Achtergronden van de oude verhalen en tradities rond Sint Nicolaas 2
Deel 1: Nicolaasjaar ― Nicolaasjaar 1 ― Nicolaasjaar 2 ― Nicolaasjaar 3 ― Nicolaasjaar 4 ― Nicolaasjaar 5 ― Nicolaasjaar 6 ― Nicolaasjaar 7 ― Nicolaasjaar 8 ― Nicolaasjaar 9 ― Nicolaasjaar 10
Deel 2: Nicolaaskerken a ― Nicolaaskerken b ― Nicolaaskerken c ― Nicolaaskerken d ― Nicolaaskerken e
‘De eerste Heilige na de Moeder Gods’
Sinterklaasdag 5 december 2021 startte het heilige Nicolaas jaar.
Ter ere hiervan werd een reliek van de heilige Nicolaas ― bisschop van Myra ― bijgezet in de neogotische basiliek van de H. Nicolaas te Amsterdam, waar ook de Nicolaas kaars werd ontstoken.
Naar aanleiding hiervan startte op het Wijsheidsweb een aparte Nicolaasjaar rubriek.
Machteld Roede
Naast de oude boeken met Sinterklaaslegenden en de vele kinderboeken met Sinterklaasverhalen en –liedjes verschenen ook serieuze studies over de rituelen en tradities rond de mystieke Nicolaas.
Zo behandelde het proefschrift van psycholoog A.D. de Groot (1949) de verborgen erotiek in de oude Sinterklaas overleveringen. (Hier wordt in de aflevering van april 2022 nader op ingegaan.)
Toen ik me meer ging verdiepen in de achtergronden van Sinterklaas en zijn knecht had ik ook veel aan het boek van de Amsterdamse verzetsman, fotograaf, cameraman en schrijver, de in 1948 naar de VS geëmigreerde Tony van Renterghem When Santa was a Shaman (1995), een jaar later ook verschenen in het Nederlands als Het geheim van Sinterklaas en de Kerstman (1996).
Hij ging uitvoerig in op de oude, mythische achtergronden van onze sinterklaas en de latere kerstman.
Veel wat ik hier vertel is op hem terug te voeren.
Volgens Van Renterghem:
“vormt de vraag naar de oorsprong van Sinterklaas en Zwarte Piet een waar detective verhaal dat vele duizenden jaren terug gaat, naar oeroude mysteriën, naar ‘de wortels van de westerse mens’, naar niet uit te roeien oude mythen en rituelen, die echter in de huidige tijd in aangepaste vorm belangrijk bleven”.
Oeroude angsten tijdens midwinter
Zowel de Zwitserse psychiater en psycholoog Carl Gustav Jung als zijn bewonderaar de Amerikaanse natuurwetenschapper Joseph Campbell stelden dat herinneringen aan de verre oertijden nog diep in ons verankerd zijn en mede zijn terug te leiden tot oeroude toenmalige angsten.
Campbell beschreef in zijn vierdelige The Masks of God de mythologie van de hele wereld. Het derde deel, De Weg van de Hemelse Lichten, behandelt de mythen uit de Bronstijd, over hemelgoden die onder leiding van een oppergod de wereld beheersten. (Zie Wodan/Odin, in deel 4).
In de prehistorische dagen riepen het dagelijks ondergaan van de zon, overgaand in de komst van de duisternis, en het iedere morgen toch weer terugkeren van het licht zowel angst op als een grote verering voor de onbegrepen hogere machten.
Dat gold zeker voor het geleidelijk wisselen van de seizoenen, met lange, koude en diep donkere winters.
De twee jaarlijkse kantelmomenten — de zonnewendes — waarop de geleidelijke terugkeer of juist de geleidelijke afname van het zonlicht per etmaal inzette — waren buitengemeen essentiële hoogtepunten van het jaar voor de toenmalig bewoners, boeren en herders.
Ze gaven indicaties over wanneer te zaaien, wanneer en wat te planten.
De zonnewende, solstitium (Latijn) of zonnestilstand
Terwijl rond de evenaar het hele jaar door dag en nacht even lang duren, wordt vanaf 21 juni naar het noorden toe per etmaal de tijd tussen zonsopkomst en zonsondergang steeds wat korter; in Nederland met ongeveer vier minuten; in december zijn de veranderingen nog maar klein.
