Over Houses of Wisdom — 1

Onderwijs, universiteiten en scholen

Marcel Reyners

Wijsheidsweb, 24 januari 2020

deel 1, deel 2

“One would expect people to remember the past and to imagine the future. But in fact, when discoursing or writing about history, they imagine it in terms of their own experience, and when trying to gauge the future they cite supposed analogies from the past: till, by a double process of repetition, they imagine the past and remember the future.”^[1]

Sir Lewis Namier

Inleiding

Er is snel een link gelegd tussen ‘Quest for Wisdom’ en ‘House of Wisdom’!

Wie zich verdiept in Avicenna, of bijdragen van de Islam aan cultuurgeschiedenis komt ongetwijfeld de ‘gouden periode’ tegen rond Haroen Al Rashid en het ‘House of Wisdom’ in Bagdad, als een schitterende ster in het Oosten tijdens de zogenaamd ‘Donkere Middeleeuwen’^[2] in West Europa.

Er bestaat een breuklijn en duidelijke leemte tussen wat de Grieken eerst, en later de Romeinen, aan wetenschap en cultuur voortbrachten en de heropstanding ervan in het Avondland, die begon ergens in de 12^de en 13^de eeuw, met het opkomen van de eerste universiteiten, zoals in Bologna, Parijs en Montpellier.

Dat alle vergaarde kennis niet reddeloos verloren is gegaan is grotendeels te danken aan een combinatie van feiten en gebeurtenissen:

• Het gedwongen vertrek uit Klein-Azië naar Syrië van volgelingen van bisschoppen Nestorianus (Nestorianen) en Jacob Baradai (Jacobieten) na het gebakkelei tijdens opeenvolgende conciliën van Efese, Chalcedon en Constantinopel.
• Deze groepen bleven min of meer homogeen, werden met rust gelaten door de Arabische overheden die het gebied inmiddels veroverden en zelfs met eer binnengehaald aan de hoven waar hun kennis van wetenschappen en talen erg gewaardeerd werd.
• Het Midden-Oosten als kruispunt en uitwisseling tussen diverse culturen: Perzisch, Indisch en Chinees dankzij de karavaanwegen van west naar oost en omgekeerd wat ware kruisbestuiving opleverde^[4].
• De honger naar kennis en wetenschap van de Arabische heersers.

Opleiding in Griekenland en Rome

De Akademeia^[8]in Athene is de eerste georganiseerde school in Europa. Deze werd in 387 v.o.j. door Plato opgericht om aan jonge Atheense burgers onderricht in de filosofie te geven. Tot de leerlingen aan de Akademeia behoorde onder meer Aristoteles.
Beiden hebben er les gegeven, Plato zelfs veertig jaren. De naam van de school is zo gekozen omdat de gebouwen op het terrein van de heros Akademos lagen.

Aristoteles heeft bij de dood van zijn leermeester Plato in 347 v.o.j. de Akademeia verlaten.
Philippus van Macedonië, de vader van Alexander de Grote, nodigde Aristoteles in 343 v.o.j. uit om de opvoeding van de nog jonge Alexander op zich te nemen. Een tijdje nadat Alexander zijn vader in 336 v.o.j. als koning was opgevolgd, keerde Aristoteles naar Athene terug.
In plaats ervan naar de Academie van Plato terug te gaan, besloot hij een nieuwe school aan het ‘Lykeion’, of Lyceum, op te richten, waar hij zijn werk kon voortzetten. Meer nog dan de Academie had het Lyceum van Aristoteles het karakter van een universiteit waar de aanwezigen konden studeren en onderzoek doen. De school wordt ook de Peripatetische School genoemd, waarschijnlijk naar de overdekte wandelgalerij, περιπατητικός, peripatêtikos, waar Aristoteles en zijn opvolgers beschutting tegen de zon zochten.

Bij het hogere onderwijs kwamen er in Rome onder Griekse invloed later, naast lezen, schrijven en rekenen en Griekse taal, ook de onderwijsgebieden grammatica, retorica, dialectica, astronomie, geometrie en muziek bij.

