Russische Zigeunerromances 3

Bronnen van de romance

Fred de Haas; tekst, vertaling/ bewerkingen

deel 1 – deel 2 – deel 3

In dit artikel, dat kan worden beschouwd als een vervolg op mijn vorige twee bijdragen over Zigeunerromances, neem ik u eerst mee naar de Europese Middeleeuwen ten tijde van de Spaanse en Franse troubadours, om daarna aandacht te wijden aan de klassieke romance van de latere eeuwen.
Fragmenten van teksten en geluidsopnames zullen ons hierbij vergezellen.

Om u in de sfeer te brengen van die vervlogen tijden laat ik u eerst luisteren naar een uitvoering van een van de Cantigas de Santa María die gewoonlijk worden toegeschreven aan Alfons de Wijze van Spanje (1221–1284). Het betreft Gezang 100, gezongen in het Galicisch-Portugees.

Vroegmiddeleeuwse muziek en Zigeunerromances

Voor wie de verleiding niet kan weerstaan om de Vroegmiddeleeuwse muziek te vergelijken met de melancholieke sfeer die er vaak uitgaat van de Zigeunerromances is er de volgende compilatie.

De melancholieke en langgerekte tonen van de troubadours uit de tijd van Richard Leeuwenhart (1157-1199) zijn niet zo verwijderd van die van de zigeunerliederen.

U kunt een stukje luisteren naar een opname die bijna een uur duurt.

De oorsprong van het woord romance

Via het Volkslatijn naar de Romaanse talen

Het woord romance, dat in bijna alle Europese talen is overgenomen, komt van het gesproken Latijnse románice en betekende: in de Romaanse volkstaal (geschreven tekst)^[4].

In de Franse en Provençaalse literatuur van de vroege Middeleeuwen vinden we het woord romanz^[5] in de betekenis van vertelling op rijm.

In de dertiende eeuw, echter, zien we, dat er een verschuiving in betekenis optreedt.
In die tijd komt namelijk het schrijven van proza namelijk hoe langer hoe meer in zwang en zien we dat het begrip romanz op den duur alleen nog maar vertelling in proza gaat betekenen, en wel een fictieve vertelling van enige omvang.
En in díe betekenis is de term tot op de dag van heden blijven voortbestaan in het Franse spraakgebruik en in de talen die het als leenwoord hebben opgenomen: roman.

Toch zou de oude ― van het Latijnse románice afgeleide ― term niet verloren gaan in Frankrijk. Veel later werd namelijk uit Spanje het woord romance in de Franse taal opnieuw geïntroduceerd en wel om een bepaald muzikaal genre aan te duiden.

De klassieke romance in Spanje, Frankrijk en Duitsland

De romance in Spanje

Sinds de late 15^e eeuw verstond men in Spanje onder romances eenstemmige of meerstemmige liederen, die uit meerdere coupletten bestonden.

We weten niet hoe deze romances zijn ontstaan, omdat er geen geschreven documenten van vóór die tijd bewaard zijn gebleven die ons duidelijkheid hierover zouden kunnen verschaffen. Het is echter zeer waarschijnlijk, dat deze liederen oorspronkelijk fragmenten zijn geweest van gezongen heldendichten, de zogeheten cantares de gesta.

Onze vroegste bron van gecomponeerde romances is de Cancionero musical de Palacio, een verzameling liederen die voor het Spaanse hof werd samengesteld in het laatste kwart van de 15^e en het eerste kwart van de 16^e eeuw^[7], de tijd van de ‘Katholieke Koningen’ Fernando en Isabel van Castilië.

In deze Cancionero zijn, naast romances, nog andere liedsoorten opgenomen, zoals de villancicos (wereldlijke en geestelijke liederen met een refrein) en estrambotes (Italiaanse liederen).
Hoewel aanvankelijk van elkaar verschillend, vervaagde in de 17^e eeuw het onderscheid tussen villancicos en romances en kreeg de naam romance de overhand.
Als voorbeeld volgt hier een tekstfragment en muziek van Juan del Encina, tijdgenoot van Columbus en de Katholieke Koningen.

