Katharina von Bora: een ongekende volgelinge

Sieth Delhaas

Geert Grote Lezing 2009, Launiana Minora VII

Dames en Heren,

Inleiding

Voor mij is het een eer om vandaag deze lezing te mogen houden ter gelegenheid van de 625^e sterfdag van Geert Grote. Ik dank de heren van de Buveburcht nogmaals voor hun uitnodiging.

Ik heb deze lezing de titel meegegeven: Katharina von Bora: een ongekende volgelinge.

Dat was even nadenken. Want ik wilde tussen Katharina en Geert een link leggen. Deze laat ik lopen via de bijbel. Want van beiden is bekend dat de bijbel een belangrijke rol speelde in, althans een deel, van hun leven. Dat ik die link gemakkelijk kon leggen, is omdat ik zelf uit een protestantse traditie stam. De bijbelinhoud werd ons kinderen, zowel in het gezin als op school, in een dagelijks dosis van een flinke paplepel, ingegoten. Ik zeg dit zeker niet met maar een zweem van afkeuring of kritiek. Ik heb aan die kennis van de bijbel veel te danken. Veel kennis van culturele achtergronden. Niet alleen van het westerse christendom, maar daardoor ook inzicht gekregen in culturen over de hele wereld waarin godsdienst in het algemeen een rol speelt.

De sterfdag van Geert Grote vandaag dus. Uit respect voor deze door de eeuwen heen bekend geworden en gebleven man, wil ik eerst naar hem kijken voordat ik naar zijn ongekende volgelinge, Katharina von Bora ga.

Ik moet eerlijk bekennen dat ik van Geert Grote persoonlijk weinig wist tot ik aan de voorbereiding van deze lezing begon. Wel wist ik van zijn inzet voor zuster- en broederhuizen. Van zijn boetepreken. Van zijn visie op de verhoudingen tussen leer en praktijk van het christelijk geloof. Ik wist van zijn gehechtheid aan het geloof als leidmotief voor het eenvoudige dagelijkse leven. En ik wist dat juist door zijn spirituele uitdrukkingsvermogen de beweging van de Moderne Devotie was ontstaan.

Niets wist ik echter van zijn leven tot de dag dat hij doodziek werd in 1374 en zijn bekering daarna. Toen ik daarover gelezen had, gingen er lichtjes bij mij branden.

Ik vind het belangrijk, ook om Katharina von Bora wat beter te kunnen begrijpen, wat vergelijkingen te trekken tussen Geert Grote, de man van de Moderne Devotie en Martin Luther, de kerkhervormer en de latere echtgenoot van Katharina von Bora.

Geert Grote en Martin Luther

Vergelijken is interessant juist vanwege hun pleidooi voor het gebruik van de bijbel door leken. En dat binnen een katholiek christendom, waarvan de geestelijke leiding het gebruik van de bijbel door leken beslist niet voorstond. Er was weliswaar geen verbod het boek te lezen, maar het werd door de geestelijkheid zeker niet aangemoedigd dit wel te doen. De gelovigen konden de schrift en de uitleg daarvan maar beter beluisteren via de priesters. Eigenlijk heeft die instelling tegenover de bijbel binnen de katholieke kerk voortgeduurd tot aan het Tweede Vaticaans Concilie in de jaren zestig van de twintigste eeuw.

De geestelijkheid behoefde trouwens niet zo’n nadruk te leggen om het lezen van de bijbel liefst achterwege te laten. De bijbel was alleen in het Latijn voorhanden. Voor de leek, ongeschoold als hij of zij meestal was, was het boek trouwens niet alleen door de taal, maar ook door de drempel van het analfabetisme ontoegankelijk. Dit gold zowel voor de tijd van Geert Grote als die van Luther en nog lang daarna. Van beiden is bekend dat ze vertalingen in de landstaal hebben gepropageerd. Geert Grote had ze gedeeltelijk ook al gerealiseerd. Luther heeft gezorgd voor een gehele Bijbelvertaling met vaak prachtige en aansprekende illustraties erbij.

In leeftijd, in de zin van de tijd waarin zij leefden, ligt er een afstand tussen de geboortejaren van Geert Grote en Martin Luther van 143 jaar. Geert Grote leefde van 1340 tot 1384, Luther van 1483 tot 1546. Luther heeft bovendien bijna twintig jaar langer geleefd dan Geert Grote. Een belangrijk gegeven omdat mensen al levend leren.

We zien overeenkomsten, maar ook verschillen tussen beide hervormers.

Van Geert Grote wordt gezegd dat hij door het voorzieningen treffen voor en stimuleren van de zuster- en broederhuizen van de Moderne Devotie een praktisch-spirituele impuls heeft gegeven aan het geestelijk leven van zijn tijd, die nog zeker tweehonderd jaar heeft doorgewerkt. Maar niet alleen in tijd zo lang heeft doorgewerkt. De golf heeft ook in afstand tot in alle uithoeken van het toenmalige Europa doorgewerkt. Wat de tijd betreft mag men aannemen dat ook Luther van die impuls heeft geprofiteerd.

