Achtergronden van de oude verhalen en tradities rond Sint Nicolaas a
Deel 1: Nicolaasjaar ― Nicolaasjaar 1 ― Nicolaasjaar 2 ― Nicolaasjaar 3 ― Nicolaasjaar 4 ― Nicolaasjaar 5 ― Nicolaasjaar 6 ― Nicolaasjaar 7 ― Nicolaasjaar 8 ― Nicolaasjaar 9 ― Nicolaasjaar 10
Deel 2: Nicolaaskerken a ― Nicolaaskerken b ― Nicolaaskerken c ― Nicolaaskerken d ― Nicolaaskerken e
‘De eerste Heilige na de Moeder Gods’
Sinterklaasdag 5 december 2021 startte het heilige Nicolaas jaar.
Ter ere hiervan werd een reliek van de heilige Nicolaas – bisschop van Myra – bijgezet in de neogotische basiliek van de H. Nicolaas te Amsterdam, waar ook de Nicolaas kaars werd ontstoken.
Naar aanleiding hiervan startte op het Wijsheidsweb een aparte Nicolaasjaar rubriek.
Machteld Roede
De ‘Eerste Heilige na de Moeder Gods’ wordt sinds de 7e eeuw in Griekenland, en vandaaruit in heel orthodoxe Oost-Europa zeer vereerd. In de 8e eeuw bracht Ludger, bisschop van Münster, bij zijn preken in Friesland en Groningen de Nicolaas verering al naar ons land. Vanaf de 13e eeuw was hij ook in het Westen overal een historisch fenomeen.
Veel plaatsen werden naar hem vernoemd of hij was er de schutspatroon van; vooral havensteden omdat Sint Nicolaas mede de patroon is van de zeelieden. En steeds meer Nicolaas legenden kwamen in omloop.
Ook in ons land verrezen talloze Nicolaas kerken en parochies, verscheen zijn beeltenis in het gemeentewapen, in afbeeldingen in de kerken, op gevelstenen of als boegbeeld van een schip.
Amsterdam
De Nicolaas stad Amsterdam bezit meerdere (voormalige) Nicolaas kerken. Waarschijnlijk verrees al in de (nog deels heidense) 8e eeuw een eerste, houten Nicolaas kerk in Amsterdam, waarvan hij de schutspatroon werd.
Oude Kerk
Op de plek waar in de 13e eeuw een kleine houten kapel stond met een begraafplaats werd aan het begin van de 14e eeuw, waarschijnlijk al in 1306, de grote kerk aan het huidige Oudekerksplein gewijd aan de heilige Nicolaas.
In 1334 werd dit godshuis de parochiekerk van Amsterdam met een eigen pastoor. Toen in de 15e eeuw het westelijke deel van de stad met de Nieuwe Kerk aan de Dam een eigen parochie kreeg, bleef de Nicolaaskerk voorlopig de hoofdkerk van Amsterdam. Bij de grote stadbranden van 1421 en 1452 bleef de kerk ongedeerd.
Amsterdam bleef als een van de weinigen hardnekkig katholiek en trouw aan de Spaanse koning Filips II, raakte hierdoor geïsoleerd, en het gevaar dreigde dat andere steden de handel gingen overnemen.
Alteratie van Amsterdam
Alles veranderde echter ingrijpend op 26 mei 1578 toen bij een zonder bloedvergieten verlopen omwenteling – bekend als de Alteratie van Amsterdam – de calvinisten de macht grepen en de roomse stadsregering afzetten. Er kwam een nieuwe stadsbestuur met dertig calvinisten en tien katholieken.
Als gevolg van de Alteratie gingen de parochiekerken en kapellen over in handen van de protestanten en kregen nieuwe namen. De vele kloosters kregen nieuwe, niet-religieuze bestemmingen, zoals wees- of tuchthuis.
De oudste parochiekerk van de stad, de St. Nicolaaskerk, werd omgedoopt tot Oude Kerk. Op 31 augustus 1578 voor het eerst het Avondmaal bediend en werden de eerste predikanten bevestigd.
Vanaf 1584 mochten de kooplieden in de kerk beurs houden. Dit duurde tot 1611 toen op het Rokin de grote Koopmansbeurs werd geopend. Vanaf 1632 vergaderde de Kerkenraad afwisselend in de Oude en Nieuwe Kerk. Door de bouw van het stadhuis aan de Dam werd de Nieuwe Kerk belangrijker en werd de hoofdkerk, terwijl het belang van de Oude Kerk afnam.