De romance in Frankrijk

Omstreeks die tijd moet de romance naar Frankrijk zijn overgewaaid, want in de 18^e eeuw begon in Spanje de romance te vervreemden van zijn oorsprong en wordt de term gebruikt om aria’s, koorliederen en instrumentale intermezzo’s aan te duiden. Tenslotte verdween aan het eind van de 18^e eeuw in Spanje de term romance als aanduiding van een muzikaal genre.

Voordat men in Frankrijk ±1750 het begrip romance uit Spanje invoerde om liederen met een sentimentele inslag aan te duiden, duidde men deze aan met termen als air tendre, brunette of vaudeville.
In 1703 werd door Christophe Ballard een bundel gepubliceerd met dit soort liederen.
U hoort Les musiciens de Saint-Julien.

Het is echter niet eenvoudig om te achterhalen wat men nu precies onder romance als muzikaal genre verstond, omdat de meningen van de 18^e-eeuwse tijdgenoten hierover uiteenliepen.
Een definitie van de romance, die nogal langdurige invloed heeft gehad is die, welke Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) aan het genre heeft gegeven:

«Air sur lequel on chante un petit poème du même nom, divisé par couplets, duquel le sujet est pour l’ordinaire quelque histoire amoureuse et souvent tragique… la romance doit être écrite d’un style simple, touchant et d’un goût un peu antique»^[9].

Uit ‘Les consolations des misères de ma vie’ (muziek: J.J. Rousseau, tekst: De Leyre) hoort u ‘Je l’ai planté, je l’ai vu naître’ . Het lied wordt gezongen door de sopraan Gloria Sánchez.

In de vijfde druk van de Dictionnaire de l’Académie française (Paris, 1798) vinden we de volgende definitie van ‘romance’:

«Mot tiré de l’espagnol et qui signifie une petite pièce de vers faite pour être chantée et dont le sujet est triste et élégiaque»^[10];

De definitie van Rousseau is zelfs letterlijk doorgedrongen tot de tweede uitgave van de Grote Sovjet Encyclopedie, de Bolsjája Sovjétskaja Entsiklopédija^[11]

Behalve het begrip romance kende men in Frankrijk, in de late 18^e en vroege 19^e eeuw, nog een andere liedsoort: het chanson.
Met de term romance duidde men de sentimentele liederen aan en het begrip chanson werd gehecht aan liederen van wat vrolijker aard.
Hierover kunnen we een tijdgenoot uit 1813 aan het woord laten:

«J’ai dit que la Romance et la Chanson pouvaient bien être soeurs, quoique cette dernière ne soit venue que longtemps après son aînée, et je conviens qu’elles se ressemblent un peu ; mais toutes deux ont leur caractère particulier. La Chanson aime la gaîté, la Romance vit de sensibilité et de grâce.»^[12]

De Fransen claimen graag het monopolie van de zuivere romance en Thiébault geeft in 1813 zelfs duidelijke aanwijzingen, in de vorm van een schoolmeesterachtige opsomming, voor het uitvoeren en vervaardigen van een romance:

1. «Qu’on ne fait plus de romances sans accompagnement de harpe, de lyre ou de piano;
2. Que ces accompagnements, simples comme le chant, ne comportent guère d’agréments superflus;
3. Que l’on fait toujours précéder le chant par une première ritournelle… ; les proportions de la romance sont déterminées. L’air d’une romance ne peut embrasser plus d’un couplet, à moins qu’en employant successivement les modes mineur et majeur on n’étende sa composition jusqu’à deux.»^[13]

Hij geeft een sneer aan het adres van die ‘buitenlanders’ die ― door af te wijken van zijn voorschriften ― de romance ontaarden:

«Mais il n’y a que des étrangers qui aient pu songer à dénaturer ainsi la romance».^[14]

Het begrip romance kreeg op den duur echter zo’n ruime betekenis, dat het begon samen te vallen met soortgelijke genres, die ook in het buitenland werden beoefend. Zo spreekt men in de Revue et Gazette musicale (1838) van liederen die ‘Lied bij de Duitsers, Romance bij de Fransen en Canzone bij de Italianen worden genoemd’.

In de late 19^e-eeuw, veel later dus dan in Spanje, verdwijnt de term Romance in Frankrijk.

Voordat we overgaan naar de liedkunst in Duitsland wil ik u in dit artikel de bekende klassieke romance ‘Plaisir d’amour’ niet onthouden, een compositie van Jean Paul Égide Martini (1741–1816) uit 1784. De tekst is van Jean-Pierre Claris de Florian.
De romance wordt gezongen door Victoria de los Angeles.

