Achtergronden van de oude verhalen en tradities rond Sint Nicolaas 5
Deel 1: Nicolaasjaar ― Nicolaasjaar 1 ― Nicolaasjaar 2 ― Nicolaasjaar 3 ― Nicolaasjaar 4 ― Nicolaasjaar 5 ― Nicolaasjaar 6 ― Nicolaasjaar 7 ― Nicolaasjaar 8 ― Nicolaasjaar 9 ― Nicolaasjaar 10
Deel 2: Nicolaaskerken a ― Nicolaaskerken b ― Nicolaaskerken c ― Nicolaaskerken d ― Nicolaaskerken e
‘De eerste Heilige na de Moeder Gods’
Sinterklaasdag 5 december 2021 startte het heilige Nicolaas jaar.
Ter ere hiervan werd een reliek van de heilige Nicolaas ― bisschop van Myra ― bijgezet in de neogotische basiliek van de H. Nicolaas te Amsterdam, waar ook de Nicolaas kaars werd ontstoken.
Naar aanleiding hiervan startte op het Wijsheidsweb een aparte Nicolaasjaar rubriek.
Machteld Roede
Sommige onderzoekers brengen het ontstaan van het Sinterklaasfeest uitsluitend in verband met de legenden en de middeleeuwse verering van de heilige Nicolaas.
Ik volg echter de mythologische stroming waarbij in de huidige Sinterklaasgebruiken resten van de verering van de heidense god Wodan/Odin worden herkend.
Meerdere eeuwen bleven immers in de Lage Landen de heidense Wodan en zijn pantheon naast het zich steeds verder uitbreidende christendom vereerd. Het christelijk sausje dat werd gelegd over alles wat al bij het volk aanwezig was leidde er toe dat tot op de dag van vandaag meerdere gebruiken uit onze Sinterklaasviering zijn terug te voeren op elementen uit Wodan rituelen.
Dit is niet uitzonderlijk. Wereldwijd zijn en worden bij een overgangen van de ene in de andere vorm van religie devote vereringen en rituelen overgenomen na enige aanpassing aan de nieuwe geloofsvorm.
De heidense winterviering van het weer gaan lengen van de dagen werd tot de geboorte van het licht in de duisternis brengende Christuskind.
De Egyptische moeder Isis met haar zoontje Horus op de arm werd Maria met haar kindeke Jezus.
Zo is er de overeenkomst tussen de op zijn paard Sleipnir door de hemel stormende Wodan, die naast het aanvoeren van wilde jachtpartijen ook geschenken uitdeelde, met Sinterklaas die ’s nachts op zijn schimmel over de daken rijdt en Santa Claus die met zijn door rendieren getrokken slede langs de hemel vliegt om pakjes uit te delen.
Had Odin twee raven die hem iedere avond kwamen vertellen wat er in de Negen Werelden elders gebeurde, Sinterklaas beschikt over hulpknechtjes die voor hem de goede en de stoute dingen van de kinderen in het grote Sinterklaasboek noteren.
Ieder jaar weer zetten vanaf half november de kleintjes zingend bij de schoorsteen hun schoentje, met een wortel voor Sints schimmel. Eigenlijk moet er ook hooi bij, maar dat is zelden meer beschikbaar.
Schoorstenen zijn tegenwoordig nog maar in weinig huizen te vinden, maar ook de centrale verwarming blijkt op magische wijze contact te kunnen maken met de sinterklaas op het dak, die zijn personeel naar beneden weet te sturen om de wortel te vervangen door wat lekkernij. Ik zag zelfs een advertentie voor een aan de cv of de muur te hangen doek met een speelse suggestie van een haard. Voor gelovige kinderen even echt.
Het ritueel bij de schoorsteen zou terug te voeren zijn tot het leven in de vroegere plaggenhutten. Een in de grond uitgegraven ruimte zonder zijmuren waarbij het dak ― bedekt met (heide)plaggen uit de omgeving ― meteen op grondhoogte begon.
Zulke kuilhuizen kwamen bij vele oude culturen voor, voor opslag van voedsel maar ook voor bewoning. Bij ons vooral in de veengebieden van het nog lang heidense Groningen, Friesland en Drenthe.