Dicht bij de poolcirkel is er wekenlang vrijwel geen daglicht; er heerst tenslotte bijna 24 uur een diepe duisternis. Vanaf 21 december — de kortste dag, met de kortste tijd tussen zonsopkomst en –ondergang — gaan de dagen echter weer lengen. Tot rond 21 juni het andere kantelpunt is bereikt en er geleidelijk dagelijks weer minder lang zonlicht is.
Verklaring van zonnewendes
Stand van de aardas tijdens de zomer zonnewende
De twee jaarlijkse zonnewendes[3]zijn te verklaren door de wat scheve stand van de aardas ten opzichte van het opvallende zonlicht.
Vanaf 21 juni is het zuidelijke uiteinde van die aardas steeds meer naar de zon gericht, maar het noordelijke van de zon af. Zonnewende wordt het moment genoemd dat de zon vanuit ons uitgezien op 21 juni haar meest noordelijke positie (de Kreeftkeerkring) en op 12 december haar meest zuidelijke positie (de Steenbokskeerkring) bereikt.
Dat de zon schijnbaar beweegt tussen de keerkringen en stil staat op de twee kantelpunten is natuurlijk slechts bij wijze van spreken; het is de aarde die draait.
Stonehenge
Onze verre voorouders moeten veel juiste astronomische kennis hebben gehad, ook over de belangrijke zonnewendes. Wereldwijd bestaan nog resten van oeroude constructies die zo gebouwd zijn dat alleen op het moment van het solstitium een zonnestraal juist door of op een opvallende plek valt.
Hierom bekend is Stonehenge (Engeland ten Noordwesten van Salisbury).
Een cirkel van grote staande stenen, sommige bedekt met een grote liggende steen, omgeven door een aarden wal.
Een mysterieuze megalithische monument, gebouwd tijdens vijf periodes, van het late Neolithicum tot de vroege Bronstijd, met vrijwel zeker van elders gelegen monumenten aangesleepte stenen, dat nog steeds niet al zijn geheimen prijsgeeft.
Want het is nog steeds onzeker waarvoor dit monument diende. Er zijn menselijke resten gevonden maar archeo-astronomen wijzen op relaties tussen de plaatsing van de stenen en de stand van de zon en de maan.
Jaarlijks komen velen kijken wanneer tijdens de midzomerzonnewende op 21 juni de net buiten de cirkel gelegen losse Heel Stone vrijwel in één lijn staat met de eerste stralen van de opkomende zon.
Vrijwel, want sinds de bouw duizenden jaren geleden kan de richting van de aardas, dus de val van het zonlicht, iets zijn veranderd. Midwinter vallen zonnestralen op de zandstenen Altar Stone.
Naast functioneren als een soort kalender, hadden de megalieten wellicht ook een spirituele betekenis. Afvalputten van in de winter gedode varkens suggereren dat grote ceremoniën plaats vonden. In de omgeving liggen nog meerdere indicaties van Neolithische monumenten.
Stonehenge is zeker niet de enige locatie waar een connectie met de zonnewendes is te herkennen.
In een aantal moderne culturen spelen de Winterzonnewende feesten nog steeds een rol (o.a. in Zweden het Joelfeest, zie deel 3). Frederik Seeler[7] beschreef onlangs hoe in Stonehenge bij het wintersolstitium honderden occultisten te samen komen. Ze voelen in de enorme stenen een oeroude energie samengebald. Ze zijn een deel van de grote Keltische heropleving en beschouwen zichzelf als tovenaars of neodruïden, al waren er in het Neolithicum helemaal nog geen druïden.
Wel vormden vanaf de 5e eeuw v.o.j. de druïden bij de oude Keltische beschavingen de priesterstand. Wanneer het in november halve maan was, trokken ze de bossen in om van eikenbomen de geneeskrachtige maretakken te snijden, die vervolgens gebruikt werden bij een stierenoffer om geluk en vruchtbaarheid af te smeken.
