Machteld Roede
Bron: verscheen tevens in Civis Mundi Digitaal # 94
Deel 1 — deel 2
Al decennia lang zijn er acties gevoerd tegen de Vrouwelijke Genitale Verminking (VGV; Female Genital Mutilation FGM).
Toen Europa begin jaren negentig met de verschijnselen van vrouwenbesnijdenis (VB) te maken kreeg door de komst van besneden vluchtelingenvrouwen, was de medische wereld hier vrijwel onbekend met het gebruik en richtlijnen hoe ermee om te gaan ontbraken.
Marcel Reyners
De gynaecoloog Marcel Reyners, die eerder jaren in Afrika werkte, gaf uitleg in de vakbladen. Ik zocht contact met hem toen ik bij mijn literatuuronderzoek naar de factoren die de groei van meisjes in derdewereldlanden afremmen besnijdenis tegen kwam en totaal niet wist waar dat over ging. Hij gaf me privé college.
Later, mocht ik in 1992 op Hvar (Kroatië) tijdens het congres Women and Anthropology, implications of gender for health, georganiseerd door de Croatian Medical Association, namens hem zijn voordracht met zijn dia’s geven.
Reyners sprak ook tijdens de Themadag over Vrouwenbesnijdenis in Leiden, oktober 1992. De toenmalige minister Hedy d’Ancona keurde in haar openingsspeech het gevaarlijke ritueel zeer af. Dat mocht niet in Nederland worden toegelaten. Let wel: bijna dertig jaar geleden.
Helaas voerden meerdere Nederlandse vrouwen een felle tegenbeweging met het argument dat wij ons niet mochten bemoeien met een andere cultuur. Ze pleitten voor het wel toestaan van een prik in de clitoris. Dit zou nog lang doorklinken.
Aanwezige Somalische vrouwen smeekten echter Nederland haar wetgeving aan te scherpen en hun strijd tegen de pijnlijke, vaak levensgevaarlijke traditie te steunen. Zij verwierpen fel de symbolisch clitorisprik.
Ook op het grote UN 4th World Conference on Women in Beijing in 1995 vroegen Afrikaanse vrouwen nadrukkelijk om steun in hun strijd tegen het vrouwelijk genitaal verminken.
In 2002 zei President Berhane Ras-Work in Addis Abeba tijdens een conferentie van het Inter-Afrikaans Comité (IAC):
“In Europa en de Verenigde Staten wordt de uitroeiing van VGV steeds meer aanvaard als een verantwoordelijkheid van de hele internationale gemeenschap”.
De sleutel tot verandering is via onderwijs, gelijkheid en vooral ‘empowerment’ van vrouwen
Sinds het begin van de jaren tachtig werken in bijvoorbeeld Senegal, Mali, Ethiopië en Soedan lokale Niet-Gouvernementele Organisaties (NGO’s) aan de uitroeiing van de brute snede door de ontwikkeling van speciale gezondheidscentra en regionale training van gemeenschapswerkers en verloskundigen.
De NGO’s willen niet onmiddellijk stoppen met de praktijk maar proberen vrouwen te sensibiliseren en hen te helpen een kritische geest te ontwikkelen. Het Inter-Afrikaans comité voor traditionele praktijken met betrekking tot de gezondheid van vrouwen en kinderen bestrijdt naast tienerzwangerschappen ook genitale verminkingen.
Midden en N.O. Afrika en Azië
Maar helaas leven toch nog steeds in zo’n 30 landen in Midden en N.O. Afrika en in sommige delen van Azië zeker 140.000 miljoen besneden meisjes en vrouwen (Pharos). Soms besneden vlak na de geboorte, meestal als meisje voor het vijfde jaar, en bij sommige stammen in Nigeria kort rond de bevalling.
Er komen nog steeds nieuwe gevallen bij, onder meer doordat niet besneden vrouwen wanneer ze moeten vluchten naar een land met een VB cultuur zich ook laten besnijden om zich zoveel mogelijk aan te passen en niet uit de toon te vallen.