De Romanze in Duitsland

In Duitsland kwam ― net als in Rusland ― vóór de tweede helft van de 18^e eeuw de term Romanze niet voor, maar omstreeks het midden van de 18^e eeuw werd door J.W.L. Gleim het woord via het Frans uit het Spaans overgenomen om een dichtvorm aan te duiden die je het best zou kunnen omschrijven als een gestileerd straatlied, i.e. een goed vormgegeven smartlap.

Straatlied of niet, men blijft de Romanze in de eerste plaats als een gedicht, dus als een literair genre zien. Dat kun je concluderen uit de toevoeging “mit Melodien” in de titel van een boekje dat in de tweede helft van de 18^e eeuw in Duitsland verscheen: Romanzen mit Melodien.^[17]

Wat de inhoud van de Romanze betreft valt het op, dat in het Duitse taalgebied ― met de onstuimige opkomst van de romantische poëzie ― de Romanze vaak en langdurig geassocieerd werd met een “romantische”, sprookjesachtige droomwereld. Als het er bijvoorbeeld om ging de Romanze van de Ballade te onderscheiden, werd duidelijk gewezen op het “romantische” karakter van de Romanze:

“(Die Romanze) ist im Grunde schwer von der Ballade zu unterscheiden. Wie diese is die Romanze lyrische Erzählung einer Begebenheit, aber in Form und Inhalt rein romantisch, durch die lieblichen Reim, Assonanz- und Consonanzgewinde…”^[18]

En wat de muziek betreft:

“Die Musik zur Romanze muss einfach und rührend sein und den Charakter des Romantischen in sich enthalten; der Vortrag einfach und ungekünstelt sein.”^[19]

Het idee van Rousseau, dus.

Een van de bekendste liederen van Franz Schubert is ‘An die Musik’ uit 1817 op tekst van Franz von Schober.
De tenor Dietrich Fischer Dieskau zingt deze romance voor u:

De klassieke romance in Rusland

De term romance (Russisch: ‘романс’) duikt in Rusland op in het prille begin van de 19^e eeuw. Met die naam worden liederen aangeduid die instrumentaal worden begeleid. Waarschijnlijk had men toen de behoefte om ― vanwege de verandering in vocale lyriek ― deze liederen in naam te onderscheiden van de Russische liederen die al sinds de 18^e eeuw werden gezongen.
In dit artikel ga ik wat uitgebreider dan in de vorige delen in op de Russische klassieke romance.

De klassieke romance is een kunstlied

Voor alle duidelijkheid: de klassieke romance is een kunstlied, dat gecomponeerd is op een literaire tekst. Het genre moet duidelijk worden onderscheiden van het eenvoudige volkslied en het stadse folkloristische lied, dat ook wel de “gewone” of “alledaagse” romance^[20] wordt genoemd. Beide genres werden, overigens, in het Russische kunstlied opgenomen en verder uitgewerkt. Hierbij dient te worden aangetekend, dat de volksliederen door de componisten slechts gebruikt werden als een verrijking van de kunstromance.
Voor de intrinsieke etnologische waarde van het volkslied had men toen geen belangstelling. Curieus is, dat de kunstromances soms zó dicht in de buurt van de folklore komen, dat vele klassieke romances in dat folkloristische genre worden opgenomen en, vaak anoniem, worden doorgegeven.

De Russische klassieke romance, die omstreeks 1825 het “Ik-gevoel” in de muziek introduceert, luidt een nieuwe periode in van de Russische muziekgeschiedenis.

Romance componisten laten zich inspireren door de poëzie van Póesjkin, Zjoekóvski, Fjet, Ljérmontov, Koljtsóv, Ogarjóv en anderen. De lyriek van deze dichters wordt gekenmerkt door thema’s als Afscheid, Scheiding, Verbanning, Zelfmedelijden, Eenzaamheid en Levensmoeheid, allen stuk voor stuk variaties op het Franse “Mal du Siècle” en de Duitse “Weltschmerz”.

Al deze thema’s en gevoelens weerspiegelden zich in sentimentele en harmonische mineurtoonaarden van een muziekgenre, dat zich liet inspireren door Europese, meer in het bijzonder, Italiaanse voorbeelden.