Toen de Keltische gebieden werden ingelijfd bij het grote Romeinse rijk werd hun religie verboden. Alleen in Wales en Ierland bleven druïden broederschappen bestaan tot vanaf de 5e eeuw het christendom er ook hier een eind aan maakte. Vanaf de 16e eeuw ontstond echter belangstelling voor de oude heidense natuurreligie en in de 19e eeuw gingen in Engeland nieuw opgerichte druïdenordes aardstralen zoeken. Ook de hippies gingen als de druïden in het eikenbos mediteren. In 2010 werd in Engeland het druïdengeloof erkend als een officiële godsdienst.
Wales
Ook in Pembrokeshire, Wales, zijn bij Waun Mawn resten te vinden van een Neolithische steencirkel, geconstrueerd rond 3400 v.o.j.
Steenkuilen geven een grote diameter van 110 m aan. De 30 tot 50 grote stenen die hier ooit in moeten hebben gestaan waren ook uitgericht op de zonnewende.
Newgrange
In Ierland ligt even ten Noorden van Dublin in de Boney Valley, zo rijk aan oude historie, het Neolithische monument Newgrange.
Een grafheuvel, gebouwd rond 3200 v.o.j., rond 600 jaar voor de Egyptische piramides van Gizeh en 900 jaar voor het begin van Stonehenge.
De heuvel was eeuwenlang bedolven door zand en stenen en werd pas in 1699 uitgegraven.
Het is een enorme ronde stenen constructie bedekt met een grote koepel van veen, begroeid met gras. Er is slechts één ingang, met daarvoor drie grote stenen, waarvan de middelste vol staat met megalithische spiralen en zigzagmotieven.
Binnen zijn kamers en gangen.
Alleen tijdens de winterzonnewende schijnt bij zonsopkomst slechts 17 minuten het zonlicht een grote kamer binnen door de roof box, een vierkantige opening boven de ingang.
Bosnië
In Bosnië wordt in het Ravne Park nog altijd tijdens het zomer zonnewende festival gevierd dat de schaduw van de daar aanwezige Zonpiramide over de Maanpiramide valt.
Malta
De drie megalithische tempels van Mnajdra (3600-2500 v.o.j.) liggen aan de zuidkust van Malta.
In de zuidelijke tempel schijnen de zonnestralen tijdens de winterzonnewende bij zonsopgang diagonaal door de ingang op de rechter gedecoreerde megaliet van de doorgang tussen de eerste en de tweede tempelruimte.
Bij zomerzonnewende vallen de zonnestralen op de linker megaliet van dezelfde doorgang.
Peru
Inti Raymi, het zonnefeest
Ook op het zuidelijk halfrond wordt een solsticium gevierd. Hier worden vanwege de lichtelijk scheve as van onze aarde vanaf 22 december de dagen korter.
Sinds 1944 wordt op 22 juni bij het plateau met de archeologische locatie Sacsayhuaman te Peru het midwinterse zonnefeest Inti Raymi gevierd.
Met deze religieuze ceremonie eerden indertijd de Inca’s hun belangrijke god Inti, om hun kortste dag en het weer lengen van de dagen te vieren.
Cerro del Gentil piramide en Intiwasi, de Tempel van de Zon
In het zuiden van Peru staan resten van de Cerro del Gentil piramide (gedateerd tussen 600 en 50 v.o.j.), waarachter langgeleden precies — vanuit twee stenen rijen van circa 500 m lengte en 2 km verderop bezien — tijdens de winterzonnewende de zon zou zijn ondergaan, zodat de piramide omhuld was door het late zonlicht[14].
Bekender is wellicht Intiwasi, de Tempel van de Zon, in Machu Picchu[15].
Deze tempel ligt op de top van een natuurlijk gevormde rots en boven de grot van de koninklijke tombe in de oude citadel.
Waarschijnlijk hadden alleen priesters en andere hooggeplaatste Inca’s toegang tot de tempel.
De twee kleinere ramen aan de oostkant van de tempel zijn gericht op de winterzonnewende (juni) en de zomerzonnewende (december).
Mexico, lente- en herfst-equinox
De data waarop — tijdens de lente- en herfstequinox — dag en nacht even lang zijn, vormen een van de pijlers van de vier jaargetijden.