Medisch onderwijs bestond in het oude Griekenland van de 6^de eeuw v.o.j. in Cnidos en het nabijgelegen eiland Cos^[9],[10].

Bibliotheek en school van Alexandrië

De stichting van de meest beroemde bibliotheek^[11] van de klassieke oudheid wordt in verband gebracht met Demetrius van Phaleron, een oud-leerling van Aristoteles’ Peripathetische school en gaat terug tot rond 295 v.o.j. De bibliotheek maakt deel uit van het Museum van Alexandrië, een opzoekingsinstituut, ook wel Mouseion genoemd.

Strabo^[12] heeft het complex nauwkeurig beschreven: diverse gebouwen, wandelcolonnades en tuinen, alles rijk versierd. Iedere faculteit had een priester-president en de leraren werden betaald door de Egyptische koning of — later — door de Romeinse keizer

Het merendeel van de boeken was geschreven in het Grieks: de filosofische werken van Aristoteles, de geneeskunde van Hippocrates en Galenus, de mathematica van Archimedes, Euclides’ geometrie, de mechanica van Archimedes en de astronomie van Eratostenes en Ptolemaeus.

Het geschatte aantal boeken in de bibliotheek varieert van 400.000 tot zelfs 700.000. Callimachus^[14] ondernam de reuzentaak om alle boeken te rangschikken in zijn bibliografisch werk ‘Pinakes’, dat als voorbeeld geldt voor vele bibliothecarissen na hem.
Callimachus organiseerde zijn indeling met volgende rubrieken:

• Retorica
• Wetgeving
• Tragedie
• Komedie
• Lyrische dichtkunst
• Geschiedenis
• Geneeskunde
• Mathematica
• Natuurwetenschappen
• Allerhande

De bibliotheek heeft moeilijke tijden beleefd. Caesar raakte betrokken in de strijd tussen Cleopatra en haar broer Ptolemaeus XIII en koos de zijde van Cleopatra.
Om de strijd te winnen — te vuur en te zwaard — stak hij de schepen en de haven in brand wat, volgens Plutarchos, de oorzaak was van het afbranden van de nabijgelegen bibliotheek. Deze interpretatie wordt bevestigd door Strabo.

China: keizerlijke Academy Taixue

De eerste geschreven vermelding van een schoolse opleiding in China^{[18],[19],[20],[21]} dateert van de Zhang dynastie (tussen 1800 en 1000 v.o.j.). Daarmee is dit de oudste formele vorming.

Hoger onderwijs begon in de 4^e eeuw v.o.j. toen Confucius een private academie oprichtte. Rond diezelfde periode werden meerdere officiële scholen opgericht met als voornaamste Guozijian (voor de kinderen van de Keizer) na de Sui dynastie en Taixue (instituut voor hoger onderwijs).

De Taixue keizerlijke Academy is het meest bekend en dateert van de periode tussen de Han dynastie (202 v.o.j.–220) en de Sui (581-618) dynastie. Tijdens de tweede eeuw studeerden er 30.000 studenten. De studie omvatte vooral Chinese literatuur naast de studie van het Confucianisme.

De scholen gaven opleiding in de ‘Zes kunsten’:

• Riten, rituelen, eredienst en wetgeving
• Muziek
• Boogschieten
• Wagenrennen en paardrijden
• Kalligrafie
• Mathematica

De voornaamste functie van de officiële instituten voor hogere opleiding, zowel centraal als op provinciaal en prefecturen niveau was het voorbereiden van de studenten op de keizerlijke examens of het ‘keju’^[22] systeem om een openbare functie te vervullen.

India: Nalanda

Het Nalanda klooster^{[27],[28],[29],[30],[31]} (Mahavihara) is gebouwd in de 5^de eeuw door Keizer Kumaragupta I van de Gupta Dynastie in het Nalanda district, Bihar, India. Het was tot de 12^de eeuw een studiecentrum waar studenten uit China, Central Azië, Korea en Tibet onder andere Mahayana, Hinayana, Sanskriet, Veda’s, Samkhya, logica en geneeskunde studeerden.

Een Chinese Boeddhist monnik Xuanzang (Yuan Chwang: zie onder “vertalingen”^[45]) bezocht deze site tweemaal, eerst in 637 en daarna nogmaals in 642.