Europa
Door de huidige grote vluchtelingenmigraties wonen in Europa nu zeker 500.000 besneden vrouwen waarvan velen hun dochters ook willen laten besnijden.
Vrouwenbesnijdenis wordt wel in steeds meer landen officieel beschouwd als een schending van de fundamentele rechten van de mens, als kindermishandeling, en volgens de wet verboden. Maar er is internationaal te weinig tot geen controle, geen strafvervolging; de traditie blijkt sterker dan de wet.
Hoewel, België voegde al snel artikel 409 over een VGV verbod aan hun strafwet toe. Juriste Paulien Depickere schreef bij de KU Leuven in 2018 een duidelijke masterscriptie vol referenties over de wetshandhaving.
Frankrijk kent vanaf 1991 veroordelingen, met gevangenisstraffen.
Israël maakt bij hun immigratie het de Falasha — de Ethiopische Joden die acht dagen na de geboorte zowel hun jongens als meisjes besnijden — meteen duidelijk dat VB in Israël absoluut verboden en strafbaar is.
Nederland liep achter: de privacy mag niet worden geschonden; meisjes schenden mag echter wel…
Helaas liep de aanpak van Nederland achter bij andere Europese landen, we bleken in deze strijd lang geen gidsland maar een slappe hekkensluiter.
Er was officieel weinig actie. Al werd het in 1995 op het Vrouwencongres in Beijing opgestelde Platform of Action, met de resolutie tot verbod van VGV, mede door Nederland ondertekend.
Verder moet Nederland zich houden aan het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens (EVRM) en het Internationaal Verdrag inzake Rechten van het Kind (IVRK): het kind dient beschermd te worden tegen alle vormen van geweld, waaronder letsel en mishandeling. Daarbij spreekt Artikel 11 van de Nederlandse Grondwet over het recht op onaantastbaarheid van het lichaam.
Hoewel de KNMG (Koninklijke Nederlandse Maatschappij tot bevordering van der Geneeskunst) al in 1992 stelde dat artsen niet mogen meewerken aan welke vorm van VGV ook en na een bevalling geen her-infibulatie mogen toepassen, bleef de kennis bij veel artsen zowel als de controle te minimaal.
In 2004 ageerde Hirsi Ali (zelf besneden) en in 2005 staatssecretaris Bussemaker van Volksgezondheid tevergeefs tegen de laksheid van de overheid, omdat er meldplicht noch screening was geregeld. Ja, ons Wetboek van Strafrecht is zowaar in 2013 aangepast.
Maar — evenals in al die Afrikaanse landen met ook een wettelijk verbod — maakt dat weinig verschil. We gedogen, Nederland vervolgt niet; de rechter seponeert want de bewijslast blijkt lastig. De privacy mag niet worden geschonden; maar de meisjes wel.
In 2016 klaagden Sohail en Kool dat Nederland nog steeds vrijwel niet vervolgt.
In Nederland is de situatie sterk verbeterd
De situatie is gelukkig sterk verbeterd. Een strafrechtelijk aanpak is mogelijk volgens art. 300 -304, 307, 308 en ook 47en 48 in het Wetboek van Strafrecht, in 2013 hiertoe gewijzigd.
Stichting Pharos verzorgt al decennia uitgebreide voorlichting en acties op o.a. scholen, sinds enige tijd samen met de Somalische Associaties. In 2011 kwam de Jeugdgezondheidszorg (JGZ) met een standpunt preventie van vrouwelijke genitale verminking; sinds 2015 zit screening en signalering van dreiging in hun Basispakket.
De Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG) kwam in 2019 met een nieuwe multidisciplinaire leidraad. Oudere meisjes kunnen aangeven wanneer ze bang zijn voor een gedwongen vrouwenbesnijdenis. Een aantoonbare dreiging is grond voor de aanvraag van een verblijfsvergunning asiel voor bepaalde tijd.