De componist Alexander Aljábjev en de dichter Anton Delvíg

Een beroemde romance is ‘De nachtegaal’^[21] van Anton Delvíg (1798-1831) op muziek van A. Aljábjev (1787-1851).
Olga Poedóva zingt ‘De Nachtegaal’.
Hieronder een fragment.

De geliefkoosde thema’s van Aljábjev waren Afscheid, Scheiding, Verlangen naar het vaderland, de Natuur als spiegel van de ziel. Later, in de jaren ‘40 van de 20^e eeuw komt het sociale thema in het werk van Aljábjev met, bijvoorbeeld, De Bedelaarster^[22].
U kunt het hele lied horen zingen, ik vertaal voor u de eerste vier strofen.

‘Нищая’ (исп. Полина Конкина) / Nisjaja (zang: Polina Konkina)

Нищая

Зима. Метель. И в крупных хлопьях,
При сильном ветре, снег валит.
У входа в храм одна в лохмотьях
Старушка нищая стоит.

И милостыни ожидая,
Она все тут с клюкой своей.
И летом, и зимой босая …
Подайте ж милостыню ей! (2x)

Сказать ли вам … Старушка эта
Как двадцать лет тому жила.
Она была мечтой поэта.
И слава ей венок плела.

Когда она на сцене пела,
Париж в восторге был от ней.
Она соперниц не имела …
Подайте ж милостыню ей! (2x)

Музыка: Александер Алябьев
текст: Антон Дельвиг

De bedelaarster

Het stormt, ‘t is winter en in dichte vlokken
valt de sneeuw bij harde wind;
bij de kerkdeur, dáar, in die versleten rokken,
is ‘t waar je een oude bedelaarster vindt.

En ze wacht daar op een aalmoes,
altijd leunend op haar stok;
zomer, winter, en op blote voeten,
géef haar iets, u ziet haar armoe toch! (2x)

Dat oude vrouwtje, moet u weten,
was zangeres, zo’n twintig jaar geleden;
zij was de droom van de poëten,
en roem omkranste haar verleden.

Toen zij op dat podium zong,
lag Parijs nog aan haar voeten;
geen artieste die ‘t zo kon,
laat uw gift haar pijn verzoeten! (2x)

Muziek: Alexander Aljábjef
Tekst: Anton Djelvíg
Vertaling/ bewerking: FdH

Een echte kunstliederencomponist was Werstovski, die de door Póesjkin geschreven romance ‘Oude man, vreselijke man’^[23] op muziek heeft gezet.

De componist Franz Liszt

Franz Liszt (1811-1886), die in 1842 gastpianist was in Sint Petersburg, publiceerde in datzelfde jaar twee stukken voor piano (“Deux mélodies russes. Arabesques”), waarvan hij het eerste “Le Rossignol, air russe d’Alabieff” heeft genoemd. Ook de zangeres Pauline Viardot, die eveneens gastrollen vervulde in Sint Petersburg, nam dat lied op in het intermezzo “De zangles” uit de Barbier van Sevilla van Rossini.
Hierbij van Franz Liszt ‘De Nachtegaal’ uit ‘Mélodies russes, no 1. Piano: István Székely.

De componist Alexander Warlámov

Een van de ‘schlagers’ van de 19^e eeuw was de romance ‘De rode Safaraan’^[25]van Warlámov op een tekst van de dichter Tsygánov.
Dit lied is bekend geworden vanwege de folkloristische tekst, die het lot van de Russische boerin in enkele woorden samenvat.
Het lied wordt gezongen door Nadezhda Obukhova.

In de literatuur duikt De rode Sarafaan regelmatig op: Chlestakov, de held uit Gogol’s Revisor fluit het lied als hij op het middageten zit te wachten en ook Toergénjev laat zijn personages in de Jagersverhalen liederen van Warlámov zingen.

Warlámov, die werk van meer dan 40 dichters op muziek heeft gezet, had een voorkeur voor mineurtoonaarden. Zijn muziek heeft een typische klank, die nauwelijks is beïnvloed door de 18^e-eeuwse liederen of door het West-Europese kunstlied. Je vindt deze klank ook bij Aljábjev, Goeriljóv en een enkele keer bij Glinka. Zijn romances zijn geschreven in de geest van het stadslied en het volkslied en leven voort onder het volk.
Warlámov kwam zelf trouwens voort uit het ‘gewone’ volk. Hij was de zoon van een kleine ambtenaar.