In Chichén Itzá op het schiereiland Yucatán staat El Castillo of de piramide van Kukulcán, één van de bekendste bouwwerken van Mexico.
Twee keer per jaar werpt op de equinox dagen om precies twaalf uur in de middag de schaduw van de treden van de hoofdtempel een slangenlijf op zijkant van de trap.
De strijd tussen licht en donker, tussen goed en kwaad
In de oertijden was het dagelijkse leven veel sterker verweven en afhankelijk van de dag/nachtverschillen en de wisseling van de zomer vol zonlicht en de duistere winter. Bij diverse culturen werd de natuurverschijnselen van licht versus donker tot het symbool van de strijd tussen goed en kwaad, het boze, de duivel. Hoewel donker soms ook als positief werd gezien, als de kleur van de vruchtbaarheid, zoals de kleur van het slib van de Nijl.
In onze gematigde streken vreesden onze verre voorouders dat in de koude, lange, diepdonkere midwinterdagen de donkere, boze geesten van de onderwereld te voorschijn kwamen. Ze waren zwart, omdat ze uit het duister kwamen. Wanneer eind december de zon dagelijks geleidelijk steeds langer terugkeerde verdwenen de zwarte demonen weer voor maanden onder de grond.
Onbekend was dat ver weg op de aarde in gebieden met het hele jaar door meer zonlicht donkere mensen woonden. De zwarte demonen verwezen zeker niet naar bewoners van Afrika.
De grote angst voor boze midwintergeesten leidde tot mythen over een hemelgod die de macht had ze te verjagen. Hij werd, met zijn zwarte slaaf, de basis voor de later Sinterklaas en zijn knecht …
- Groot, A.D. de (1949) Sint-Nicolaas, patroon van liefde. Een psychologische studie over de Nicolaus-figuur en zijn verering in vroeger eeuwen en nu. Amsterdam: Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij (Psychologische reeks 6).
- Renterghem, T. van (1995). When Santa was a Shaman: The Ancient Origins of Santa Claus and the Christmas Tree. St Paul, MN: Llewellyn Publications.
- Renterghem, T. van (1996). Het geheim van Sinterklaas en de Kerstman. Waarin u de duistere kanten en de magische krachten ontdekt van onze oeroude heidense volksgebruiken. Utrecht: Kosmos Z&K. (Vertaling van When Santa was a Shaman.)
[1] Bron: Sint-Nicolaas (1294) – foto Aleksa Petrov, Nicolaas van Myra (Russisch icoon)
[2] Bron: zomer zonnewende – beeld Blueshade
[3] Zie: Zonnewende — nl.wikipedia.org/wiki/Zonnewende
[4] Bron: Tijdens zonsondergang in Stonehenge — foto Fanfwah
[5] Bron: Plattegrond Stonehenge — tekening Anthony Johnson
[6] Bron: Midzomer bij Stonehenge (1700 v.o.j.), afbeelding in het Nordisk familjebok (een encyclopedie, 1918)
[7] Seeler, F. (2022) Neodruïden. Een new age voor de maretak. Geschiedenis 13 (2022) (1), p. 37. Verwijzing naar Peter Berresford Ellis (2006) De druïden en hun rol in de Keltische samenleving. Utrecht: Vbk Media.
[8] Bron: Vooraanzicht grafheuvel Newgrange — foto Tjp finn
[9] Bron: Ingang tot de Ierse grafheuvel Newgrange — foto spudmurphy
[10] Bron: Winterzonnewende in Newgrange — foto National Monuments Service Government of Ireland
[11] Bron: Mnajdra zonnetempel — tekening Stijndon
[12] Bron: Panorama van Sacsayhuamán —foto Martin St-Amant
[13] Bron: Inti Raymi te Sacsayhuamán — foto Cyntia Motta
[14] Zie: Stunning Astronomical Alignment Found at Peru Pyramid — livescience.com/29335-astronomical-alignment-found-at-peru-pyramid.html
[15] Zie: Temple of the Sun / Intiwasi — theonlyperuguide.com/peru-guide/machu-picchu/highlights/temple-sun-intiwasi
[16] Bron: Kukulkan at Chichen Itza during the Equinox — foto ATSZ56, The famous descent of the snake (March 2009).