Het klooster annex instituut bevatte, naast de 10 tempels, 8 individuele gebouwen, klaslokalen, meditatieruimten, parken en vijvers en bood ruimte aan 10.000 studenten en ruim 2.000 leraren. De bibliotheek telde werken over geneeskunde, astronomie, logica, astrologie en literatuur, naast vele religieuze manuscripten. Het precieze aantal is niet bekend maar wordt geschat op verschillende honderdduizenden. Na de dood van een monnik weren zijn boeken bij die van de bibliotheek gevoegd. Het verhaal gaat dat de bibliotheek maandenlang gebrand heeft toen ze werd vernield tijdens de moslimaanval in de 12^de eeuw.

Kennisoverdracht en vertalingen

Na de val van het Romeinse rijk lijkt er een cultureel en intellectueel vacuüm te zijn ontstaan in het Avondland^[34]. Uiteindelijk zien we een geweldige opgang van kunst en cultuur in Midden-Oosten met als uitschieter Bagdad maar die is er slechts geleidelijk gekomen en daarin hebben aanhangers van bisschop Nestorius een belangrijk aandeel gehad.

Nestorianen: christenen in het Midden-Oosten

Het Byzantijnse rijk had tijdens het concilie van Chalcedon in 451 het dogma aangenomen dat Christus twee naturen had, zowel goddelijk als menselijk, in één lichaam.
Als gevolg hiervan begonnen er periodes van vervolging tegenover heterodoxe groepen.
De Monofysieten die slechts één Goddelijke natuur van Christus aannamen en de Nestorianen^[35]die de leer van een tweevoudige en gescheiden natuur van Christus aanhingen moesten vluchten naar het Perzische rijk in het Oosten waar ze wel een veilig onderkomen vonden^[36].

Talloze artsen en geleerden hebben een bijdrage geleverd aan vertalingen, vooral uit het Grieks naar het Arabisch, de lingua franca van de toenmalige moslimwereld.
Twee bijdragen wil ik iets meer toelichten: Hunayn Ibn Ishac (Johannitius) en leden van de familie Bukhtisu.

Hunayn Ibn Isḥāq (Johannitius)

Hunayn Ibn Isḥāq al-ʿIbādī^[38] (omstreeks 808–873) was een Nestoriaanse christen en tevens een van de belangrijkste vertalers van het Grieks naar het Syrisch en Arabisch.
Hij kon maar liefst vier talen spreken: Grieks, Arabisch, Syrisch en Perzisch.
Hunayn studeerde in Basra en vertrok daarna naar Bagdad om geneeskunde te studeren. Volgens een anekdote stelde hij al te veel kritische vragen en maakte hij het zijn leermeesters niet gemakkelijk. Hij werd om die reden uit de klas gezet.

Hij herschreef de boeken van Galenus in de vorm van vraag en antwoord stijl, zoals de Alexandrijnen reeds voor hem deden en perfectioneerde deze methode.

Vaak volgde Hunayn een tweeledig proces: eerst vanuit het Grieks naar het Syrisch vertalen, dan pas naar het Arabisch. Het Syrisch bevatte reeds veel technische Griekse woorden en daarbij zijn het Syrisch en Arabisch beiden Semitische talen. Hij baseerde zich bovendien op eerdere vertalingen van een bepaald werk door andere auteurs.

In plaats van letterlijk woord voor woord te vertalen legde Hunayn eerder de nadruk op de betekenis van bepaalde passages door zinnen te gebruiken om het idee weer te geven.

Buhktishu

Deze Nestoriaanse^[39] christelijke familie heeft een vooraanstaande rol gespeeld binnen de klassieke Arabische geneeskunde. Ze kwam van Gondishapur en vele leden studeerden af aan de medische school, die onderdeel was van de academie aldaar.

Een prominent lid van de familie, Jurgis, was de directeur van de bimaristan en wijdde zijn hele leven aan de geneeskunde. Hij werd zelfs beschouwd als de beste van zijn tijd en diende de kalief al-Mansoer en genas hem van zijn maagklachten. Jurgis werd als dank voor deze genezing benoemd tot zijn lijfarts.