Zoals reeds gezegd, werden volksliederen door klassieke componisten bewerkt en omgevormd tot kunstliederen. Zij lieten zich inspireren door de Italiaanse opera’s van Rossini, Donizetti en Bellini, die in het Rusland van die tijd zeer populair waren, evenals de liederen van Schubert. Deze bewerkingen van volksliederen waren soms zó ingewikkeld, dat alleen beroepsmusici ze nog konden zingen.

Zigeunerkoren

De Zigeunerkoren, die sinds de jaren ‘20 van de 19^e eeuw vooral in Moskou optraden, hadden ook altijd romances van componisten op het repertoire staan. Zij behielden zich echter wel de vrijheid voor deze op hun eigen wijze te interpreteren.
Een aardige illustratie van dit laatste verschijnsel is de volgende beschrijving uit 1847 van het koor van Grígori Sokolóv:

“Het koor van Grígori Sokolóv is in Moskou het populairst. Je kunt het overal horen; iedereen houdt van de ingehouden, harmonische koorzang. De liederen worden éénstemmig, tweestemmig, soms ook driestemmig gezongen; het koor begeleidt of herhaalt het refrein. Zowel Russische liederen als Romances, Italiaanse Motieven of Mazurka’s krijgen in de keel van de Zigeuners een origineel, geheel eigen karakter.

(…). Geen van allen kunnen ze een noot lezen en nauwelijks schrijven. Maar als je ze hoort, sta je te kijken van de wijze waarop ze over de klinkers dartelen en verbaas je je over de ongrijpbare versieringen en onverwachte overgangen, die vaak tegen de regels ingaan, maar altijd doeltreffend zijn en een geheel eigen karakter dragen.
De melodische lijnen die onbewust uit het hart van de zangeres opwellen, laten zich niet in muzikale notaties vangen. Zij laat zich geen beperkingen opleggen door de componist, begrijpt ook vaak niet wat deze wil, maar probeert op haar eigen manier de betekenis van het lied in klanken uit te drukken”.

Om even terug te komen op de Italiaanse liedkunst: componisten als Warlámov, Werstóvski en Aljábjev hebben zich daar nooit zo bewust mee beziggehouden, in tegenstelling tot Glinka, die deze grondig bestudeerd heeft.

De componist Michail Glinka

Ook Glinka heeft werk van dichters op muziek gezet. Soms gebeurde het dat een gedicht werd geschreven naar aanleiding van de muziek. Dit was bijvoorbeeld het geval met het gedicht van Póesjkin ‘Zing niet, schoonheid, waar ik bij ben’^[26], dat is geschreven bij een melodie die Glinka had gemaakt naar aanleiding van een Georgisch wijsje.

In het begin koos Glinka zijn teksten uit werk van andere dichters en pas later, na 1838, vertoonde hij een zekere voorkeur voor Póesjkin, vooral voor diens anacreontische verzen. Ook het beroemde gedicht van Póesjkin ‘Ik herinner mij het wonderschone ogenblik’^[28]is door Glinka in 1840 op muziek gezet.
De zang is van de tenor Dmitri Chvorostovski.

Boven het gedicht staat ‘K’. Dat is de afkorting van ‘Anna Kern’, de vrouw die Póesjkin voor het eerst ontmoette in St. Petersburg in 1819. Hieronder een fragment.

Poëzie van Mikhail Ljérmontov

De romances van Dargomýshki sluiten aan bij de klank van Warlámov en Goeriljóv. Dargomýshki schrijft op sentimentele thema’s van toentertijd bekende dichters, maar vooral de poëzie van Ljérmontov genoot zijn voorkeur. Ljérmontov’s gedicht ‘Vervelend en treurig’ is de volmaakte Russische uitdrukking van het lijden aan de tijd, de fameuze ‘Weltschmerz’.

De literatuurcriticus Belinski noemde het gedicht “een doffe grafstem van onmenselijk leed en onvermoede kwellingen”.

Goeriljóv heeft hetzelfde lied op muziek gezet, maar dan als lied verdeeld in strofen. Dargomýshki heeft het tot het eind toe doorgecomponeerd en zijn melodie volgt de tekst op de voet, waardoor elke nuance in het gedicht kan worden omgezet in klank.