In mijn boek Een protestantse non: Katharina von Bora heb ik genoteerd dat Luther in de Duitse stad Magdeburg een school van de broeders van de Moderne Devotie heeft bezocht (p 18). De Leipziger Lutherkenner dr. Hans Herrmann, die ik over dit feit nog eens heb geraadpleegd, geeft hierover een andere lezing. Het is niet zeker dat Luther les heeft gehad van de broeders van de Moderne Devotie. Wel is hij, in elk geval één jaar, als dertien of veertienjarige jongeman, huisgenoot geweest van de broeders in Magdeburg. Luther bezocht toen de Domschool in die stad. De meeste broeders waren later bij de Reformatie betrokken. De broeders waren: ‘Männer des Buches’, dat wil zeggen schrijvers en drukkers. Met hun werk stimuleerden ze het humanisme. Luther, als bijbelhumanist, wist zich met hen verbonden.

Een andere vergelijking is, dat zowel Geert Grote als Luther zich in woord en geschrift, helder en duidelijk, keerden tegen de gebreken van de geestelijkheid. Geert Grote met nadruk op de boeteprediking. Beide hervormers fulmineerden bovenal tegen de schandelijke aflaathandel. Geert Grote zet tegen die handel vooral het belang in van het in de praktijk brengen van het geloof in het alledaagse leven.

Geert Grote laat zich in zijn leven en werk inspireren door de pioniersgeest van de apostelen en de eendracht van de eerste christengemeente.

De kerk gebruikte al eeuwen de tegenstelling hel en hemel waarop het leven van een gelovige tenslotte onafwendbaar zou uitlopen. De kerk speelde in die tegenstelling de rol van middelaar tussen God en gelovige. Zij was oppermachtig. Op die manier werden de gelovigen door de geestelijkheid in de ban van de angst gehouden. Over hoe de geestelijkheid in het algemeen zelf leefde in die tijd is voldoende bekend.

Geert Grote heeft die angst gekend. Ook Luther heeft geleden onder het nooit aflatende schuldgevoel tengevolge van een door de kerk verwrongen godsbeeld.

Geert Grote bemoedigt zijn tijdgenoten tegen die rol van de kerk met de woorden: ‘De Heer zegt: je hoeft geen pelgrim te worden of over verre zeeën te varen om een goed Christen te zijn. In je eigen hart zul je Mij vinden’.

Luther heeft anderhalve eeuw later zijn eigen zeer bijzondere reden om zich met kracht tegen aflaathandel te keren. Sinds 1513 is er een nieuwe aflaat in zwang. Deze wordt gepropageerd en geëxploiteerd door een Dominicaner monnik. De opbrengst van de aflaat is bestemd voor de bouw van de St. Pieterskathedraal in Rome. Luther ziet met afkeer hoe gelovigen worden uitgezogen door een Duitse aartsbisschop die zelf diep in de financiële problemen zit. En naast hem een naar grootheidswaanzin neigende paus die de nieuw te bouwen kathedraal fundeert op de angst van de gelovigen voor vagevuur en hel. Deze aflaathandel is de directe aanleiding tot de publicatie van Luther’s beroemd geworden stellingen in 1517. Tegelijkertijd het begin van de Reformatie.

Geert Grote en de vrouwen

Een overeenkomst tussen Geert Grote en Katharina von Bora is dat zij beiden hun huis openstellen, onderdak bieden aan en de zorg op zich nemen voor studerende jongens. Bij Geert Grote zijn dat de studenten aan de Latijnse Scholen. Bij Von Bora zijn het de jongens die van overal uit Europa naar de Universiteit van Wittenberg komen om daar de nieuwe theologie te studeren.

Tussen Grote en Luther is er echter ook een diepe tegenstelling: hun relatie met vrouwen. Ik merkte al eerder op dat er bij mij lichtjes gingen branden toen ik hoorde van Geert Grote’s bekering en zijn leven daarvoor en daarna. Daarbij moest ik onwillekeurig denken aan een andere grote leider binnen theologie en kerk, in zowel de rooms-katholieke als de protestantse traditie: kerkvader Augustinus (354-430). In mijn oude encyclopedie wordt hij zelfs als Heilige opgevoerd. Evenals deze kerkleraar heeft Geert Grote tot zijn bekering, hij is dan 34 jaar, een ‘liederlijk’ leven geleid. Ik neem het woord ‘liederlijk’ over van enkele auteurs die het leven van Geert Grote hebben beschreven. En dat woord slaat vooral op zijn omgang met vrouwen. Geert Grote zegt na zijn bekering van zichzelf: ‘Onder elke groene boom en op elke hoge heuvel heb ik ontucht gepleegd’.