De Nederlandse ‘keten aanpak’ met een zero tolerance beleid – een combinatie van preventie, wetshandhaving en zorg voor de hier wonende 30.000 besneden vrouwen — is nu een voorbeeld voor andere landen.
Het Rondetafelgesprek Tweede Kamer
Donderdag 13 februari 2020 (14.15-16.45 uur) vond in de Thorbeckezaal — pal naast de plenaire vergaderzaal van de Tweede Kamer — een door de vaste Commissie van Justitie & Veiligheid georganiseerd Rondetafelgesprek over VGV plaats.
De dagvoorzitter nodigde achtereenvolgens twee, drie en drie van de acht genodigde sprekers uit om rechts van hem aan de wat rondlopende lange tafel plaats te nemen; links van hem zat een negental Kamerleden.
De genodigden kregen tot vijf minuten om hun eerder ingestuurde notitie toe te lichten, waarna de Kamerleden vragen stelden. Ze bleken oprecht geïnteresseerd en er volgden goede discussies.
Shirin Musa — Femmes for Freedom (FFF)
Shirin Musa, oprichter en directeur van Femmes for Freedom (FFF) is de eerste vrouw uit een moslimgemeenschap, die zich heeft ontworsteld uit een islamitisch huwelijk door een religieuze scheiding via het Nederlands recht.
Als bevlogen en bekend activiste wijst ze jonge meiden op hun rechten en mogelijkheden en vecht voor een gelijke behandeling van vrouwen en mannen.
In 2018 deed ze aangifte tegen de Haagse salafistische As Soennah-moskee wegens aanzetten tot geweld vanwege hun online zomercursus waarin een ultraorthodoxe gast-imam opriep tot VB in Nederland (zie Janny Groen). In een bevlogen verhaal verwees ze naar dit alles.
E. Broers — afgevaardigde van Veiligthuis
De heer E. Broers, afgevaardigde van Veiligthuis — het Advies- en Meldpunt Huiselijk Geweld en Kindermishandeling — de enige man van de uitgenodigde sprekers, benadrukte hoe internationaal VGV als kindermishandeling wordt beschouwd dus strafbaar is.
Aanpak van kindermishandeling is echter niet eenvoudig, want in veel gevallen moeilijk aa, dus meestal ontbreekt de bewijslast. Mij lijkt echter het VGV plaatsen onder de grote paraplu van kindermishandeling niet zo handig, want het is door een kort lichamelijk onderzoek wel snel vast te stellen. Behandel daarom VGV als een eigen, specifiek fenomeen. Jeugdartsen moeten er naar durven kijken, moeten aangifte doen.
Dr. Jamila Mejdoub namens Atria
Gezondheidswetenschapper Dr. Jamila Mejdoub sprak namens Atria — het Kennis instituut voor Emancipatie en Vrouwen geschiedenis.
Zij had fundamentele kritiek ten aanzien van het Nederlandse beleid dat VGV definieert in termen van kindermishandeling, omdat dit voorbij gaat aan het gegeven dat het snijden tevens een vorm van gender gerelateerd geweld is.
Want het is gekoppeld aan de sociaal culturele rollen van mannen en vrouwen en een voorbeeld van de onderdrukking van vrouwen door de mannen. Ze pleitte daarom voor een genderspecifieke aanpak.
Atria stelt dat het Verdrag van Istanbul — het Verdrag van de Raad van Europa inzake het voorkomen en bestrijden van geweld tegen vrouwen en huiselijk geweld, door Nederland geratificeerd maart 2016 — concrete handvatten biedt om het beleid inzake de aanpak van VGV te evalueren.
Op 20 januari 2020 werd in een evaluatierapport van GREVIO — het orgaan van de Raad van Europa dat toeziet op de implementatie van het Verdrag van Istanbul — de Nederlandse overheid aangeraden om verplichte voorlichtingstrainingen over VGV in te stellen voor eerste en tweedelijns medisch personeel, waaronder huisartsen, aangezien die vaak een sleutelrol spelen in de identificatie van slachtoffers en meisjes die risico lopen.