И скучно и грустно

И скучно и грустно, и некому руку подать
В минуту душевной невзгоды …
Желанья! … что пользы напрасно и вечно желать? …
А годы проходят — все лучшие годы!

Любить … но кого же? … на время — не стоит труда,
А вечно любить невозможно.
В себя ли заглянешь? — там прошлого нет и следа:
И радость, и муки, и всё так ничтожно …

Что страсти? — ведь рано иль поздно их сладкий недуг
Исчезнет при слове рассудка;
И жизнь, как посмотришь с холодным вниманьем вокруг —
Такая пустая и глупая шутка

текст: Михаил Лермонтов (1814-1841)

Wat saai en mistroostig

Wat saai en mistroostig, geen hand om te drukken
in tijden van innig verdriet …
En wensen is zinloos, zal altijd mislukken,
voorbij zijn de jaren en zonder verschiet!

Wie zou je beminnen? Voor eventjes doe je je best
(want eeuwig beminnen is niemand gelukt)
Wees eerlijk, geen spoortje verleden dat rest
noch aan vreugd’ noch aan al wat een mens maar bedrukt …

Aan genot en aan passie maakt denken een eind
― het verstandige oordeel verstikt ze al rap ―
Waarheen koel en bedachtzaam de blik zich ook wendt,
het leven is leeg en zo hol als een grap.

Tekst: Michail Ljérmontov (1814-1841)
Vertaling/ bewerking: FdH

Het is de moeite waard om even te luisteren naar de zwaarmoedige voordracht van het gedicht van Ljérmontov door Oleg Dalj.
De Russische klanken zijn onweerstaanbaar mooi:

Ik ben aan het eind gekomen van mijn uiteenzetting en opvatting over de romance.
Ik wil afsluiten met een fragment van een romance van de dichter Ljérmontov die door vele zangers op het repertoire werd gezet.
De romance zingt van eenzaamheid en ontgoocheling. We zijn terug in Rusland en nemen afscheid … ‘Mijn weg is eenzaam’.

Выхожу один я на дорогу  / Vychazjoe adin ja na darogoe (zang: Dimitri Chvorostovski met het RoodRussisch Filharmonisch Orkest o.l.v. Anatoli Bardin)

Выхожу один я на дорогу

Выхожу один я на дорогу;
Сквозь туман кремнистый путь блестит;
Ночь тиха, пустыня внемлет Богу
И звезда с звездою говорит. (2x)

В небесах, торжественно и чудно,
Спит земля в сиянье голубом;
Что же мне так больно и так трудно?
Жду л чего? Жалею ли о чём? (2x)

Уж не жду от жизни ничего я
И не жаль мне прошлого ничуть;
Я ищу свободы и покоя,
Я б хотел забыться и заснуть. (2x)

Музыка: Е. Шашина
текст: Михаил Лермонтов (1814–1841)

Mijn weg is eenzaam

Mijn weg is eenzaam, eenzaam is mijn tocht;
De stenen van het pad zijn lichtjes in de nevel;
De nacht is stil. Het woeste land luistert naar God
En van de sterren hoor je onderling geprevel. (2x)

Gewijde sfeer omhoog doet wonderen vermoeden!
De aarde slaapt, gehuld in blauwe schijn;
Wat drukt mij zo terneer? Wat maakt mij bang te moede?
Waar wacht ik op? En wat doet mij zo pijn? (2x)

Ontgoocheld leef ik door: geen hoop en geen verwachten;
En wat voorbij is wekt geen spijt, geen medelij;
Alleen naar rust en vrijheid zal ik smachten,
Totdat ik slapen zal en in vergetelheid verglij. (2x)

Muziek: E. Shashin
Tekst: Michail Ljérmontov (1814–1841)
Vertaling/ bewerking: FdH