Het is merkwaardig, dat juist mannen die voor hun bekering vaak een allesbehalve christelijk leven hebben geleid, nadat zij tot zelfinzicht zijn gekomen zo goed weten hoe vrouwen zouden behoren te leven. Zij zijn ervan overtuigd dat vrouwen de bron van ellende in de wereld zijn. Ze denken hun inzichten te kunnen onderbouwen met een verwijzing naar de mythe van de zondeval in het paradijs. Eva heeft een verbond met de duivel gesloten. Daarmee is de vrouw het grote gevaar geworden. Vooral geleerde mannen blijken zulke meningen voor te staan. Geert Grote had immers tien jaar in Parijs gestudeerd. Gerard Burger, die in 1996 over Geert Grote’s leven schrijft in relatie tot het humanisme in Deventer, zegt: ‘Groote deed (…) wat voor humanisten ongebruikelijk is; zijn vrouwenhaat was ongeëvenaard.’ En over Grote’s pastorale boek Over het huwelijk zegt Burger, dat hij ‘zelfs een voor zijn tijd ongebruikelijke afkeer van vrouwen en seksualiteit laat zien’. In Grote’s visie mag seksualiteit zelfs nooit met liefde in verband worden gebracht.

Daartegenover houdt Luther in zijn tijd juist een pleidooi voor het huwelijk. Terwijl juist in Luther’s tijd, in tegenstelling tot de periode waarin Geert Grote leefde, de vrouwenhaat tot een ongekende hoogte was gestegen.

Het is belangrijk om iets over de achtergrond van die vrouwenhaat te weten om enigszins begrip te krijgen voor wat er zich rondom het huwelijk van Luther en Katharina afspeelt. Maar ook welke rol de katholieke kerk speelt in het in hun macht houden van de gelovigen. En waardoor er zo’n groot gehoor is voor de leer van Luther. ‘Een vrouw betekent niets in die tijd’, zegt de door mij geraadpleegde Leipziger kerkhistoricus Herrmann. Ik citeer: ‘Ze bestaat, is aanwezig, maar ze is niets. Haar bestaan wordt negatief ingevuld en geduid.’

Je zou kunnen zeggen dat de positie van de vrouw tot een onheilspellend dieptepunt is gedaald binnen de christelijke traditie. Leek het erop dat het vrouwbeeld in de twaalfde eeuw wat humanere trekken mocht aannemen, die korte hoop gaat in de vijftiende eeuw verloren. Vooral de rol van de oudere vrouw, die in de voorgaande tijd als kruidenkenner, genezeres en vroedvrouw aanzien genoot, verandert met het tot ontwikkeling komen van de steden. Zij moet het veld ruimen voor de jonge vrouw, die vóór haar huwelijk maagd moet zijn en daarna een goede echtgenote en een zorgzame moeder. De oudere vrouw wordt nu gezien als symbool van de superhoer – die we ook tegenkomen in de bijbel – en bederfster van leven en tegenspeelster van maagden en moeders. De laatsten worden binnen het katholicisme en het opkomende protestantisme gezien als toonbeeld van deugdzaamheid.

Heksen

Rondom de figuur van de oudere vrouw kan zich de heksenleer ontwikkelen. In voorgaande eeuwen heeft de kerk de steeds op de loer liggende heksenwaan, evenals andere soorten van bijgeloof verworpen. In de vijftiende eeuw gaat de kerk in op de heksenwaan en voegt deze in in het kerkelijk leersysteem.

In Duitsland hebben de Dominicaner monniken en inquisiteurs Heinrich Institoris en Jakob Sprenger met behulp van de door paus Innocentius VIII in 1484 uitgewerkte bul, een jaar na Luthers geboorte, het heksenproces ingesteld. In de loop van de volgende eeuw ontaardt deze waan over de rol van oudere vrouwen in een heksenvervolging. Deze plaag teistert Europa ongeveer drie eeuwen. Je zou kunnen zeggen: tot de Verlichting doorbreekt. Hoeveel vrouwen en jonge meisjes de dood werden ingejaagd is niet meer te achterhalen.

Tot de jaren vijftig van de vorige eeuw is over de heksenvervolgingen door de kerkgeschiedenis gezwegen. Toen ik begin jaren tachtig voor mijn theologiestudie een gloednieuw kerkgeschiedenisboek aanschafte, waarin bijvoorbeeld al bericht werd over het IIe Vaticaans Concilie, werden ook daarin de heksenvervolgingen nog verzwegen. Zeker is dat deze vervolgingen honderdduizenden slachtoffers hebben geëist.

Eén van de oorzaken van deze heksenwaan is de vrees voor een nieuwe sekte in Europa, die aan het eind van de 15^e eeuw de kop op steekt. Leden van die sekte zouden met de duivel samenspannen om dood en verderf in Europa te zaaien. Ook hier gaat het om een gezagskwestie. Vooral de geestelijkheid is bang dat de kerk haar greep op de mens verliest. Door toenemende bewustwording van de mens in nieuwe ontdekkingen, verandert het mens- en wereldbeeld. Steeds meer mensen keren zich tegen de door de kerk gepredikte God en tegen de kerk zelf. Tegen die weerstand bouwt de kerk, in de persoon van beide eerder genoemde monniken, een theorie op: heksen, dat wil zeggen vooral oudere vrouwen, hebben een verbond met de duivel gesloten. Deze beiden spannen samen in de eindstrijd tegen het Rijk van God.