Duw vrouwen niet in een slachtofferrol
Om sterk te staan moeten we elkaar niet betwisten. Toch maak ik een kanttekening.
Ook internationaal wordt VGV veelvuldig een genderissue genoemd, een voorbeeld van de onderdrukking door de man.
Maar duw deze de vrouwen niet te zeer in de gebruikelijke slachtofferrol. Het snijden is immers een uitgesproken vrouwenzaak; zeer zelden verricht een man het ritueel (en naar gezegd dan milder).
De mannen worden er ver buiten en vandaan worden gehouden, hun wordt niets gevraagd. Het snijden is een overblijfsel uit de tijd dat Afrikaanse vrouwen zelfstandig optraden.
Zij waren lang machtig, in bezit van het land, namen de grote beslissingen en bewaakten de tradities. Want Afrika kende lang vele matriarchaten, die echter door de hier totaal geen oog voor hebbende kolonisatoren helaas dom werden verstoord. En wat de mannen willen, wordt nooit gevraagd.
De Medische Faculteit van Khartoem rapporteerde eens dat 266 van 300 ondervraagde mannen duidelijk de voorkeur gaven aan geslachtsgemeenschap met niet-besneden vrouwen. Een 56 procent noemde als een argument het feit dat geïnfibuleerde vrouwen geen seksuele bevrediging ervoeren.
Diana Geraci namens Stichting Pharos
Diana Geraci sprak namens Stichting Pharos — het Landelijk Expertisecentrum Gezondheidsverschillen. Ze gaf een kort overzicht van al hun activiteiten.
Zij stellen de gemeenten verantwoordelijk voor de controle op VGV.
Ze geven uitgebreide aanbevelingen voor preventie, zorg, registratie, voorlichting van gemeente en de gemeenschap. Zij bevelen aan dat beleidsmakers en andere betrokkenen een systeem voor monitoring en evaluatie opnemen in hun actieplannen om het bereik en de effectiviteit van alle maatregelen te evalueren. Hun werk is zeer waardevol.
Zahra Naleie namens de FSAN
De laatste jaren werken ze nauw samen met de FSAN, de Federatie van Somalische Associaties in Nederland. Namens hen sprak Zahra Naleie.
Vrouwenkleding bespreken leidt af van het onderwerp, maar ik moet hier een uitzondering maken. Zij was zo prachtig gekleed in wijde rokken en een bonte omslagdoek vol kleine spiegeltjes, met boven op haar hoofd een bonte soort muts.
De FSAN staat het meest dichtbij de vrouwen en meisjes waar het om gaat en speelt met haar kennis, ervaring en goed gerichte adviezen een belangrijke rol.
Naleie kwam met belangrijke voorstellen zoals voor structurele financiële middelen. Ook noemde ze het jongeren een grotere rol geven in de strijd tegen VB. Inderdaad een goede aanpak omdat die de doelgroep van jonge meiden het beste bereiken.
Janine Janssen — Landelijk Expertise Centrum Eer Gerelateerd Geweld
Janine Janssen is bijz. hoogleraar Rechtsantropologie bij de OU en ook verbonden aan het Landelijk Expertise Centrum Eer Gerelateerd Geweld (LECEGG) dat onder andere politiekorpsen adviseert.
Zij benadrukte strak en duidelijk dat iemand met de Nederlandse nationaliteit of iemand met hier een vaste woon- of verblijfplaats die snijdt of laat snijden in Nederland strafbaar is. Het is dus een zaak voor de politie, maar de bewijslast is moeilijk.
Ze noemde een negental gevallen die ze te behandelen kreeg; maar niets leidde tot vervolging. Ook vroeg ze begrip voor de grote sociale druk.