Centraal bevond zich de belangrijke vuurplaats zodat de hele ruimte van de warmte kon genieten. Door het er boven gelegen rookgat waren de lucht en ’s nachts de sterrenhemel te zien.
Toen later het vuur aan een muur werd geplaatst, voerde een lange schoorsteen naar een opening in het dak de rook af.
De schoorsteen en de latere haardplek genoten een heilige status. In voorchristelijke tijden werden voorouders vaak onder de haard begraven. Het rookgat vormde de verbindingslijn tussen de aardse en de bovenaardse wereld, het was de symbolische weg naar de hemel waar de goden en geesten woonden die zo op ons konden toekijken.
Om de donkere geesten gunstig te stemmen werden offergiften bij de stookplaats gelegd. Ons speculaas heeft soms nog de vorm van dierfiguren, als op de Germaanse offerkoeken van toen.
Axis Mundi ― de levensboom
De open haard is in spirituele zin ook de Omphalus, het Heilige Midden, een representatie van de Axis Mundi of de wereldas, symbool van de overgang van de zichtbare naar de onzichtbare wereld, de centrale as waar alles om draait; een belangrijk gegeven in uiteenlopende levensbeschouwingen.
In deel 4 is beschreven dat de Axis Mundi ook de vorm heeft van de levensboom. Zoals de boom Yggdrasil die in de Noorse mythologie de verbinding vormt tussen de onderwereld, de gewone wereld, Wodans Asgaard en de hemel.
De levensboom ― diep geworteld in de aarde en omhoog groeiend naar de hemel, symbool voor het leven, voor groei en ontwikkeling, voor vruchtbaarheid ― wordt in veel culturen en tradities uitgebeeld. Zo werd op de vroegere merklappen werd ook veelvuldig de levensboom geborduurd.
De staf van Sinterklaas
De staf van Sint Nicolaas ― niet echt een bisschopsstaf ― verbeeldt de rituele vruchtbaarheidstwijg, een onderdeel van de levensboom. (Al is tegenwoordig van deze opvallende natuurverwijzing weinig meer te zien).
De waarlijke bisschoppelijke kromstaf symboliseert de herdersstaf, een verwijzing naar Christus als de Goede Herder, en staat voor de pastorale zorg van de bisschop voor zijn kudde.
Het is echter ook een fallussymbool, een symbool van de kerkelijke macht en waardigheid van de bisschop.
Ook is de krul te beschouwen als een symbolische slang, teken van geest, wijsheid en oneindigheid; de verticale stok als een afdaling naar aardse sferen.
Een bisschop draagt binnen zijn eigen bisdom de krul naar voren, van zich af, om zijn kudde naar binnen te kunnen halen. Buiten zijn bisdom heeft hij die rechtsmacht niet.
Vruchtbaarheidssymboliek
Psycholoog De Groot (1949) beschreef de erotische kant van de oude Sinterklaas overleveringen uitgebreid.
Want zoals in de meeste oeroude sprookjes en volksverhalen zit er naast de fallus symboliek van zijn staf nog diverse andere seksuele en vruchtbaarheidssymboliek rond Sint Nicolaas.
De beschermer van de vruchtbaarheid en voortplanting, de hijlick (huwelijks) maker, de heilige beschermer van het gezinsleven.
Vruchtbaarheid is in alle culturen, binnen alle religies een belangrijke thema en vruchtbaarheidsriten behoren tot de vroegste uitingen van onze verre voorouders van het geloof in hogere machten. Rituelen om de vruchtbaarheid van het land en de gewassen en het vee af te smeken en smeekbedes aan de goden voor het krijgen van veel en gezond nageslacht.
Zeker in gematigde gebieden staan zon en vruchtbaarheid niet los van elkaar. Zoals verteld in deel 2 draait ten gevolge van de wat scheve stand van de aarde ten opzichte van de zon onze aardbol het halve jaar van de zon af en de volgende helft van het jaar weer wat meer naar de zon toe.