In die tijd is er een groot besef dat het einde der tijden, de wederkomst van Christus, het laatste oordeel aanstaande is. Luther gelooft daar zelf ook heilig in. Eén van de grootste oorzaken is dat de Turken op tientallen plekken Europa zijn binnengedrongen en verder oprukken. In 1521 staan zij met een enorm leger voor de poorten van Wenen.

Beide monniken schrijven een soort leerboek, De Heksenhamer, dat zich regelrecht richt tegen de vrouw. Iedereen, tot in het kleinste gehucht, kan nu beoordelen of iemand een heks is, ja of nee. De brandstapels laaien op in Europa. Het toppunt van de heksenvervolging ligt in de 17^e eeuw, veroorzaakt door politieke en religieuze ontwikkelingen. Het bijgeloof neemt een hoge vlucht.

Toch heeft het Lutheranisme, zoals in de loop van de tijd de leer van Luther gaat heten, veel bijgedragen aan het herstel van relaties tussen individuele mensen en groepen onderling. Luther en Katharina hebben, door het nieuwe geloof te praktiseren, en niet alleen in hun directe omgeving, een belangrijke voorbeeldrol kunnen spelen.

In zijn nieuwe herderlijke positie, als de Reformatie langzaam vorm krijgt, heeft Luther in te gaan op allerlei vragen die vanuit de samenleving op hem afkomen. Die gaan ook over het gedwongen celibaat van de geestelijkheid en over het huwelijk van de gelovige leken. Luther vindt dat een priester vrij moet zijn om te trouwen. Zijn argument is: ‘Hier wordt een tweedeling in het volk Gods openbaar, die onduldbaar is; iedere gelovige is immers een priester.’ Deze uitspraak, dat iedere gelovige een priester is, een heel bijbelse uitspraak, is een geweldige opwaardering in die tijd van de mens in het algemeen. En dan zeg ik er voor de duidelijkheid bij: de mens als man en als vrouw. De mens die toen maar heel weinig waard was in de ogen van de geestelijkheid en de vorsten.

Een ander antwoord van Luther op een vraag over het huwelijk is: ‘Wie een vrouw neemt, moet zeker een vroom man zijn. Bij een goede vrouw hoort een godvruchtig man, want genade en vrede in het huwelijk is de belangrijkste gave volgens het evangelie.’ In dit soort uitspraken probeert Luther de praktijk van de vroomheid in het dagelijkse leven aan zijn lezers en luisteraars over te dragen.

Zuster Katharina

In 1521 en 1522 houdt Martin Luther twee zeer belangrijke preken die over de verhouding tussen mannen en vrouwen gaan. De eerste gaat over de gelofte van de monnik, over zijn celibataire leven. De tweede handelt over de echtelijke liefde. Beide preken veroorzaken niet alleen beróéring tot ver buiten de Duitse landen; zij vinden ook veel weerklank. Luther zet in beide preken het huwelijk neer, ook in godsdienstige betekenis, als de hoogste staat op aarde. Terwijl de kerk steeds heeft beweerd dat de gééstelijke staat de hoogste is. Het huwelijk, zegt Luther, zou dé ideale plaats zijn om deugden als offervaardigheid, vergeving, verzoening en berusting te oefenen.

Die preken van Luther zijn de directe aanleiding voor Katharina von Bora om in de paasnacht van 5 april 1523 haar klooster in het geheim te verlaten. En niet voor Katharina von Bora alleen. De grote uitstroom uit de kloosters is niet meer tegen te houden.

Wie is Katharina von Bora? Over haar afkomst en jeugd is niet veel bekend. Via akten en veronderstellingen achteraf, kunnen verbindingslijnen worden gelegd. Ze is geboren op 29 januari 1499. Ze is dus zestien jaar jonger dan haar echtgenoot. Ze is geboren op het landgoed Lippendorf zuidelijk van Leipzig. Er zijn in het gezin drie broers, en waarschijnlijk een jonger zusje uit een tweede huwelijk van haar vader. Na de dood van haar moeder wordt Käthe rond 1504/5 ondergebracht in de kloosterschool van de Benedictinessen van Brehna dat noordoostelijk van Leipzig ligt. De scholen van de Benedictinessen zijn beroemd om de kwaliteit van onderwijs dat gericht is op de vorming van adellijke meisjes uit de regio. In 1508/9 gaat het meisje dat dan 9 of 10 jaar is, naar het klooster van de Cisterziëncerinnen in Nimbschen, zuidelijk van Leipzig.

