Nicolaaskerken in Friesland 1

Deel 1: Nicolaasjaar ― Nicolaasjaar 1 ― Nicolaasjaar 2 ― Nicolaasjaar 3 ― Nicolaasjaar 4 ― Nicolaasjaar 5 ― Nicolaasjaar 6 ― Nicolaasjaar 7 ― Nicolaasjaar 8 ― Nicolaasjaar 9 ― Nicolaasjaar 10
Deel 2: Nicolaaskerken Amsterdam ― Friesland 1 ― Friesland 2 ―  Friesland 3 ― Groningen, Drenthe en Overijssel ― Gelderland en Flevoland ― Utrecht, Noord Holland en Zuid Holland ― Zeeland ― Noord Brabant en Limburg

Machteld Roede

‘De eerste Heilige na de Moeder Gods’

Sinterklaasdag 5 december 2021 startte het heilige Nicolaas jaar.
Ter ere hiervan werd een reliek van de heilige Nicolaas ― bisschop van Myra ― bijgezet in de neogotische basiliek van de H. Nicolaas te Amsterdam, waar ook de Nicolaas kaars werd ontstoken.
Naar aanleiding hiervan startte op het Wijsheidsweb een aparte Nicolaasjaar rubriek.

In Deel 2: Nicolaaskerken komen aan de Heilige Nicolaas opgedragen kerken in Nederland ter sprake. 

Hierbij is gebruik gemaakt van uiteenlopende beschrijvingen vol architectonische vaktermen door veelal duidelijke bewonderaars.

“Kon het niet kort houden, die beschrijvingen onderga ik haast als poëzie”.

Al in de vroegste christelijke tijden werden in ons land kapellen en kerken gewijd aan de zo geliefde heilige Nicolaas, schutspatroon voor velen. In de 16^e eeuw werden ze tijdens de reformatie echter veelal van roomse tot protestantse kerken getransformeerd en veranderden daarbij meestal van naam.

De Reformatie

Rond het begin van de 16^e eeuw groeide verzet tegen misstanden in de rooms katholieke wereld, aanvankelijk binnen de eigen gelederen. Startpunt voor de Reformatie (Hervorming) werd het jaar 1517 toen Maarten Luther zijn 95 stellingen openbaarde. Doordat steeds meer mensen konden lezen verspreidde via pamfletten de inhoud zich snel. Mede door de invloed van Calvijn en ook Zwingli ontstonden vooral in Noordelijk Europa reformatorische golven, met vanaf 1540 Godsdienstoorlogen tegen de invloed van Rome, wat uiteindelijk tot een echt schisma leidde. (Eerder, in 1054, had zich al de Orthodox Katholieke kerk afgescheiden).

Door de Hervorming werd het protestantisme het derde christelijke geloof ― bijbel lezen werd ook door de gewone gelovigen essentieel ― waarbij zich steeds meer vooraanstaande politieke leiders aansloten.

In 1566 werden in Vlaanderen en de Zuidelijke Nederlanden tijdens de Beeldenstorm kerken geplunderd, waarbij vooral heiligenbeelden werden weggehaald.

Dit leidde mede tot de Tachtigjarige Oorlog (1568–1648) tegen de katholieke Spaanse overheerser.
De eerste twintig jaar meer een burgeropstand, vanaf 1588 een echte oorlog, waarbij in de 16^e eeuw de (Water)Geuzen een belangrijke rol speelden. Zo werd de reformatorische beweging ook een belangrijke politieke zaak, die vooral succes had in de Noordelijke Nederlanden.

Nicolaaskerken in Nederland

Vanaf midden 19^e eeuw werden weer nieuwe rooms katholieke kerken gebouwd. Op dit moment kent Nederland tenminste 95 Nicolaaskerken, zeker niet alleen gelegen onder de rivieren waar het rooms katholieke geloof dominant is. ‘Hoewel de kerstening boven de rivieren langzaam ging en ruim drie eeuwen zou duren’ (Nicolaasjaar 5) is het aantal Nicolaaskerken in Friesland (23 en een klooster), Groningen (8), Overijssel (12), Utrecht (9) en Noord-Holland (18) relatief hoog.
Dit lijkt me zeker te relateren aan het eeuwenlang grote belang van scheepvaart en visserij in deze provincies, waarbij zeelieden en vissers de heilige Nicolaas als schutspatroon zagen.