Edien Bartels van de Vrije Universiteit
Edien Bartels van de Vrije Universiteit herhaalde Pharos aanbevelingen en wees nogmaals op het gevaar van een besnijdenistoerisme.
Ikzelf à titre personnel
Juist toen ik (à titre personnel) als laatste aan de beurt zou komen stonden Kamerleden op om de zaal te verlaten. Gelukkig niet uit desinteresse voor mij, de voorzitter schorste de bijeenkomst. Er was een bel gegaan, dus haastten de Kamerleden zich naar de grote vergaderzaal om over een motie te stemmen en keerden snel weer terug.
Naast een toelichting op de mijn ingestuurde notitie (waarvan veel in de huidige bijdrage is opgenomen) reageerde ik ook op de voorgaande discussies en noemde onder meer:
Voor de duidelijkheid naar overheid, instellingen en de vluchtelingen vrouwen is één gezamenlijke anti-VGV handleiding gewenst. Dus voeg in goede samenspraak de actiepunten van de verschillende instanties samen. Eenvoudig is dat niet. Zo was er al zware discussie over het overhevelen van privégegevens van het kinddossier van de consultatiebureauarts naar collega schoolarts.
Samenvoegen van perspectieven
Spreek de moeders geen schuldgevoelens aan; ze dachten goed te doen. Hen is bijgebracht dat het snijden onderdeel is van hun cultuur en dat Westerse onbesneden vrouwen onrein zijn. Spreek ze niet Westers koloniaal, paternalistisch vermanend toe.
Onbesnedenen hebben in deze wat boter op het hoofd. Besef dat in de 19e eeuw gynaecologen in Europa en de VS veelvuldig een clitoridectomie toepasten ter bestrijding van masturbatie en krankzinnigheid.
Tot 1960 bleef de ingreep in Amerika een geaccepteerde behandelmethode tegen hysterie en lesbianisme.
En welk recht hebben Westerse vrouwen op kritiek met de huidige hype van schaamlipreconstructies, waarvoor op het internet de advertenties over elkaar heen buitelen. Al gebeurt dat zeer hygiënisch en is heel wat minder ingrijpend dan de zware infibulaties, die nog steeds gangbaar zijn in Ethiopië en Somalië.
Wees uitermate duidelijk: hun in Nederland wonende dochter laten besnijden is strafbaar; leidt mogelijk tot gevangenisstraf.
Ik vroeg opheldering over de discrepantie: Pharos noemt steeds dat jaarlijks 40-50 in Nederland wonende meisjes risico lopen op een vakantiebesnijdenis. Maar volgens Janssen is er niet een keer vervolgd. Zij gaf hierop aan dat het aangeven volgens verschillende, langs elkaar lopende kanalen gaat, dat zeker niet alle gevallen haar instelling bereiken. Het aangeven en vervolgen lijkt mij dan ook nog steeds een ietwat cryptisch gebeuren.
Omdat volgens de Rechten van het Kind, de richtlijnen van de WHO en de vele resoluties van Vrouwencongressen en het EU besnijden van meisjes valt onder kindermishandeling dient in Nederland een consultatie bureau- of schoolarts een genitale verminking te rapporteren. Ze moeten zonder de toestemming van de ouders tussen de benen kunnen controleren.
Is er, zoals mij door een jeugdarts werd gezegd, vrees voor het hierbij etnisch discrimineren,
“dan kijken ze maar bij alle meisjes even”
reageerde een Nederlandse top medicus met wie ik van te voren mijn bijdrage op 13.02 besprak.
Schoolartsen kijken tenslotte ook in de slipjes ter controle of de ontwikkeling van de geslachtskenmerken wel normaal verloopt. Artsen moeten weten dat ze verplicht zijn een recente besnijdenis aan te geven. Ik vond het overigens te betreuren dat bij de gespreksronde geen arts of jurist aanwezig was.