Käthe behoort tot de talloze jonge meisjes die in hun vroege jeugd in een klooster worden ondergebracht. Dit bespaart hun ouders een bruidsschat als ze zouden gaan trouwen. Ook in het klooster van Nimbschen wordt geen bruidsschat gevraagd aan de ouders van de novice. Hieruit en ook uit latere ontwikkelingen is af te leiden dat Katharina behoorde tot een verarmde adellijke familie.

Wonen in een klooster in je eigen regio betekent: gezellig samen met allerlei tantes en bekende vrouwen uit de buurt, die hetzelfde lot heeft getroffen als jou. Ik heb in mijn boek geconcludeerd dat de jonge Katharina het daar plezierig moet hebben gehad. In alles wat ik over haar heb gelezen, is nooit een negatief woord te lezen over haar leven als religieuze.

Van grote invloed voor haar leven met Luther is de scholing die ze in het klooster heeft gehad om als nonnengemeenschap in eigen levensonderhoud te voorzien. Marienthron, zoals het klooster heet, is een materieel rijk klooster. Dat heeft niet alleen te maken met de landerijen die de gemeenschap heeft verworven of geschonken heeft gekregen door de tijd heen. Het heeft ook te maken met de enorme werktraditie die eigen is aan de Cisterciënzerorde. Evenmin mag over het hoofd worden gezien de invloed van de geestelijke vorming die de zusters ondergingen naar het model van onder andere de middeleeuwse Cisterciënzer Bernardus van Clairvaux.

Katharina leert binnen het klooster de praktijk van vakken als landbouw, veeteelt, bierbrouwen en beheer van onroerend goed. Kennis en vaardigheden, die ze in haar leven als burgeres in Wittenberg en in haar huwelijk met Luther voor haar gezin en de maatschappij rendabel maakt.

De reden waarom Katharina het klooster verlaat is, ook in de brieven van Luther die ik las, niet te vinden. Dat is niet zo vreemd, want we bezitten, op twee brieven na, geen enkel levensteken van haar. In elk geval is het zo dat haar als kind nooit is gevraagd of zij wilde intreden in de geestelijke stand. Nu die geestelijke stand niet blijkt te zijn zoals deze altijd door de kerk is neergezet, is de keuze voor haar kennelijk niet moeilijk geweest.

Käthe is niet de enige die in die paasnacht het klooster verlaat. Met haar vertrekken nog elf andere kloosterlingen uit Mariënthron. De meesten van hen hebben tevoren geprobeerd hun ouders of familie over te halen hen weer in huis op te nemen. Heeft Käthe dit ook geprobeerd? Vermoedelijk is haar vader al overleden. Een negatief of geen enkel antwoord dwingt de vrouwen tot de volgende stap. Ze schrijven der Herr Doktor, zoals Luther wordt genoemd, zelf. Er worden plannen uitgebroed, die ook later, wanneer de vrouwen allang het kloosterleven achter zich hebben gelaten, nooit worden prijsgegeven. De Torgause burger en lid van het stadsbestuur Leonhard Koppe, gaat het waagstuk aan. Hij doet zaken met het klooster en levert na de lange Vastentijd de nodige levensmiddelen af. Hij is vertrouwd met de gebruiken in het klooster. Hij geniet het vertrouwen van de kloosterlingen. Bij hem stappen de nonnen op de wagen.

Het verlaten van een klooster, de vlucht nemen, was in die tijd van de opkomende Reformatie een gevaarlijke onderneming. Op het territorium van Hertog Mauritz von Sachsen, waarop de stad Torgau ligt, en waar de nonnen voor de eerste overnachting naartoe worden vervoerd, staat de doodstraf. Zowel voor de nonnen zelf als voor degene die hen helpt. De nonnen die geen onderdak hebben bij familie, worden afgezet bij Luther in Wittenberg. Niet dat hij onderdak voor hen heeft, of kleding, maar hij heeft zich verantwoordelijk gesteld voor hen. Negen van de twaalf nonnen komen op 9 april in Wittenberg aan. De stad van de universiteit waaraan Luther als professor is verbonden en de stad van keurvorst Frederik von Sachsen. Deze is Luther weliswaar zeer goed gezind is, maar zal, om politieke redenen, pas vlak voor zijn overlijden tot de Reformatie overgaan.

Käthe heeft na haar komst in Wittenberg twee werkkringen in gezinnen van aanzienlijke burgers. Daar leert ze het burgerbestaan kennen. Ze maakt er zich geliefd en wordt gerespecteerd. Intussen doet iedereen moeite om de nonnen aan de man te brengen. Ongetrouwd blijven is geen optie. Het huwelijk is immers de enige staat voor een vrouw, predikt de nieuwe leer. Alle vrouwen zijn snel getrouwd. Käthe niet. Ze heeft in 1524 een kortstondige, hevige liefde met een voormalig student aan de universiteit van Wittenberg Hiëronymus Baumgärtner. Maar hij laat tenslotte zijn staatscarriére niet schieten voor een huwelijk met een ex-non.