Het is intrigerend hoe echt eeuwenoude gebouwen deels of geheel werden gesloopt, hoe sobere protestanten de kerken, eerder een afspiegeling van het kleurrijke roomse leven, veranderden. Hoe godshuizen meedogenloos (deels) werd gesloopt of door brand, belegeringen, plunderingen en WOII geweld zwaar werden beschadigd of zelfs geheel verwoest. Hoe er ruzies waren over hoognodige uitbreidingen en hoe in de huidige seculiere tijd kerkgebouwen andere functies krijgen.

Leg je oor te luisteren en hoor hoe de stenen spreken …

Friesland kent zoveel (groten)deels nog Romaanse kerken dat aan alle (mij) bekende Friese Nicolaaskerken aandacht wordt gegeven.

De heilige Nicolaas was in het vroege verleden patroonheilige van zo’n 23 Friese parochies. Zeker 22 plaatsen hadden of hebben een Nicolaaskerk: Blija, Cornjum, Deersum, Drogeham, Hantum, Hemelum (kerk en klooster), Hijum, Huins, Midlum, Nijeholtpade, Nijland, Offingawier, Oostrum, Peperga, Piaam, Schalsum, Sint Nicolaasga, Sonnega, Stavoren, Swichum, Vlieland, Wieuwerd en Witmarsum. Hij kreeg dus zelfs een eigen dorp: Sint Nicolaasga.

De meeste kerken in Friesland en Groningen zijn gesticht door “ketterse” Arianen uit het oosten, die hun kerken bouwden volgens de traditie van de oosters Orthodoxen.
Hierbij waren er drie ruimtes. Men kwam binnen door de ‘voorkerk’ of doopkapel aan de westzijde, waar ook de biecht werd afgenomen. In het middengedeelte stond de preekstoel waarop rondreizende predikheren preekten en waar doden werden begraven. Hier werd ook muziek gemaakt en bij regen markt gehouden. Zwervers sliepen er en bij hoog water stonden de koeien er droog. In het ‘hoog’ of de sacramentskapel werd de liturgie gelezen en het heilig avondmaal gevierd.

Veel oude Friese kerken zijn eigendom zijn van de Stichting Alde Fryske Tsjerken. Sinds april 2018 kunnen gasten in het bezit van een speciale pelgrimspas voor een klein bedrag slapen in een tiental hiervan (Tsjemping). De kerken hebben maximaal vier veldbedden; een slaapzak moet worden meegebracht.

Blija

In het begin van de 16^e eeuw werd op de terp Blija (Fr. Blije; in de buurt van Holwerd) de laatgotische Sint-Nicolaaskerk gebouwd.
Van de eerder aanwezige romaanse kerk bleef de toren uit de 13^e eeuw behouden.
De eenbeukige kerk heeft een vijfzijdig gesloten koor.

In de kerk bevinden zich enkele opvallende grafzerken, waaronder die van de in volle wapenrusting afgebeelde vooraanstaand Friese edelman Janke van Unema († 1540) en zijn vrouw Tet Wyboltsma († 1532). Mogelijk was het overlijden van Tet Wyboltsma de aanleiding voor de bouw van de nieuwe kerk.
Op hun grafsteen ― alleen Janke is afgebeeld ― staat rondom geschreven:

“INT IAER ONS HERÊ MVXL (1540) DEN XIIJ NOVÊBRIS STERF DEN EDELÊ EERENTVESTÊ HEERSCHAP IANKE VAN WNEMA. ENDE TET SIJN WIJF STERF INT IAER MVXXXIJ (1532) DÊ IJ OCTOBRIS HIER BEGRAVE”^[5]

Boven de ingang aan de noordzijde staat een reconstructie van een beeld van Sint-Nicolaas in een nis gemaakt door beeldhouwer Hans Jouta (1966; opgegroeid bij de Friese Waddenkust; hij maakte ook het standbeeld voor Johan Cruyff).

