Wim Lamfers
Een ontworteld, getraumatiseerd volk
Meer dan honderd jaar Sovjetpropaganda en censuur hebben de meeste Russen zozeer gehersenspoeld, dat zij wat van staatswege op hen afkomt aan leugens en bedrog min of meer geloven. Zij weten immers niet beter en kennen geen andere werkelijkheid dan een keihard bestaan. Dat zij niet door de leugens en de schone schijn heen kunnen prikken, kun je hun dus niet kwalijk nemen.
Meer dan honderd jaar Sovjet-socialisme heeft hun alleen dood en verderf, verval alom gebracht, terwijl de propaganda voortdurend spreekt van opbouw en vooruitgang (die bijna nergens te zien is).
In de steden is hier en daar enige schone schijn, maar het uitgestrekte platteland is door de collectivisatie vooral verwoest, met geweld terug geduwd in de Middeleeuwen. De film Andrej Roebljov van Andrej Tarkovski verbeeldt wat dat allemaal betekent en met mensen doet treffend.
Iedere Rus heeft in de familie wel iemand die jarenlang onschuldig in de Gulag heeft gezeten, één of zelfs meerdere keren naar Siberië is verbannen of gesneuveld is in de Grote Vaderlandse oorlog, in Tsjetsjenië, in Afghanistan, in Syrië.
Zoveel verdriet en ellende kan een mens niet verwerken, heeft daarom mensen misvormd: ongevoelig voor emoties, hard en cynisch gemaakt.
Russen geloven nergens meer in, hebben geen idealen meer, durven niet meer op verbetering van hun trieste, onmenselijk harde lot te hopen. Het enige wat zij kunnen doen om te overleven is niet opvallen, zich gedeisd houden, gedwee een masker dragen van politiek correct gedrag, zodat zij niet in handen vallen van de (geheime) politie, gemarteld worden, vergiftigd worden of spoorloos verdwijnen. In Rusland heerst alom een alles en iedereen verlammende angst.
Angst is een oergevoel dat heel veel met een mens doet, een mens misvormt …
De gevolgen
Vader is, zoals zo velen, aan de drank geraakt om de alledaagse ellende even te vergeten en heeft daardoor zijn gezin zozeer verwaarloosd, dat het uiteen is gevallen. Vader is gesneuveld. Moeder heeft een lover genomen. Voor de kinderen was er dankzij die stiefvader geen plaats meer. Zo werden zij niet de enige kinderen die keihard geconfronteerd werden met een Haus ohne Hüter (Heinrich Böll). Daardoor is ook deze zoon in een van de vele, vele kindertehuizen terecht gekomen. Daar word je alleen maar gedrild, groei je op zonder liefde, groei je op voor galg en rad, leer je geen normen en waarden, geen greintje fatsoen. Daar leer je niet wat het leven is, maar leer je alleen maar over-leven of zal je te jong over-lijden door van pure wanhoop zelfmoord te plegen.
Zo misvormd word je, als je niet oppast, een willoos werktuig in dienst van een niets en niemand ontziende dictatuur: politieman, KGB-er, officier; die baantjes betalen immers heel goed. Zo koopt de staat zijn mensen, die de machthebbers blindelings ondersteunen en waar nodig er hard op los slaan.
Dankzij de ellende in het kindertehuis word je gevoelloos, een crimineel, kanonnenvlees dat, net als in 1945 in Duitsland, zonder blikken of blozen moordt, verkracht, steelt: l’histoire se répète.
Wij hadden het kunnen weten, maar keken de andere kant op, wilden niet gestoord worden in ons leven vol rust en comfort.
Aan het hoofd van dit alles staat iemand die zelf een on-mens is, een totaal gevoelloze apparatsjik, want jarenlang gehersenspoeld door de propaganda, door de KGB. Iemand wiens ideale voorbeeld nota bene Stalin is, DE massamoordenaar, die miljoenen mensen uit de weg heeft geruimd. De Holodomor, ‘de plaag van de honger’ (1932-1933) kostte alleen al 1 op de 6 Oekraïners het leven.
Zo iemand is, net als alle andere Russen, alleen maar bezig met de vraag: hoe overleef ik, zo goed en zo kwaad als dat gaat? De machthebbers zijn dus net zo goed bang als de bevolking, bang voor hun eigenbevolking, bang de macht te verliezen.
Angst en macht corrumperen, leveren alleen maar ernstig gestoorde, misvormde mensen op.
Het Rode leger
In het Rode leger word je als rekruut van alle kanten zo pijnlijk vernederd, dat je geen mens meer bent, alleen maar het eeuwige, stompzinnige ‘Befehl ist Befehl’ kent, dus niet leeft maar overleeft, zonder verder na te denken, bijvoorbeeld over de vraag of iets goed of slecht is. In het Rode leger ben je zo diep gekwetst, door superieuren zozeer gekweld, dat je alleen maar vol opgekropte woede zit. Dan vermoord en verkracht je met het grootste gemak. Dan neem je, als je de kans krijgt, wraak op officieren door hen, net als tijdens de Tweede Wereldoorlog of in Afghanistan, in de rug te schieten of met een tank over hen heen te rijden. Voor wat hoort wat. Eigen schuld dikke bult.