Pogingen om Käthe aan de man te brengen zijn niet van de lucht. Zowel Luther als zijn vrienden zijn er druk mee. Maar Käthe wil niet tot elke prijs trouwen. Het is Käthe zelf die aan het gekonkel een eind maakt. Eén van Luthers beste vrienden, Nicolaus Von Amsdorf zal uit Wittenberg vertrekken om predikant te worden in Magdeburg. Kort tevoren heeft hij een poging gedaan om Käthe aan de rector van de universiteit te slijten. Maar zij wil hem niet. Dan gaat ze naar Von Amsdorf en maakt hem duidelijk dat het uit moet zijn met de huwelijksmakelaardij. Maar… als hij, Von Amsdorf, of Luther haar als echtgenote wil, dan zal ze niet weigeren.

Luther, hoewel veel van zijn volgelingen er bij hem op aandringen, weigert te trouwen. Belangrijkste reden: ik leef onder de banvloek van de Keizer en kan ieder moment vermoord worden. Toch trouwen Martin en Katharina twee jaar na haar vertrek uit haar klooster. Uit brieven van Luther aan vrienden, en door bezoeken die hij aflegt, onder andere aan zijn ouders in Mansfeld, kan men opmaken hoe zorgvuldig Katharina en Luther alles hebben gepland. Het officiële huwelijk vindt plaats binnen een kleine kring vrienden en vriendinnen. De openlijke kerkelijke bevestiging gebeurt pas veertien dagen later als het nieuws al de ronde heeft gedaan.

Het bericht over Luthers huwelijk met ‘de weggelopen non’, zo wordt Katharina publiekelijk genoemd, verspreidt zich als een lopend vuur door het hele keizerrijk. In Wittenberg is de schrik niet van de lucht. Een angstige Wittenbergse geleerde roept: ‘Als deze monnik trouwt zal de hele wereld en de duivel erbij lachen. Daarmee zal hij alles wat hij heeft opgebouwd kapot maken.’

De afgunst, want anders is het niet, op Käthe’s hoge plaats aan de zijde van de ‘wereld’-beroemde reformator ontaardt in venijnige roddel. De annalen van Wittenberg vermelden in het huwelijksjaar heel wat veroordelingen van medeburgers omdat ze beledigende praatjes rondstrooien.

Luther woont, voordat hij trouwt, met zijn nog enige overgebleven medemonnik in het nog onafgebouwde Augustijner klooster. Al zijn broeders zijn vertrokken omdat ze niet meer in het celibaat geloven. Luther lijdt er een onverzorgd leven en slaapt, zo wil het verhaal, onder een oude aardappelzak. Wie het klooster afbouwt in de jaren daarna is Katharina. Met steun van de keurvorst Frederik von Sachsen. Het echtpaar krijgt het grote gebouw levenslang in bruikleen. Alweer een bron van jaloezie en roddel. Ze hebben die ruimte wel nodig. Iedereen klopt bij hen aan. Familie, wezen uit de eigen familie en van anderen, vorsten, hoogwaardigheidsbekleders; iedereen wil de Herr Doktor spreken om te horen: hoe te leven volgens de nieuwe leer?

Katharina’s taak ziet ze in het onderhouden van die steeds verschillende en steeds uitdijende groep mensen die haar huis bevolkt. Luther heeft geen inkomen. Van de keurvorst ontvangt hij als professor aan de universiteit maar een klein bedrag. Katharina zet haar opgedane kennis uit haar kloostertijd in. Ze pakt de tuin om het klooster aan. Koopt land met geleend of gekregen geld, verbouwt erop wat nodig is voor levensonderhoud voor haar gezin en gasten. Verbouwt hop, brouwt bier, houdt varkens, melkt koeien. Krijgt ook kinderen. Zes, waarvan er vier in leven blijven. Luther doceert, preekt, houdt godsdienstgesprekken, reist rond om problemen op te lossen tussen edelen onderling. Hij moet daarbij zorgen buiten het gebied te blijven van hem niet gunstig gezinde Duitse vorsten, want op zijn hoofd staat tot aan het eind van zijn leven een interessante prijs.

Maar er zijn ook andere gasten. Betalende gasten. Het professoraat van Luther houdt de verplichting in dat hij thuis een Bursa houdt dat betekent dat jonge studenten vanaf hun dertiende of veertiende jaar aan de zorgen van een professor worden toevertrouwd. Eigenlijk hetzelfde gebruik dat de broeders van de Moderne Devotie hanteerden op de Latijnse scholen. De jongens wonen bij het echtpaar Luther in huis en betalen daarvoor. De keurvorst heeft de jaarlijkse vergoeding voor de Bursa vastgesteld op 30 florijnen per jaar per student.