Noten

^[1] Bron: Santa Maria, Strela do dia
^[2] Bron: A Concert ― Lorenzo Costa (1460–1535), National Gallery Londen
^[3] Bron: Cantares de gesta
^[4] Om de tegenstelling aan te duiden met het klassieke Latijn, dat zijn overheersende positie aan het verliezen was of al had verloren.
^[5] Er zijn ook geschreven varianten als romans, roumans en romant.
^[6] Bron: Cancionero musical de Palacio
^[7] Het merkwaardige is, dat in de Spaanse verhandelingen over muziek in de 15^e en 16^e eeuw niet werd ingegaan op de romance als lied en dat geleerden het woord romance nog steeds gebruikten om een Romaanse taal aan te duiden, meer in het bijzonder het Spaans van Castilië.
^[8] Bron: Christophe Ballard (1703)
^[9] “Melodietje waarop een gedichtje van dezelfde naam wordt gezongen, dat verdeeld is in coupletten en waarvan het onderwerp gewoonlijk een of andere, vaak tragische, liefdesgeschiedenis is… de romance moet worden geschreven in een eenvoudige, aandoenlijke stijl en een beetje ouderwets aandoen.”
^[10] Een Spaans woord, dat een gedichtje aanduidt, dat gemaakt is om gezongen te worden en waarvan het onderwerp droevig en melancholisch is.
^[11] Чтобы в Романсе «была простота, трогательность, несколько старинный привкус» (Большая Советская Энциклопедия, второе издание). Dus: eenvoud, ontroering en enigszins ouderwets.
^[12] Ik heb gezegd dat de Romance en het Chanson best zusters zouden kunnen zijn, hoewel de laatste pas lang na haar oudere zuster kwam en ik geef toe, dat ze wat op elkaar lijken; maar allebei hebben ze hun eigen aard. Het Chanson houdt van vrolijkheid, de Romance leeft van gevoel en bevalligheid (A.F. de Coupigny, Romances et poésies diverses, Paris 1813).
^[13] 1. Er dienen geen romances gemaakt te worden zonder begeleiding van harp, lier of piano;
2. Die begeleiding, welke net zo eenvoudig moet zijn als de zang, dient geen overbodige versieringen te hebben;
3. De zang moet altijd worden voorafgegaan door een kort instrumentaal voorspel…; de structuur van de romance staat vast. De wijs van een romance mag niet meer dan één couplet omvatten, tenzij men door achtereenvolgens de mineur en majeur toonschaal te gebruiken, de romance wil uitbreiden tot twee coupletten (Thiébault: Du Chant, et particulièrement de la Romance, Paris 1813 ).
^[14]Alleen buitenlanders hebben het in hun hoofd kunnen halen om op deze wijze de romance te ontaarden.
^[15] Bron: Jean Paul Egide Martini (1813), Bibliothèque nationale de France
^[16] Bron: Romanzen mit Melodien ― Johann Friedrich Löwen (1727-1771), Bayerische Staatsbibliothek München
^[17] D. Schiebeler, Leipzig 1767
^[18] De Romance is moeilijk van de Ballade te onderscheiden. Net als deze is de Romance een lyrische vertelling van een gebeurtenis, maar naar vorm en inhoud zuiver romantisch door de lieflijke spelingen van rijm, assonantie en consonanten (G. Schilling, Encyclopädie der gesammten mus. Wiss, Stuttgart 1838)
^[19] De muziek bij de Romance moet eenvoudig en ontroerend zijn en het romantische karakter in zich dragen; de voordracht moet eenvoudig en natuurlijk zijn (J.A. Schrader, Kleines Taschenwörterbuch der Musik, Helmstedt 1827)
^[20] Russisch: Бытовой романс
^[20a] Bron: In de winter (1998) ― Valentin Serov  (1865–1911), State Russian Museum, Sint Petersburg
^[21] Delvíg had het gedicht geschreven naar aanleiding van de verbanning van Póesjkin naar de Kaukasus.
^[22] Russisch: Нищая
^[23] Russisch: Старый муж, грозный муж
^[24] Bron: Young girl in a red sarafan (1900s)― Lukian Popov (1873–1914)
^[25] De ‘Sarafaan’ was een mouwloze jurk met hoge taille (Russisch: Красный Сарафан)
^[26] Не пой, красавица, при мне
^[27] Bron: Michail Glinka (1804-1857) ― Ilja Repin
^[28] Я помню чудное мгновение
^[29] Bron: dichter Mikhail Ljérmontov (1814-1841) ― Petr Zabolotskiy (1803-1866)
^[30] Zie ook de voetnoten in de voorafgaande tekst
^[31] Zie ook de voetnoten in de voorafgaande tekst