Dit verklaart de afwisselende periodes van stilstand en dan weer de groei van de zo onmisbare gewassen.
De boeren feestten dan ook wanneer de zonuren het nieuwe begin van het groeiseizoen markeerden.
Ons strooien van kruidnoten, later ook snoep, verwijst naar de boer die zaad over zijn akker uitstrooit. Realiseert men zich nog dat het bij een bruiloft bij het verlaten van de kerk of het gemeentehuis rijst, of tegenwoordig liever confetti, strooien over de pas getrouwden is om een vruchtbaar huwelijk over ze af roepen. Waarbij de zwaaiende arm herinnert aan de zaaiende boer.
Meer dan eens vormden een gezamenlijke dronkenschap en seksuele uitspattingen een wezenlijk onderdeel van de religieuze vruchtbaarheidsgebruiken. Zoals bij de feesten voor Freyr, de Oudnoorse fallische god van de mannelijke seksualiteit, de tweelingbroer van godin Freya, de godin van de vruchtbaarheid.
En in de Griekse Dionysuscultuur. Dionysus (bij de Romeinen: Bacchus), de god van de groeikracht van de aarde, van de wijn(bouw), die bij de orgia bij fakkellicht werd vergezeld door demonische saters en bacchanten. Met de eeuwig groene klimop bekranste vrouwen, die zich overgaven aan de extase, om uit zich zelf te treden om tot god te worden.
Hiervan is bij de heiligman echter niets terug te vinden. Nee, de volksverhalen over zijn leven, zijn juist braaf en devoot. Hoewel ook de oude Nicolaaslegendes vol vruchtbaarheidssymboliek zitten.
Sinterklaaslegendes
Een legende omhult een oorspronkelijke gebeurtenis van een grote voorbeeldfiguur, meestal een aan te roepen heilige, met veel fictie en wonderen door Gods genade. Later werden het ook stichtelijke fantasie verhalen over het leven van Maria en Jezus. Ze dienden om de mensen een voorbeeld te geven hoe in Gods geest te leven.
In de rond 150 legenden over Nicolaas zijn waarschijnlijk verhalen over verschillende figuren tot een persoon samengevat.
Een van de bekendste sinterklaaslegendes (zie ook deel 1) is het verhaal over de drie door een herbergier in stukken gehakte en gepekeld in een ton verstopte studenten.
Toen na zeven jaar Nicolaas naar de herberg kwam en om gepekeld vlees vroeg, raakte de herbergier in paniek en vluchtte weg. Nicolaas ontdekte de ton, begon te bidden, en de jongens kwamen gezond en wel weer tot leven.
Dit verhaal zou bevruchting, zwangerschap en geboorte verzinnebeelden.
Sinterklaas als huwelijksmakelaar gaat terug op de legende van de drie huwbare maagden (zie ook deel 1). Deze bekende sint-legende verhaalt over een wanhopige arme vader die geen bruidsschat had voor zijn drie huwbare dochters waardoor een toekomst in de prostitutie dreigde. Tot Nicolaas ongezien drie gouden ballen door hun raam naar binnen gooide, zodat ze konden trouwen en hun eerbaarheid niet verloren ging.
Er bestaan zoals gebruikelijk bij oraal doorgegeven verhalen meerdere versies. Soms is de vader een rijke koopman, die na de dood van zijn vrouw aan de drank raakte en zijn vermogen verloor.
Op afbeeldingen van alleen de heiligman staat hij meer dan eens met drie gouden appels afgebeeld. Ook deze vertelling is vol vruchtbaarheidssymboliek.
Pas door de uitvinding van de boekdrukkunst werd het voor velen mogelijk boeken te lezen. Voor die tijd waren de mondeling overgeleverde verhalen uitermate belangrijk om zowel de geschiedenis van de voorouders door te geven als uiteenlopende levenslessen over te brengen.
En omdat de mens ook visueel is ingesteld, waren er voor het lekenpubliek vele afbeeldingen vol door ons niet meer herkende symboliek, om het vertelde beter te laten doordringen.
Hiertoe horen ook de afbeeldingen gebakken in speculaas of taaitaai.