Hij vertaalde veel boeken vanuit het Grieks naar het Arabisch en schreef een bekend, medisch verzamelwerk in het Syrisch, dat later door Ḥunayn Ibn Ishāq vertaald werd naar het Arabisch.

Vertalingen

“Without translation, the world has no history”^[40]
“Building the history of translation is the first task of the modern translation theory”

Antoine Berman

Vertalingen spelen sinds mensenheugenis een cruciale rol om elkaar te begrijpen en om kennis te verspreiden: 3000 jaren geleden zouden de Egyptenaren een verdrag hebben gesloten met de Hittis in hun beide talen. Vanaf de 11^de eeuw v.o.j. zijn er aanwijzingen voor vertalingen in China en vanaf de 4^de eeuw wordt vertalen op grote school georganiseerd wanneer Boeddhistische monniken hun klassiekers vertalen naar het Chinees⁴⁰.

Uit Indisch en Chinees

De uitwisseling tussen Indië en China dateert al van de Han dynastie (206 v.o.j.– 220 AD)^[41] en, meer algemeen, via de ‘Zijderoute^[42]’ grepen uitwisselingen plaats tussen Centraal China, Indië, Perzië en de hellenistische wereld^[43].
Park beschrijft uitvoerig de uitwisseling tussen de Chinese en Islamitische culturen^[44]. Een interessant curiosum is de reisbeschrijving van Yuan Chwang (Xuanzang) in Indië in de 7^de eeuw^[45].

Vermeldenswaard zijn twee Boeddhistische monniken en geleerden: Kumarajiva en Amoghavajra (705-774) die naar het Chinees hebben vertaald.

Kumarajiva (344-413) vertaalde ijverig Sanskriet teksten naar het Chinees aan het eind van de 4^de eeuw^[46]. Meest bekend is zijn vertaling van de ‘Diamant Sutra^[47]’ waarvan een Chinese versie het oudste overgebleven gedrukt boek zou zijn. Kumarajiva wordt geprezen om zijn duidelijkheid en vlotte vertalingsstijl: hij legt, net zoals Johannitius, de nadruk op het begrijpen van de tekst dan op een letterlijke vertaling.

Amoghavajra (705-774) is geboren in Samarkand (Oezbekistan) uit een Indische vader en Sogdische moeder. Op zijn tiende verhuisde hij naar China waar hij een van meest invloedrijke Boeddhistische monniken was. Volgens hemzelf vertaalde hij 77 teksten waaronder ‘Tattvasamgraha Tantra’^[48].

Van Latijn en Grieks naar het Arabisch, Syrisch, Pahlavi, Perzisch

Het merendeel van de vertalingen van de klassieke Griekse teksten is tot stand gekomen tijdens de vroege Abassieden gedurende de regeerperiodes van Haroun al-Rashid (r. 786-809), al-’Amīn (r. 809-813) en al-Ma’mūn (r. 813-833).

Het vertaalwerk werd in grote mate mogelijk gemaakt door de royale sponsoring van rijke leden van het hof. Het was niet alleen een puur wetenschappelijke onderneming, maar ook één waar veel prestige en economisch belang mee gemoeid was.
Vertalingen van bepaalde werken werden vaak ondernomen op commissie van notabelen.

Bibliotheken, papier en Kopiisten^[49]

De eerste grote verzamelingen boeken werden gevonden de scholen van Gondishapur en Bagdad. Vanaf de 10^de eeuw ontstonden privé bibliotheken met een indrukwekkende rijkdom aan boeken: Aleppo, Merw, Maragha, Boechara en Cairo.

De hoge vlucht van boekenverzamelingen is mede te danken aan het overnemen van het principe van papierfabricatie van de Chinees Cai Lun^[50],[51].

Van het Arabisch naar het Latijn

De Vertaalschool in Toledo^[53],[54] is in de 12^de eeuw opgericht door Aartsbisschop Raymondo van Toledo. Deze school was het centrum van vertalers van het Arabisch naar het Latijn. De school was gevestigd in de bibliotheek van de kathedraal.