Het Rode leger zit vol jonge, onervaren soldaten. Velen van hen hebben in een kindertehuis gezeten of komen uit een gebroken gezin voort: door het leven beschadigde mensen.
In het Rode leger verloopt alles alleen maar top down, net als in heel Rusland, wordt eigen initiatief daarom niet op prijs gesteld en draagt niemand verantwoordelijkheid. Dan loopt elke opmars al gauw vast.
In een door een ideologie beheerste maatschappij bestaat geen open communicatie, geen echte informatie. Geen wonder dus dat veel soldaten niet weten waar ze zitten, dat veel soldaten denken dat ze ergens op oefening zijn (dat is hun immers wijsgemaakt).
En dan ontdekken ze dat ze vechten in Oekraïne, ver van huis. Waarvoor ze vechten weten ze niet, maar dienst weigeren kunnen ze niet. De bevolking wil niets van hen weten, praat op hen in, demonstreert tegen hen, net als in 1956 in Hongarije en in 1968 in Tsjecho-Slowakije: l’histoire se répète.
Maar wat leert een mens van de geschiedenis?
Enig alternatief?
In de door de Sovjet-Unie bezette en gekolonialiseerde Oostbloklanden, waarin van alles ‘gleichgeschaltet’ was, was er nog maar één tegenkracht tegen de dictatuur overgebleven: de kerk. Daarin ontstonden in de ‘DDR’ en Polen tegenkrachten, die uiteindelijk tot de omwentelingen in dat grandioze jaar 1989 leidden.
De Russisch-orthodoxe kerk is nooit zo’n alternatief geweest. Het hoofd van die kerk, patriarch Kirill, is nota bene een KGB-man, die het regiem door dik en dun steunt, ja zelfs de wapens zegent, de oorlog tegen Oekraïne goedpraat.
De weinige dissidenten in dit immens grote land zijn zozeer geïntimideerd dat zij wijselijk zwijgen, want anders gaan zij eraan, de put in van de Gulag. Wie het onmenselijke systeem doorziet en de kans krijgt om te vluchten komt in Berlijn of Parijs terecht, waar sinds 1917 vele Russen in ballingschap verblijven.
Wie in Rusland durft te protesteren is ongelooflijk moedig.
Wie protesteert wordt immers gearresteerd, op straat of in het politiebureau in elkaar geslagen, door de KGB gemarteld, verdwijnt jarenlang in de gevangenis. Bij grote protesten in steden ver van Petersburg of Moskou, waar geen westerse journalist komt, wordt ook het Rode leger ingezet. Berg je dan maar.
Dat Russen in opstand zullen komen tegen dit onmenselijke regiem mag men dus niet verwachten, is eenvoudigweg te veel gevraagd. Russen hebben de eeuwen door getoond, dat zij heel veel geduld kunnen opbrengen, veel lijden kunnen doorstaan.
Wie vanouds geleerd heeft heel, heel veel geduld te hebben, onmenselijk veel te verdragen, komt nu eenmaal niet in opstand, niet in Rusland, niet in Belarus, niet in China, niet in het Midden-Oosten …
Levenslang
Wie sneuvelt wordt ergens onder de grond geschoffeld, zonder enig eerbetoon ver van de familie gecremeerd of zomaar op het slagveld achtergelaten. Zwaar gewond verwonderd naar de hemel kijken, zoals graaf Andrej Bolkonsky in Oorlog en vrede van Tolstoj, is er meestal niet bij in de al te lang atheïstische Sovjet-Unie.
Over het aantal slachtoffers zal men in Rusland, net als in nazi-Duitsland, nooit de waarheid horen. In Rusland is een mensenleven immers al eeuwenlang niet in tel en onder een ideologie bestaat de waarheid eenvoudigweg niet. Duizenden moeders zullen in Rusland dus nooit vernemen hoe hun geliefde kind aan zijn eind kwam. Over im-mens verdriet, over een levenslang trauma gesproken, een wond die niet heelt ….
Wie daardoor psychische moeilijkheden krijgt, vindt bijna nergens een luisterend oor, bijna nergens enig begrip, krijgt bijna overal als enige ‘antwoord’ een dooddoener te horen, van een priester net zo goed als van een psycholoog of psychiater; keihard.
Psychologie is immers een typisch westerse, kleinburgerlijke wetenschap in het Sovjetrijk. Arme vaders en moeders …
Noten
[1] Bron: Andrej Roebljov — film van Andrei Tarkovski
[2] Bron: Inval in Oekraïne
[3] Bron: Patriarch Kirill of Moscow — photo by Alexei Nikolsky (2021-11)
[4] Bron: Russische politie pakt ‘oppositie-oma’ op (still van video)
[5] Bron: war-and-peace-1966-1967 — verfilming Sergei Bondarchuk
