boos toe en noemt hem:
‘een tempelrover en bloedzuiger, een goddeloze wetbreker. Aan de godvruchtige keizer moet gemeld worden hoe u uw ambt verzaakt, deze provincie plundert en zonder enige rechtspraak mensen afslacht uit hebzucht. Goud en zilver hebben u corrupt gemaakt …’
De duivelse stadhouder geeft zijn schuld toe en smeekt Nicolaas om vergeving. Die wordt hem geschonken op voorwaarde dat hij zijn leven gaat beteren.
De drie opperbevelhebbers vervolgen nu met hun leger hun reis naar Phrygië, bedwingen de opstand tegen Constantijn zonder bloedvergieten, en keren terug naar Constantinopel, waar de keizer ze prijst.
Terug in Constantinopel worden de generaals nu zelf het slachtoffer van een vergaande intrige. Zij worden door jaloerse generaals valselijk beschuldigd een staatsgreep te beramen en wegens hoogverraad ter dood veroordeeld.
In de kerker denken ze aan het in hun bijzijn door de bisschop verijdelen van de onterechte executie.
Ze bidden de hele nacht om de hulp van Nicolaas, die daarop in een droom aan keizer Constantijn verschijnt en hem voor de gevolgen van de onrechtvaardige terechtstelling waarschuwt. Nicolaas dreigt de keizer met een oorlog die hij zou verliezen; ook zou hij ten prooi vallen aan wilde dieren en gevaarlijke vogels.
Keizer Constantijn laat de generaals uit de kerker te halen, en vraagt wie die Nicolaas van Myra wel mag zijn. Zij vertellen waarvan zij in Myra getuigen waren. De keizer geeft de veldheren hun vrijheid en functie terug, en laat hen bovendien een boek, een wierookvat en twee kandelaars naar Nicolaas brengen.
Patroonheilige
Omdat Nicolaas in de Stratelaten legende meerdere hooggeplaatsten vermanend toespreekt wordt hij de patroonheilige van advocaten en rechters.
En vanwege de andere legenden onder meer ook van de gevangenen en van de armen.
In Rome wordt Nicolaas patroonheilige van de basiliek San Nicola in Carcere (Sint Nicolaas in de kerker).
De paus verleent deze kerk het privilege om op Sint-Nicolaasdag een ter dood veroordeelde gratie te verlenen.
De basiliek is gelegen aan de antieke groentemarkt en gebouwd op de fundamenten van drie op een rij gelegen Romeinse tempels uit de 3e en 2e eeuw v.o.j.
De kerk staat in zijn geheel over de middelste tempel ― gewijd aan Juno ― heen. De zes zuilen in de zuidelijke muur waren een deel van de tempel van Spes (de godin van de Hoop), en de acht zuilen in de noordelijke muur van de tempel van Janus.
Dit tempelcomplex wordt in het Liber Pontificalis genoemd als de plaats met een gevangenis; dit verklaart mogelijk de naam van de basiliek.
Er zijn ook recentere verhalen
Een kroniek verhaalt hoe in Goslar twee handboeien van een gevangen graaf opensprongen op het moment dat hij Nicolaas’ hulp inriep.
In 1933 zat een gevangene in een gevangenis in Keulen met op zijn arm getatoeëerd: Heiliger Nikolaus, schütz uns vor Polizei und Arbeitshaus.
In 1985 mochten in Apeldoorn 22 arrestanten in de cellen van het politiebureau hun schoen buiten de celdeur zetten. De volgende morgen zaten ze vol met pepernoten en speculaas. Het was een actie om het negatieve beeld over gevangenenbewakers wat te ontkrachten.
Levensgeschiedenis van Bisschop Nicolaus in Mühlhausen
Op twee altaar panelen in de St. Marienkerk te Mühlhausen (Thüringen) is de levensgeschiedenis van bisschop Nicolaas afgebeeld. Hierbij zijn van links naar rechts te zien:
- Bovenaan: zijn geboorte, doop, opvoeding en zijn werk als jongeling.
- Op de tweede rij: vroomheid, bisschopswijding, de legende van de drie maagden, en het korenwonder.
- Onderaan: zijn dood, de legenden van de storm op zee, van de Stratelaten, en van de drie scholieren.
Sinterklaas Goedheiligman
Sinterklaas goedheiligman
Trek je beste tabberd an
Rijd daarmee naar Amsterdam
Van Amsterdam naar Spanje
Appeltjes van oranje
Pruimpjes van de bomen
Sinterklaas zal komen.
Zie ginds komt de stoomboot …
Zie ginds komt de stoomboot,
uit Spanje weer aan.
Hij brengt ons Sint Nicolaas,
ik zie hem al staan.
Hoe huppelt zijn paardje
het dek op en neer.
Hoe waaien de wimpels,
al heen en al weer.