Cornjum

De vlak onder Leeuwarden gelegen hervormde Nicolaaskerk van Cornjum (Fr. Koarnjum) uit 1873 verving de bouwvallig geworden vroegmiddeleeuwse kerk.
In het koor hangen drie borden met de tien geboden, de geloofsbelijdenis en Onze Vader, alle afkomstig uit de voorgaande kerk.

Op 30 maart 2017 is de kerk overgenomen door de Stichting Alde Fryske Tsjerken. Een Plaatselijke Commissie organiseert concerten en exposities en verhuurt het vroegere godshuis voor rouw- en trouwdiensten.

David van Goorle/ Gorlaeus

In het gangpad ligt het goed bewaarde graf van de al op 21-jarige leeftijd gestorven filosoof David en natuurwetenschapper van Goorle/ Gorlaeus (1591-1612). Zijn ouders, behorend tot de oudste en meest aanzienlijke Friese adelgeslachten, bewoonden de toenmalige Martenastate in Koarnjum.

Hij was een van de eerste atomisten. In twee boeken verkondigde hij zijn voor die tijd revolutionaire atoomtheorieën, waarbij hij ― in strijd met de theorie van Aristoteles ― stelde dat er wel degelijk kleinste deeltjes zijn. Hij wordt een van de grondleggers van de deeltjes-atoomtheorie genoemd.
De Universiteit Leiden heeft de Gorlaeus laboratoria naar hem vernoemd.

Deersum

Archeologische vondsten tonen aan dat het kleine dorp Deersum (Fr. Dearsum) in het zuidwesten van Friesland al voor de christelijke jaartelling is ontstaan op een terp langs de Middelzeedijk die bescherming bood tegen de eeuwen later dichtgeslibde Middelzee.

Hier staat op een omheind kerkhof een bakstenen Nicolaaskerk met een halfrond (vierzijdig) gesloten koor en een gesloten zadeldaktoren uit de 13^e eeuw.

De klok van een anonieme gieter is waarschijnlijk uit de 14^e eeuw. De vier gotische spitsboogvenster in de zuidgevel zijn uit de 16^e eeuw; het rondboogvenster in de noordgevel is ouder. De gotische 15^e-eeuwse poort aan deze zijde is dichtgemetseld. De kerk is een rijksmonument.

Het koor heeft een piscina. Een bekken onder meer voor het wassen van het linnen kelkdoekje waarmee na de communie de kelk voor de miswijn met weinig water wordt schoongemaakt en afgedroogd.

Op begraafplaats ligt een 17^e-eeuwse zerk en ook het graf van een boordschutter van de tijdens WOII in de buurt neergestorte W7714 Halifax van de Royal Air Force. De overige omgekomen bemanningsleden werden niet gevonden.

Drogeham

Drogeham(Fr. Droegeham), mooi gelegen in de Friese Wouden, is een van de dorpskernen van de gemeente Achtkarspelen. De protestantse Sint Nicolaaskerk in Drogeham staat op een geest (gaast), een hoge zanddrug (dus niet op een terp). De toren met zadeldak is nog grotendeels 13^e-eeuws.

Verval in de 19^e eeuw maakte vernieuwing van het gebedshuis noodzakelijk. In 1876 werd in opdracht van uit den Haag bij de bouworde ― onder leiding van gemeentearchitect Van der Werf ― de stijl van de oude romaanse dorpskerk aangehouden. Daarbij kwam het nieuwe schip op de grondslag van de oude kerk te staan, waardoor de complete romaanse indeling behouden bleef. Januari 1877 werd de nu neo-romaanse kerk ingewijd. Door aanhouden van de oude constructie komt er weinig licht in de kerk, waardoor het interieur wat somber is.