Talloze boeken werden er vertaald, meestal eerst van het Arabisch naar het Castiliaans en van daaruit naar het Latijn, de officiële taal van de Kerk.
Gerard van Cremona was de meest productieve van allemaal.

Transmissie^[55]

De originele teksten van de Griekse en Romeinse filosofen en geleerden zijn in grote mate verloren gegaan behalve die op — het dure — perkament geschreven zijn want papyrus verkruimelde op de lange duur^[56].

Dat we ze nu nog kunnen lezen is dankzij de vertalingen in de Oriënt van de oude teksten die de Nestoriaanse geleerden meebrachten op hun vlucht naar het Midden-Oosten en die ze naar het Syrisch en Arabisch vertaald hebben. En dan mogen we niet het feit vergeten dat door het gebruik van de Chinese methode van papierfabricatie het kopiëren van boeken veel gemakkelijker en sneller kon gebeuren.

Daarom de vraag ‘waar zouden wij nu staan met cultuur en wetenschap?’^[57] indien:

• De Nestorianen niet hadden moeten uitwijken naar Perzië?
• Zij niet waren geaccepteerd door de leergierige Moslim heersers, die hen verzochten om de Griekse en Romeinse teksten om te zetten in het Arabisch, de lingua franca?
• De Chinese manier van papier maken niet bekend was geweest in Indië en daarna bij de Arabische veroveraars via de zijderoute?^[58]
• De Arabieren niet ook Noord-Afrika en daarna Andalusië zouden veroverd hebben?
• Arabische geleerden de oude teksten niet aanvaard zouden hebben en hun eigen inbreng er niet aan hebben toegevoegd?