Aan deze lange rij jongemannen, die door de jaren heen bij de Luthers hebben gewoond, heb ik voor een deel de inhoud van mijn boek te danken. Ik vertelde dat er van Katharina zelf geen teksten zijn bewaard. Er is wel veel óver haar geschreven. Daar hebben deze jonge studenten ook de hand in gehad. Zij noteerden, grotendeels stiekem, de gesprekken die aan tafel plaats vonden en verkochten die elders voor contant geld. Deze notities, later Tischreden genoemd, hebben zich over heel Europa verspreid. Want ze stonden natuurlijk ook vol met theologische en politieke verhandelingen. De historicus Ernst Kroker heeft in 1883,ter gelegenheid van de 400^e geboortedag van Luther, een zeer geslaagde poging gedaan om zoveel mogelijk Tischreden te verzamelen. Ongeveer dertig verschillende handschriften zijn voor deze tafelgesprekken geraadpleegd. Over de periode van hun huwelijk, van 1525 tot Luther’s dood in 1546, heb ik deze tafelgesprekken onderzocht. Uit de notities, meningen en opmerkingen van deze jongelui is veel te herleiden hoe jonge mannen, die voorbereid werden om de eerste lichting predikanten te worden in de jonge reformatorisch kerk, over vrouwen dachten en spraken. En over het huwelijk dat ze verwacht werden te sluiten. Luther vraagt zijn intellectuele tafelgenoten, met het oog op hun vooroordelen, op de man af: ‘Waar zouden wij zelf zijn als het huwelijk niet bestond? Wij zijn toch allemaal uit het moederlichaam gekropen: keizers, koningen, vorsten, ja Christus zelf heeft zich er niet voor geschaamd om uit een vrouw geboren te worden.’

Katharina von Bora en Martin Luther hebben kans gezien om in hun privéleven, dat je eigenlijk een openbaar leven zou kunnen noemen, want altijd waren er vreemden om hen heen, veel nieuwe voorbeelden en manieren van leven aan de mensen uit hun omgeving door te geven. Een leven zoals zij dachten dat Christenen behoorden te leven volgens het bijbelse evangelie.

Hoewel Katharina haar hele leven heeft geleden onder het geroddel en niet alleen van de zestiende eeuwse paparazzi, heeft zij toch kans gezien om veel vrienden te maken. Vanwege haar gastvrijheid, haar belangstelling voor anderen, haar prestaties als zakenvrouw en haar vele andere kwaliteiten. Door haar inzet heeft het gezin altijd met anderen kunnen delen. Ook al waren er tijden van armoede. Want contant geld was er bijna nooit in huis in een tijd dat de economie er grotendeels nog een van ruilen was.

Luther had aan zijn Käthe een intelligente partner, met wie hij ook zijn overwegingen over de theologische vernieuwingen en problemen kon bespreken.

Regelmatig moesten stedelingen in die eeuwen hun stad verlaten voor de pest en soms maandenlang elders onderdak zoeken. De Luthers bleven meestal achter in de stad. Katharina was degene die ervoor zorgde dat armen en zieken, die niet konden vertrekken uit de stad, te verzorgen. Ook hier kon ze haar vaardigheden die ze in het klooster had geleerd, delen met haar medeburgers.

Luthers dood

Katharina is 46 jaar als Luther, ver van huis, in Eisleben, waar hij ook geboren is, sterft. Hij moet er maanden verblijven om een twist over geld, tussen de graven van Mansfeld, te beslechten. Het duurt ruim een week voordat zijn lichaam in Wittenberg arriveert, want in elke plaats moet het lichaam van de beroemde man worden beweend. Katharina reist haar dode geliefde tegemoet.

Nog op de dag van de begrafenis storten schuldeisers, juristen en andere wolven zich op de weduwe. Alles wat Katharina heeft opgebouwd aan bezit om haar gezin en zo vele anderen mede te onderhouden, wordt haar bij de dood van haar man betwist. Een weduwe heeft volgens het dan geldende Saksische recht alleen recht ‘op een stoel en een mantel’. Bij wijze van spreken. Kinderen zijn de erfgenamen. Of als ze die niet heeft: verdere familie.

Na Luther’s dood leeft Käthe nog zes jaar. Deze jaren zijn zwaar. Niet alleen omdat ze jaren moet vechten om zelf haar kinderen te mogen opvoeden. De mannen die het beter weten redeneren: de kinderen van zo’n beroemde vader kunnen niet door een vrouw alleen worden opgevoed. Van 1548 tot 1552, het jaar van haar overlijden, is ze bezig met procederen over haar bezit, over haar kinderen, over haar rechten. Na jaren wint ze die strijd, met behulp van vooral haar trouwe vriend en collega van Luther aan de universiteit, Philippus Melanchton. Over Duitsland breken oorlogen los, waardoor Katharina met haar kinderen maanden op de vlucht is. Ze begint in haar huis weer een nieuwe ‘Bursa’, opdat ze wat kan bijverdienen met de studenten aan haar tafel. De tegenwerking blijft.

Vergelijkenderwijs

Waarom schreef ik een boek over Katharina von Bora? Ik ontdekte haar begin van de jaren tachtig van de voorbije eeuw. Ik had net mijn theologiestudie afgerond. Midden in een huwelijk met drie opgroeiende kinderen en mijn werk als journaliste. In dat jaar barstte er een complete heksenketel los van congressen en nieuw geschreven en uitgegeven boeken rondom de herdenking van de 500^e geboortedag van Luther. Ik vond veel van die belangstelling overdreven. Had die man eigenlijk een vrouw gehad?