Zijn knecht staat te lachen
en roept ons reeds toe:
“Wie zoet is krijgt lekkers,
wie stout is de roe!”
Oh, lieve Sint Nicolaas,
kom ook eens bij mij.
En rijd toch niet stilletjes
ons huisje voorbij.
Weerspreuk
Sinterklaas regen, dat is nooit een zegen.
Noten
[1] Bron: Sinterklaasintocht (circa 1932) ― de Groninger Johan Dijkstra (1896–1978) was schilder, graficus, glazenier en oprichter van De Ploeg. Glas in loodraam kleuterschool de Zonnebloem (later de Nassauschool), Groningen.
[2] Bron: Mikuláš dag ― foto Chmee2, Tsjechië
[3] Bron: Rondrit van Santiglaus ― foto Chlempi, Fribourg (CH)
[4] Bron: St. Niklas in Ostfriesland ― kunstenaar onbekend. Uit: Otto von Reinsberg-Düringsfeld (1863). Das festliche Jahr in Sitten, Gebräuchen und Festen der germanischen Völker. Mit gegen 130 in den Text gedruckten Illustrationen, vielen Tonbildern u. s. w. Spamer, Leipzig. Bayerische Staatsbibliothek München.
[5] Bron: Aankomst van Sinterklaas In: J. Schenkman (1905) St. Nikolaas en zijn knecht. Amsterdam
[6] Bron: Dieuwertje Blok presenteert het Sinterklaasjournaal – NTR Public Broadcaster
[7] Bron: Intocht van Sinterklaas (1900) ― foto JC van Nunen, in een Brabants dorp
[8] Bron: Aankomst met het schip Spanje in Amsterdam (19 November 1955) ― foto Joop van Bilsen / Anefo
[9] Bron: Intocht Sinterklaas in Utrecht (1951) ― Historische foto’s van Sinterklaas in Utrecht, DUIC nieuws, 5 december 2017
[10] Bron: Sinterklaas op het Damrak (17 november 1959) ― foto Harry Pot / Anefo, in Amsterdam met op de achtergrond de Sint-Nicolaaskerk
[11] Bron: Sinterklaas en vele van zijn pieten arriveren in Pakjesboot 12 (16 November 2013) ― foto Rudi Niemeijer, in Groningen
[12] Bron: Sinterklaas op weg van de boot naar de ontvangst door de burgemeester op het stadhuis (21 november 2015) ― foto Berkh, in Groningen
[13] Zie onder andere: Sint & Pietengilde, sintenpietengilde.nl en Klosterkirche Lippoldsberg, Nicolaus, Heiliger zwischen Kult und Klamauk en Legenden omtrent Sint-Nicolaas ensie.nl/sinterklaaslexicon/legenden-omtrent-sint-nicolaas
[14] Bron: Saint Nicholas Gives Alms (1685) ― Jan Jiří Heinsch (1647-1712); Sinterklaas geeft niet aan de volwassen bedelaars, maar aan een kind aalmoezen; een jong hulpje houdt de giften omhoog.
[15] Lucas 15: 4-7 ― “Wie van u, die honderd schapen heeft en er één van verliest, laat niet de negenennegentig in de wildernis achter en gaat het verlorene zoeken, totdat hij het vindt? En als hij het vindt, tilt hij het met blijdschap op zijn schouders, en thuisgekomen, roept hij zijn vrienden en buren bijeen en zegt tot hen: Verblijdt u met mij, want ik heb mijn schaap gevonden, dat verloren was. Ik zeg u, dat er alzo blijdschap zal zijn in de hemel over één zondaar, die zich bekeert, meer dan over negenennegentig rechtvaardigen, die geen bekering nodig hebben.”
[16] Bron: Nicolaas redt drie ter dood veroordeelden en drie gevangenen (Stratelaten legende) ― deel uit het Nikolaus-Flügelaltar (circa 1485) St Marienkerk in Mühlhausen, Sint & Pietengilde
[17] Bron: Saint Nicholas Saves Three Innocents from Death (1888) ― Ilya Repin, foto The Yorck Project (2002) 10.000 Meisterwerke der Malerei (DVD-ROM), distributed by DIRECTMEDIA Publishing GmbH. ISBN: 3936122202, Russisch Museum, St Petersburg
[18] Bron: St. Nicholas appears to emperor Constantine in a dream ― Patriarchate of Peć, North Part of the Vault in Kosovo and Metohija, credits Blago Fund, Preserve and promote Serbian culture through the restaurating, recording, and archiving
[19] Bron: Zijaanzicht van de basiliek San Nicola in Carcere in Rome. In de zuidelijk wand de ingemetselde overblijfselen van de eerder aan de godin Spes gewijde tempel ― foto Berthold Werner
[20] Nikolaus-Flügelaltar (circa 1485) ― foto Dguendel, de St. Marienkerk van Mühlhausen
