Hoofdredactie
Lucht — wegen van het hoofd — Gnosis en mystieke perspectieven — Gnosis en gnostiek, wat is dat?
Gnosis is afgeleid van het oud-Griekse woord voor kennis en verwijst naar een belangrijke stroming in westerse vormen van filosofische levenskunst (zoals de stoïcijnse); en naar de hermetische filosofie en mystiek, waarin zelfkennis als sleutel voor kennis van het al geldt.
De oudste tekst ‘gnoti seauton’ — boven de poort van de Apollo-tempel te Delphi — vat deze sleutel samen in de oproep ‘ken je zelf’.
‘Hermetische’, mystieke en humanistieke perspectieven
Andere wijsheidsspreuken ‘zo boven, zo beneden’ en het inzicht in de samenhang tussen de mens als microkosmos met de schone ordening van de macrokosmos. Het woord ‘kosmos’ betekent schoonheid, wat ook hoorbaar is in de uitspraak “de harmonie der sferen” van wiskundige en filosoof Pythagoras.
Deze expressies van wijsheden weerspiegelen een ‘hermetische’ onderstroom van geheime kennis uit diverse bronnen, zoals de Egyptische en Griekse mythologie en filosofie, de ‘alchemistische’ en astrologische kennis die door filosofen zoals Agrippa van Nettesheim en Paracelsus is verzameld.
Deze verborgen (‘hermetische’) kennis zou teruggaan op de mythische figuur Hermes Trismegistus en terug te vinden zijn in uiteenlopende gnostische, mystieke, neoplatoonse en natuurfilosofische geschriften, zoals de ‘Asclepius’ en het ‘Corpus Hermeticum’.
Marsilio Ficino (1433-1499) vertaalde deze oude ‘hermetische’ geschriften in het latijn en maakte ze daarmee toegankelijk voor anderen.
Ook Newton schreef er commentaren op.
Velen zijn erdoor geïnspireerd, onder meer de Italiaanse Renaissancefilosoof Giovanni Pico della Mirandola (1463-1494) in zijn geschrift Oratio met de bekende spreuk
“Een groot wonder, o Asclepius, is de mens”
— en de Rozenkruisers, getuige bijvoorbeeld het geschrift de ‘Chymische Hochzeit’ van Christiani Rosencreutz uit 1459.
Deze jong gestorven ‘uomo universale’ die zich had verdiept in alle beschikbare wijsheid uit zijn tijd zowel als de oude wijsheid van de Grieken, Romeinen, Egyptenaren, Chaldeeërs werd ‘de Phoenix der genieën’ genoemd.
Een onderstroom in de westerse cultuur
Deze vanuit Italië door Europa trekkende oplevende belangstelling voor de antieke wijsheid ― die we nu het Humanisme noemen ― kende enerzijds een ‘academische’ richting. Deze zag de retorica en de andere ‘vrije kunsten’ als basis van opvoeding en educatie, uitmondend in wat nog steeds ‘de humaniora’ heet. Anderzijds was er ook steeds de belangstelling voor de ‘verborgen’ (hermetische) kennis, afkomstig uit mythische, astrologische en mystieke bronnen, als een onderstroom in de westerse cultuur.
Mede door het aanleggen van een ‘Hermetische Bibliotheek’ van oude alchemistische en gnostische geschriften in Amsterdam door Gilles Quispel is er sprake van een herwaardering in onze tijd.
Door Carl Gustav Jung diepte psychologische interpretatie van oude mythische ‘archetypische’ beelden uit diverse culturen is op dit gedachtegoed voortgebouwd. De archetypische beelden zouden voortkomen uit een diep, ‘archaïsche’ laag in de menselijke ziel en duiden op een proces van menswording (‘individuatie’) — zoals het beeld van het ‘geheime huwelijk’ staat voor de eenwording van vrouwelijke en mannelijke aspecten van de ziel.
Deze ‘hermetische’ oude kennis zou aldus gericht zijn op het vinden van ‘de steen der wijzen’, een beeld dat verwijst naar de transformatie van lood in goud. Deze idee werd ook proefondervindelijk door de ‘alchemisten’ en natuurfilosofen met behulp van chemische experimenten onderzocht. Ze diende evenwel vooral symbolisch te worden verstaan als een innerlijk transformatieproces. Uiteindelijk zou het gaan om de bevrijding van grofstoffelijke elementen (lood) tot kennis van het ware zelf (goud): de symbolische beelden duiden op een mystiek pad van eenwording door middel van zelfkennis.
‘Heidense’ perspectieven
Voor zover de hermetische, gnostieke en mystieke geschriften de dogma’s en leerstellingen van de christelijke leer anders interpreteerde of deze zelfs tegenspraken, zijn de ‘gnostici’ — zoals de katharen in Zuid-Frankrijk (waar ons woord van ‘ketters’ van afstamt) — de mystici en alchemisten door de kerk als ‘heidens’, ‘ketters’ en afvalligen veroordeeld en vervolgd.
Als ongelovigen of afgedwaalden van de ‘ware leer’ (‘orthodoxie’) zijn de ketters vergelijkbaar met de ‘heidenen’, de oude volkeren en culturen van voor de jaartelling en geboorte van Jezus van Nazareth, die er derhalve per definitie ‘heidense’ denkbeelden op na hielden; zoals het Romeinse en Griekse veelgodendom, en de Germaanse, Keltische en Noordse animistische denkbeelden en mythologieën.
Van deze eclectisch en palimpseste (zoals oud perkament werd hergebruikt en er steeds overheen geschreven werd met nieuwere teksten) samengestelde bibliotheek van oude wijsheid wordt nog steeds dankbaar gebruik gemaakt ― zoals bijvoorbeeld in de roman “De Alchemist” van Paulo Coelho. En de studie naar archetypische symbolen vanuit het diepte psychologische perspectief van C.G. Jung ― om uit te putten voor de kunst ‘te worden wie je bent’.
Hoe dieper we terug gaan naar de bron van deze filosofische perspectieven van levenskunst, met de mystieke ‘Hermetische’ en ‘Heidense’ verhalen, hoe sterker de symboliek en rituelen ook boeiende interculturele verbanden tussen wijsheidstradities tonen.
- Bor, J. (Red.). (2003). 25 Eeuwen Westerse Filosofie: Teksten, Toelichtingen. Amsterdam: Boom.
- Borchert, B. (1994). Mystiek. Het verschijnsel, de geschiedenis, de nieuwe uitdaging. Haarlem: J.H. Gottmer.
- Coudert, A. (1984). Alchemie. De steen der wijzen. Deventer: Ankh-Hermes.
- Janssens, U. (2009). De heidenen. Riten, culten en religie in de Lage Landen. Van oertijd tot christendom. Houten: Lannoo.
- Moerland, B. (1992). Schatgraven in Nag Hammadi. Een inleiding tot de gnostiek. Den Haag: Synthese Mirananda.
- Quispel, G. (red). (1992). De Hermenetische Gnosis in de loop der eeuwen. Beschouwingen over de invloed van een Egyptische religie op de cultuur van het westen. Baarn: Tirion.
Noten
[1] Bron: Corpus hermeticum, 1e Latijnse editie door Marsilio Ficino
[2] Bron: Mandala
[3] Bron: Katharen worden in 1209 verdreven uit Carcassonne