Noten

^[1] one-would-expect-people-to-remember-the-past-and-to-imagine-the-future-but-in-fact-when-394724
^[2] Of toch niet zo donker? Zie: de-wereld-is-gebouwd-op-de-middeleeuwen-13285406-a1575553; zie ook, voor Nederland althans: gouden-middeleeuwen-nederland-in-de-merovingische-wereld-400-700-na-chr-annemarieke-willemsen/
^[3] Bron: Karavaanwegen: de Zijderoutes
^[4] https://en.wikipedia.org/wiki/Ancient_higher-learning_institutions
^[5] Bron: De School van Athene, Vaticaans museum
^[6] Bron: Akademeia op een Romeins mozaïek 1e eeuw v.o.j. Museo Archeologico Nazionale di Napoli
^[7] Bron: Sappho Pompeï
^[8] Geschiedenis_van_het_Europese_onderwijs
^[9] Turgut M. Ancient medical schools in Knidos and Kos. Childs Nervous Syst (2011) 27:197-200 Ancient medical schools in Knidos and Kos.pdf
^[10] History of medicine
^[11] Alexandrian-Museum
^[12] The Ancient Library of Alexandria
^[13] Bron: Bibliotheek Alexandrië
^[14] Callimachus
^[15] Bron: Bibliotheek van Alexandrië staat in brand
^[16] Bron: Guozijian
^[17] Bron: Keizerlijke leeszaal
^[18] History_of_education_in_China
^[19] Taixue
^[20] china-learning-initiatives/chinas-education-system-oldest-world
^[21] History-of-Chinese-Higher-Education.pdf
^[22] Imperial_Examinations_(Keju)
^[23] Bron: Keizerlijke leeszaal
^[24] Bron: Een Chinese school
^[25] Bron: Nalanda (Mahavihara)
^[26] Bron: Ashtasahasrika Prajnyaparamita Sutra manuscript from Nalanda’s Pala period
^[27] https://www.culturalindia.net/monuments/nalanda.html
^[28] https://www.britannica.com/topic/Nalanda
^[29] https://nalandauniversity.wordpress.com/about/
^[30] https://nalandauniversity.wordpress.com/about/
^[31] https://whc.unesco.org/en/list/1502/
^[32] Bron: Sariputra and Moglayayana  
^[33] Bron: Shantirakshita
^[33b] Bron: Replica of the seal of Nalanda set in terracotta on display in the Archaeological Survey of India Museum in Nalanda
^[34] Van Heesvelde H, Hendrickx S. (2018) Receptie van de Griekse geneeskunde in de islamwereld. In: Thema’s uit “Uyun al-anbafi tabaqat al-atibba”. Leuven: Faculteit Letteren, Katholieke Universiteit Leuven. https://issabramil.files.wordpress.com/2018/05/themas-uit-uyun-al-anba1.pdf
^[35] Zie: Hajo A., El Bouazatti M, Aouryaghel M. (2018) De prominente rol van (nestoriaanse) christenen in de Arabische geneeskunde. In: Thema’s uit “Uyun al-anba fi tabaqat al-atibba”. Faculteit Letteren, Katholieke Universiteit Leuven, p. 55 e.v.: https://issabramil.files.wordpress.com/2018/05/themas-uit-uyun-al-anba1.pdf
^[36] Dit in tegenstelling in onze tijden. Zie: https://acn-marketing-assets.s3.amazonaws.com/reports/acn-persecuted-and-forgotten-2019.pdf
^[37] Bron: Miniatuur uit het Hunayn ibn-Ishaq al-’Ibadi
^[38] Voor meer details, zie: Ḥunayn Ibn Isḥāq Al-‘Ibādī, A Physician Translator Par Excellence en Ḥunayn Ibn Isḥāq and the Creation of an Arabic.pdf
^[39] Zie voor Buhktishu familie en stamboom: The_Bukhtishu’_Family_A_Dynasty_of_Physicians_in_the_Early_History_of_Islamic_Medicine
^[40] Akbar M. (2012) Media Translation. Cambridge Scholars Publishing. https://www.cambridgescholars.com/download/sample/59561
^[41] Juping Y. The Relations between China and India and the Opening of the Southern Silk Road During the Han Dynasty. Silk Road Newsletter Vol 11, 2013 p. 82 – 92. http://www.silkroadfoundation.org/newsletter/vol11/
^[42] Historical influence of the Silk Road. In: Integral Study of the Silk Roads of Dialogue. UNESCO Silk Roads Project, 1997. https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000159291
^[43] Yuanlin Z. The Silk Road Newsletter 6, 2, 2009. Dialogue Among the Civilizations: the Origin of the Three Guardian Deities’ Images in Cave 285, Mogao Grottoes. http://silkroadfoundation.org/newsletter/vol6num2/
^[44] Park H. (2012) Mapping the Chinese and Islamic Worlds. Cross-Cultyural Exchange in Pre-modern Asia. Cambridge: University Press. Mapping the Chinese and Islamic Worlds. Cross-Cultyural Exchange in Pre-modern Asia.pdf
^[45] Watters T. On Yuan Chwang’s travels in India 629-645 AD. On Yuan Chwang’s travels in India 629-645 AD.pdf
^[46] Lebert M. (2019) A short history of translation and translators. WordPress, 3 September. A short history of translation and translators
^[47] http://www.buddhanet.net/pdf_file/prajparagen2.pdf
^[48] https://www.britannica.com/topic/Tattvasamgraha-Tantra
^[49] Mazahéry, p. 152 e.v.
^[50] Cai Lun Biography.pdf
^[51] A Study on History of Paper and possible Paper Free World.pdf
^[52] Bron: Kathedraal van Toledo
^[53] Toledo School of Translators and their influence on anatomical terminology
^[54] Toledo_School_of_Translators
^[55] Scribes_and_Scholars_A_Guide_to_the_Transmission_of_Greek_and_Latin_Literature_3rd_ed.pdf
^[56] https://en.wikipedia.org/wiki/Transmission_of_the_Greek_Classics
^[57] https://nl.wikipedia.org/wiki/Wetenschap_in_de_middeleeuwse_islamitische_wereld#mw-head
^[58] http://www.kmkg-mrah.be/sites/default/files/files/educatief_dossier_de_zijderoute.pdf
^[59] Bron: Perzisch astrolabium uit 18^e eeuw
^[60] Bron: Een bladzijde uit het boek al-djabr
^[61] Bron: Kopie van de Canon in het Latijn uit 1484
^[62] Bron: De uitvinding van de destillatie, anoniem, Museum Plantin-Moretus