De hoge borstwering is gesloten en door lisenen in vakken verdeeld. Daarboven staan rondboogvensters, met daarboven onder de dakgoot een boogfries. De oostzijde heeft kleinere rondboogvensters. De romaanse toren bestaat uit twee geledingen. De onderste heeft rechthoekige spaarvelden, aan de zuidzijde afgedekt door lijstwerk van roze Bremer zandsteen, aan de andere zijden gedekt door keperfriezen. Een zigzag van schuin tegen elkaar gestelde bakstenen, een typerende romaanse gevelversiering.

Drogeham was een van de eerste gemeenten die meegingen met de Afscheiding, begonnen in 1834 in Ulrum onder leiding van ds. H. de Cock. In 1835 volgden Doeveren en Genderen, Hattem, Almkerk en Drogeham (ds. S. van Velzen). In 1947 sloot Drogeham zich aan bij de Vrijmaking onder leiding van een dominee uit Kampen. Na een scheiding van 175 jaar zijn nu de gereformeerde kerk en de hervormde gemeente van Drogeham gefuseerd tot de protestantse gemeente Drogeham. Per 1 januari 2023 sluit ook de vrijgemaakte gemeente van Twijzel zich bij Drogeham aan.

“Us gemeente wurdt hieltyd lytser [kleiner]; wy wurken al jierren gear”,

sprak Sjoerdtje Beiboer, secretaresse van de kerkenraad van Twijzel.

Hantum

In Hantum staat op een gedeeltelijk afgegraven hoge terp een in de 12^e eeuw van tufsteen gebouwde, romaanse Nicolaaskerk, met halfronde koorsluiting.

In de 16^e eeuw maakte een laag van baksteen de kerk wat hoger. De toren dateert uit 1808.
De vensters in de zuidelijke muur en in het koor zijn ook van latere tijden, al zijn de oorspronkelijke romaanse raamvormen en spaarnissen nog herkenbaar.
In de noordelijke muur is de oorspronkelijke maatvoering nog vrij intact.
Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf.

Naast de kerk staat een gebarsten klok uit 1530 waarop Sint Nicolaas is afgebeeld, evenals de Heilige Catharina, met op een bronzen plaat de volgende tekst:

Mei barsten hong ik yn de toer,
Hast wie ik smolten yn it fjoer:
Dan waard ik wer “sa goed as nij”
Mar ‘t âlde lichem wie dan wei!
**
It wie dan ek gjin drôve dei
Doe ‘t hjir op it tsjerkhôf lei:
Kin ‘k net mear sprekke fan it oer.
Myn geast is dochs fan langer doer.

Hemelum

Nicolaaskerk

De Nicolaaskerk in Hemelum (Fr. Himmelum) was oorspronkelijk een zaalkerk uit 1668. Gebouwd op fundamenten van de oude Benedictijnen kloosterkapel, onderdeel van het complex van het Sint Nicolaasklooster, een Benedictijner vrouwenklooster.
Dit was een van de eerste kloosters in Friesland en werd bewoond van 1180 tot begin 15^e eeuw door nonnen maar ook Begijnen, vrome katholieke vrouwen, die een kuis leven wilden leiden. Na sluiting van het klooster diende de kloosterkapel als kerk voor de katholieke gemeenschap van Hemelum tot 1580.

Toen namen tijdens de Reformatie de hervormden de kerk in bezit. Zij lieten rond 1660 de voormalige kloosterkapel afbreken en een nieuwe kerk bouwen. Een tekening van Jacob Stellingwerf uit 1722 toont een eenbeukig dorpskerkje met uitwendige steunberen, met op het pannendak een dakruiter met luidklok en spits. In 1816 is de kerk, in 1896 de toren echter vernieuwd en daarbij sterk gewijzigd. Niet iedereen was en is daar gelukkig mee.

Nicolaas klooster

Tegenwoordig is in Hemelum weer een Nicolaas klooster aanwezig, nu het Russisch Orthodox klooster van de Heilige Nicolaas, bisschop van Myra en Wonderdoener.
In een verklaring keuren de geestelijken de recente afsplitsing van de orthodoxe Nikolaas van Myrakerk in Amsterdam niet goed (Nicolaasjaar 7). Zij blijven onder het patriarchaat van Moskou.