Ja, bleek na toch wel even zoeken. Waarom groeide mijn interesse in haar? Vanuit de vrouwenbeweging gingen vrouwen in die jaren werk maken van vrouwengeschiedenis. Niet zo maar af en toe een vrouwenleven beschrijven. Nee, onderzoeken waarom er nauwelijks over vrouwen was geschreven. Het was de tijd dat ‘de geschiedenis van het gewone volk’ interessant begon te worden. Niet alleen die van heersers, koningen, prinsen en pausen, maar de mensen van het alledaagse leven; de mensen voor wie Geert Grote en Luther zich druk hadden gemaakt. We begrepen dat er van de mensengeschiedenis maar een heel klein stukje bewaard was gebleven: namelijk de geschiedenis van belangrijke mannen vooral.

In het inleidend stuk voor deze lezing heb ik Katharina von Bora een ongekende volgelinge van Geert Grote genoemd. Hij heeft haar niet gekend. Had haar waarschijnlijk niet wíllen kennen als ze in zijn tijd had geleefd. Ik heb hen aan elkaar verbonden omdat ze beiden het grote belang van de bijbel en de praktijk van het Christendom hebben ingezien.

Geert Grote, Katharina von Bora en Martin Luther waren mensen van hun tijd. Inderdaad, ik zit in mijn maag met de diepe vrouwenhaat van Geert Grote, die hij tijdens zijn leven niet los heeft kunnen laten. Ik zit ook in mijn maag met het bijgeloof van zowel Katharina als Martin Luther in boze geesten en duivels, zoals de meeste mensen in die tijd. Een bijgeloof dat ze hun hele leven niet hebben kunnen loslaten. Luther heeft er zelfs een tegengif voor gevonden: een genadige God. ‘Door het geloof staat een mens vrij tegenover God’, leert Luther.

Gelukkig voor Geert Grote hebben zijn volgelingen de nadruk gelegd op zijn goede kanten. De waarde van zijn inzichten over hoe te leven als mens in het leven-van-alle-dag. Deze vraag is voor ontelbaar velen van groot belang gebleven.

De taak van mensen in onze tijd is, de inzichten van onze voorgangers, mensen, vrouwen en mannen van wie iets leren valt, in ere te houden. Kritisch onder de loep te nemen en te bekijken wat en of wij met die inzichten verder kunnen. Of ze wellicht aan vernieuwing, verheldering of verandering toe zijn.

Aan u als initiatiefnemers van de Geert Grote Universiteit, en u als medewerkers, de taak in onze tijd om te zien of de ideeën van de hervormers uit het verleden misschien opnieuw gemunt moeten worden.

Tijdens het schrijven van deze lezing zongen in mijn achterhoofd een paar regels mee. Het is de wervingsboodschap van het Humanistisch Verbond, dat bij tijd en wijle, vooral op de zondagochtend, uit mijn radio komt. Ze gaan zo:

‘Het geluid van religies klinkt steeds vaker en steeds harder. Humanisten geloven in de kracht van mensen. (…) Zonder uw steun is het humanisme aan de goden overgeleverd.’

Geert Grote was een humanist. Luther is beoordeeld als een bijbels humanist. Katharina von Bora’s levenspraktijk was een humanistische. Alle drie behoorden ze tot een religie. Wat willen de regels van het Humanistisch Verbond zeggen? Dat humanisten niet tot een religie kunnen behoren? Dat religies niet humanistisch zijn?

De Geert Grote Universiteit heeft straks veel te onderzoeken. Mijn wens is:

• dat ze een bijdrage gaat leveren aan de voortgaande ontwikkeling van de mensheid;
• dat ze ontvankelijk blijft, zonder uitsluiting van wie dan ook, voor ideeën en inzichten van mensen waar ook ter wereld;
• dat ze bij de tijd blijft.

De rest, de dagelijkse gebeurtenissen van het spannende leven van Katharina von Bora zou u kunnen lezen in mijn boek. Het kreeg twee drukken, maar is niet meer in de boekhandel te koop. Het is natuurlijk vloeken in de kerk om in deze boekenstad te zeggen dat het wel via www.siethdelhaas.nl verkrijgbaar is.

Dank voor uw aandacht.

Noten

^[1] Katarina von Bora
^[2] Geert Grote
^[3] Martin Luther geschilderd door Lucas Cranach de Oude in 1529.
^[4] Walpurgisnacht
^[5] Heksensabbat op de Blocksberg Johannes Praetorius: Blockes-Berges Verrichtung, Leipzig u.a. 1668 (VD17 3:015601X)
^[6] Bernard van Clervaux
^[7] Friedrich von Sachsen
^[8] Tischreden
^[9] grafsteen van Katharina von Bora