Niet alleen verbieden, ook een alternatief bieden
Vervolgens wees ik er op dat gelukkig in Afrika al decennia lang lokale strategieën worden ontwikkeld voor een veelbelovend alternatieve rite de passage, zoals in Tanzania’s Kilimanjaro regio.
Om een kans van slagen te hebben, is het van essentieel belang dat welke maatregelen ook worden voorgesteld, deze specifiek op de lokale gebruiken zijn afgestemd.
Al in 1998 beschreef Chelala voor Kenia ‘Circumcision through words’. Na een cursus over hygiëne, juiste voeding, de wet, en de gevaren van het snijden volgt een voor de cultuur zo belangrijk feestelijk ceremonieel met muziek en dans bijgewoond door het hele dorp, mannen incluis, waarbij de meisjes — genitaal ongeschonden — worden ingewijd als vrouw. Waarom dat ook niet in Nederland proberen.
Bartels kapte dat na afloop meteen streng af; dat kan alleen daar, in dorpsgemeenschappen.
Maar is hier bijvoorbeeld de hechte Soedanese groep niet hierover te benaderen?
De islamitische gemeenschappen
Op Shirin Musa na spraken de overige genodigden niet over de islamitische gemeenschappen, maar ik vroeg met nadruk hen zeker te betrekken bij voorlichting en overleg. Hoewel het een hardnekkig misverstand is om vrouwenbesnijdenis te vereenzelvigen met de islam.
Besnijden is regionaal, cultuur gebonden
Het kan niet vaak genoeg worden benadrukt: het meisjes besnijden is regionaal, cultuur gebonden, en is zeker geen islam voorschrift.
Zo zijn de Kinin in Soedan — van oorsprong afkomstig uit Tsjaad — tegen VB dat ze beschouwen als in strijd met islamitische regels.
Boekjes met instructies hoe een goed moslim(a) te zijn, reppen er met geen woord over. De Koran vermeldt er nergens iets over.
Mohammed liet zijn eigen dochters niet besnijden
De zo gerespecteerde Hadith — regels gebaseerd op overleveringen uit het leven van de Profeet — bevat een soenna waarin profeet Mohammed, de Barmhartige, vraagt van de ingreep af te zien.
Hij hield van vrouwen en heeft meerdere toen gebruikelijke maar voor hen zeer ongunstige regionale cultuurgebruiken afgezwakt.
Zo ook de in zijn dagen veelvuldig toegepaste premoslim — traditie van de infibulatie.
‘Als het toch moet, voer het veel minder drastisch uit dan gebruikelijk’.
Hij liet zijn eigen dochters niet besnijden. Helaas, imams en vele onwetende moslims negeren deze uitspraak in de zo te respecteren Hadith.
November 2006 vaardigden in Caïro in de prominente Al Azhar-universiteit vooraanstaande islamgeleerden een algemeen islamitisch verbod uit op vrouwenbesnijdenis.
Fatwa tegen vrouwenbesnijdenis
De grootmoefti van Egypte, Professor Ali Gomaa (die ook niet zo vrouwvriendelijke uitspraken deed) verklaarde bij die gelegenheid waarom: vrouwenbesnijdenis berokkent lichamelijke en psychologische ‘schade’ (darar) en is daarmee in strijd met een van de beginselen van de Sharia, waarin ‘darar’ wordt verboden.
In 2009 vaardigde de grootmoefti een fatwa tegen vrouwenbesnijdenis uit. Weet, dat deze ook door de moskeeën hier is ondertekend.
De situatie dreigt te kantelen
We moeten alert zijn, de situatie dreigt te kantelen. Het is moeilijk duidelijk te krijgen of de rijke onvrije Golfstaten bemoeienis hebben met het gedachtengoed van de Nederlandse moskeeën, wat de gast-imams uit de Golfstaten hier komen preken.
Al is de frequente oproep tot homohaat (al jaren terug op een zondagmorgen openlijk op de tv in een kinderprogramma), ja tot het vermoorden van homoseksuelen, reeds enige tijd bekend.