In de 15e eeuw begon het bakken van speculaaspoppen, gebakken in de vorm van vrijers en vrijsters. Eeuwenlang was het gebruikelijk dat in sinterklaastijd een jonge man zijn aanbeden meisje zo’n koek, vaak versierd met glazuur en noten, gaf om haar stilzwijgend zijn warme gevoelens te tonen.
Was dit wederzijds, dan nam ze de pop aan.
(Bij de Dogon in Mali geeft een jongeman het meisje van zijn keuze een popje waar onder de kleurige kleding een houten penis is verstopt).
In de 19e eeuw kregen speculaaspoppen veelvuldig een dun goudkleurig laagje van koper, tin en zink.
Gelukkig is hier om gezondheidsredenen mee gestopt.
Een oude Inwijdingsrite?
In vroegere tijden kon sinterklaas er behoorlijk op los slaan. Om een stout kind te straffen. Het is echter mogelijk ook een herinnering aan vroegere heidense inwijdingsriten, waarbij jongelingen tot man werden gewijd.
Later nam Piet die taak op zich, tot men af ging zien van het kinderen lijfelijk straffen.
De roede van Piet diende alleen nog maar om de schoorsteen schoon te maken, waardoor hij onder het roet kwam te zitten. Gezien de bovenstaande uitleg over de schoorsteen symboliek zou dit behoorlijk dubbelzinnig kunnen zijn. Zeker, omdat de roede is terug te voeren tot een oud fallus- en vruchtbaarheidssymbool.
Tenslotte: Is in een heiligman die zijn knecht de schoorsteen instuurt om wat lekkers te doen in de klaarstaande schoen een verkapte Freudiaanse seksuele wensdroom herkenbaar?
- De Groot, A.D. (1949). Sint-Nicolaas, patroon van liefde. Een psychologische studie over de Nicolaus-figuur en zijn verering in vroeger eeuwen en nu. Amsterdam: Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij (Psychologische reeks 6).
- Van Tienhoven, A.B. (1928) Sinterklaas Kapoentje, met platen van Freddie Langeler. Alkmaar: Gebr. Kluitman.
Sinterklaasje, bonne, bonne, bonne
Sinterklaasje, bonne, bonne, bonne.
Gooi wat in mijn lege, lege tonne.
Gooi wat in mijn laarsje!
Dank u, Sinterklaasje!
Oh, Kom er eens kijken
Oh, kom er eens kijken,
wat ik in mijn schoentje vind
Alles gekregen
Van die beste Sint
Een pop met vlechten in het haar
Een snoezig jurkje kant en klaar
Drie kaatseballen in een net
Een letter van banket
Oh, kom er eens kijken,
wat ik in mijn schoentje vind
Alles gekregen
Van die beste Sint
Noten
[1] Bron: Saint Nicholas the Wonderworker, handmade icon from Ukraine
[2] Bron: Isis en Horus (Louvre) ― photo Guillaume Blanchard
[3] Bron: Maria lactans ― Meister von Frankfurt (circa 1460–circa 1533)
[4] Bron: Hooi voor het paard van sinterklaas 1 december 1939
[5] Bron: Van Tienhoven, A.B. (1928), met platen van Freddie Langeler, Nederlandse tekenares, illustratrice, boekbandontwerpster en tekstschrijfster
[6] Bron: Plaggenhut Echten
[7] Bron: Grote oude speculaasplank
[8] Bron: De levensboom merklap; Museum de Bevelanden
[9] Bron: Tekening van de Heilige Nicolaas uit de 16e eeuw
[10] Bron: Bacchus ― Caravaggio (c. 1596)
[11] Bron: Nicolaas brengt de drie vermoorde studenten weer tot leven ― Gerard David (1500-1510)
[12] Bron: Nicolaas brengt de drie gepekelde knapen tot leven
[13] Bron: Nicolaas redt de eer van drie huwbare maagden
[14] Bron: Nicolaas schenkt goudklompen aan drie jonge vrouwen (ca 1500)
[15] Bron: Sy is rijp
[16] Bron: De roede, een fallus symbool