Verklaring n.a.v. vertrek Amsterdamse vaders uit Moskouse patriarchaat:

“… als patriarch Kiril verkeerde uitspraken heeft gedaan en daarmee verbonden beslissingen heeft genomen, dan zal uiteindelijk Onze Hemelse Vader hem op Zijn wijze hem terechtwijzen” …

In Christus trachtend, vader Onufry en vader Jewsewy^[16]

Hijum

De aan Nicolaas uit Myra gewijde, door een boomsingel omgeven, 12^e-eeuwse tufstenen kerk aan de rand van het dorp Hijum staat op een rond 1900 vrijwel helemaal afgegraven terp, die ooit ontstond op een oude kwelderwal.

Het eenbeukige gebouw heeft een ingebouwde zadeldaktoren met eenvoudig westwerk. De muren van het schip hebben spaarvelden afgesloten door lisenen, met daarboven rondboogfriezen.
Het vijfzijdig gesloten koor werd In de 15^e eeuw vernieuwd. De torenklok werd in 1670 gegoten door Petrus Overney; ook de preekstoel met doophek stammen uit de 17^e eeuw. De inrichting van het sobere interieur is nog vrijwel volledig als vroeger.
Er liggen oude grafzerken, zoals van de in 1590 overleden Fokel Roorda. Op het kerkhof liggen nog minstens twee middeleeuwse grafzerken.

De kerk wordt vrijwel niet meer gebruikt. Voor bezichtiging is de sleutel af te halen op een sleuteladres. De kerk is een rijksmonument en is eigendom van Stichting Alde Fryske Tsjerken.

Noten

^[1] Bron: Sint Nicolaas, brandschilderwerp Oostenrijk ― The Met Museum
^[2] Bron: 16^e-eeuwse protestantse spotprent van de paus ― Museum Catharijne convent Utrecht
^[3] Bron: Plaatsen waar Nicolaaskerken in Friesland zijn of waren ― Omrop Friesland
^[4] Bron: Blija, Nicolaaskerk; Blije, Nikolaastsjerke ― foto Romke Hoekstra
^[5] Zie: www.leidenmedievalistsblog.nl/articles/speuren-naar-sporen-van-een-friese-edelman Blija, Speuren naar sporen van een Friese edelman ― foto Jonathan Bos. Geraadpleegd op 31 juli 2022.
^[6] In de lege nis heeft waarschijnlijk een beeldje gestaan van Sint Nicolaas. De kerk gaf Hans Jouta opdracht het beeld van Sint Nicolaas te reconstrueren ― foto Hans Jouta
^[7] Bron: Cornjum, Hervormde kerk Nicolaaskerk ― foto Uberprutser
^[8] Bron: Cornjum, Graftombe van David van Goorle (1591-1612) ― foto Klaas Tijdsma
^[9] Bron: Deersum, Nicolaaskerk, deels 13^e-eeuws ― foto Pa3ems
^[10] Bron: Deersum, piscina. Als bijzonderheid heeft deze een zandstenen schap om ampullen op te zetten; via de afvoer liet de priester het gewijde water op de gewijde grond van het kerkhof lopen, ten bate van de sacramenten voor de doden.
^[11] Bron: Droegeham (Drogeham), Sint Nicolaaskerk
^[12] Bron: Hantum, Hervormde Nicolaaskerk (12^e eeuw) ― foto Gouwenaar
^[13] Bron: Hantum, Luidklok met de afbeelding van Sint-Nicolaas ― foto Gouwenaar
^[14] Bron: Hemelum, Nicolaaskerk ― foto Agnes Monkelbaan
^[15] Bron: Hemelum, interieur Russisch-orthodox klooster ― foto Gouwenaar
^[16] Zie: kloosterhemelum.nl/nl/ Geraadpleegd op 31 juli 2022
^[17] Bron: Nicolaaskerk – fotograaf onbekend
^[18] Bron: Hijum, Kerk in Hijum (1723) ― tekening Jacobus Stelligwerf, Stichting Alde Fryske Tsjerken 
^[19] Bron: Hijum, Rondboog friezen en dikke lisenen ―  Stichting Alde Fryske Tsjerken