Ik hekelde in 2018 in Civis Mundi dat er zo weinig reactie kwam (op die van Shirin Musa na) op de online oproep vanuit de As Soennah moskee in Den Haag tot besnijden van meisjes in Nederland.
In een uitzending van de Nieuwe Maan verdedigd door een jonge salafistische prediker die verklaarde dat de moskee niets strafbaars deed: “De cursus was informatief; besnijdenis is wel niet verplicht is, maar wordt door de islam aanbevolen om bij vrouwen de seksuele lust te remmen”.
Deze predikers van aanbevelingen die notabene tegen de Hadith en de 2009 fatwa ingaan, moeten ervan worden doordrongen dat ze voor zulke uitspraken strafrechtelijk worden vervolgd. Er moet parlementair onderzoek komen of ze hiervoor een gebiedsverbod moeten krijgen of mogelijk het land uitgezet.
AIVD-directeur Dick Schoof waarschuwde kortgeleden de enquêtecommissie van de Tweede Kamer voor de toenemende invloed van de horde tweede generatie goed Nederlandssprekende assertieve ‘salafistische aanjagers’ die de tot nu veelal gematigde moslims opzetten tegen ons Westers gedachtengoed en aanzetten om ideeën van een ultraorthodoxe, fundamentalistische islam over te nemen. Zij wanen zich buiten onze wetgeving, keren zich tegen de Nederlandse samenleving.
Dit gevaar kwam kort na onze Gespreksronde duidelijk naar voren bij het verhoor onder ede van de radicale voorganger van de Utrechtse alFitrah moskee met zijn frontale aanvallen op Nederlandse waarden en normen.
De ontwikkeling tot een afgeschermde parallelle samenleving dreigt ons verbod op vrouwenbesnijdenis te verzwakken. Hopelijk kunnen verstandige liberale moslims het tij nog keren.
Tot slot – helaas komt er meer dan eens weinig tot geen gevolg op adviezen uit Kamergesprekrondes. Ik besloot daarom met gebalde vuist:
“Kamer, tolereer het genitaal verminken van meisjes niet langer.
Pak door, vervolg, en treedt er tegen op!”
Literatuur
- Chelala, C. (1998). An alternative way to stop female genital mutilation. In: The Lancet. July 11: 352-126.
- De Pickere, Paulien (2018). Female Genital Mutilation: Rites and Wrongs. Masterscriptie Rechten. Leuven: Katholieke Universiteit.
- El Saadawi, N. (1980). The hidden face of Eve. London: Zedd Press.
- Grimal, P. (ed). (1989). Larousse World Mythology. London: Hamlyn.
- Groen, J. (2018). Aangifte tegen Haagse As Soennah-moskee wegens aanzetten tot vrouwenbesnijdenis In: Volkskrant 8 november.
- (2019). Vrouwelijke Genitale Verminking: Omvang en risico in Nederland, Utrecht; opgevraagd van: https://www.pharos.nl/kennisbank/vrouwelijke-genitale-verminking-omvang-en-risico-in-nederland.
- Reyners, M.M.J. (1992). Circumcision, a Threat for Women’s Health. A detailed survey for Western scientists by a Dutch gynaecologist with an African practice of many years. In: Collegium Antropologicum (Zagreb). 16(1): 145-150.
- Reyners, M.M.J. (1993) Het besnijden van meisjes. Een leven lang leed en pijn. Amsterdam: Boom.
- Roede, M. and Verduin, F. (2006). Female Genital Mutilation (FGM) and African Attempts to Stop the Practice. In: Biennial Books of the EAA. 4: 171–177.
Contact
contact@veiligthuiszl.nl; info@atria.nl; info@femmesforfreedom.com; info@pharos.nl; info@fsan.nl; landelijk-expertise-centrum-egg@politie.nl; z.naleie@sfan.nl
[1] Bron: De Thorbeckezaal