Bouwgeschiedenis van de voormalige St. Nicolaaskerk
De voormalige St. Nicolaaskerk is het oudste nog bestaande gebouw van Amsterdam en is een van de Top 100 van de Nederlandse rijksmonumenten.
De Oude Kerk heeft een rijke bouwgeschiedenis. In de tweede helft van de 13e eeuw verving een stenen zaalkerk de houten kapel. Na 1300 werd een ruime driebeukige hallenkerk gebouwd, met smalle hoge zijbeuken en een klein rechthoekig koor; de eerste hallenkerk in Holland, en er kwam een toren.
Door een ruimer, eenbeukig koor omstreeks 1330 en beduidend bredere zijbeuken in 1330-1350 begint het gebouw te lijken op de huidige kerk.
In latere eeuwen wordt de kerk steeds verder vergroot. Het koor wordt ook driebeukig, er komen een vijfzijdige kooromgang en twee kapellen. In de 16e eeuw wordt de kerk in opeenvolgende fases verhoogd, evenals het stenen ondergedeelte van de toren, die een sierlijke spits kreeg en een grotendeels vernieuwd klokkenspel.
Bij de eerste bouw was de in Amsterdam zo noodzakelijke heitechniek nog primitief en de heipaaltjes waar de kerk op rust staat hebben geen groot draagvermogen. De constructie bleef daarom licht, door houten tongewelven en zwaar muurwerk besparend hoge spitsboogvensters.
Bij het september 2006 vieren van het 700-jarige gebruik van het godshuis is in het kleine torentje boven op kerkdak een replica teruggehangen van de angelusklok, die verloren ging tijdens de Beeldenstorm van 1566.
De altaren, schilderijen en heiligenbeelden werden daarbij ernstig beschadigd of vernield. Alleen de beelden die hoog genoeg hingen, werden gespaard.
Graven
De Oude Kerk is mede interessant vanwege de vele gegoede burgers die er zijn begraven. Zoals Willem Cornelisz Backer (1595-1652), burgemeester van Amsterdam en bewindhebber van de VOC; Frans Banning Cocq (1605-1655), burgemeester van Amsterdam; Caspar Commelin (1668-1731), botanicus; Jacob van Heemskerck (1567-1607), zeevaarder en viceadmiraal; Jan van der Heyden (1637-1712), schilder en de uitvinder van een verbeterde brandspuit en straatlantaarn; Abraham van der Hulst (1619-1666), admiraal en zeeheld; Pieter Lastman (1583-1633), schilder;
Karel van Mander (1548-1606), Vlaams schilder en schrijver; Cornelis Ploos van Amstel (1726-1798), belangrijk kunstverzamelaar; Jan Pieterszoon Sweelinck (1562-1621), componist, klavecinist en van 1577-1621 organist van het toen aanwezige 3-manualige orgel en het 2-manualige koororgel; Maria Tesselschade Roemers Visscher (1594-1649), dichteres en graveerster; Roemer Visscher (1547-1620), graankoopman, assuradeur en dichter.
En ook Saskia van Uylenburgh (1612-1642), echtgenote van de schilder Rembrandt van Rijn. Elk jaar valt op 9 maart om precies acht over half negen in de ochtend de zon op het graf. Er is dan een ontbijtbijeenkomst in de kerk met muziek en een korte lezing.
Museum
Naast de kerkelijke functie is de Oude Kerk sinds 2016 ook een museum voor hedendaagse kunst met wisselende tentoonstellingen. Sinds 2018 zijn de historische stijlkamers met de erfgoedcollectie van de voormalige Nicolaaskerk te bezichtigen.
Ons’ Lieve Heer op Solder
Tijdens de Republiek der Nederlanden (1588–1795) moest in grote delen van ons land door (oud)katholieken, remonstranten, lutheranen en doopsgezinden voor hun godsverering gebruik worden gemaakt van een schuilkerk, een van buiten niet als kerk herkenbaar gebouw.
Daarom werd in 1661 in de binnenstad van Amsterdam op de hogere verdiepingen van een pand op de hoek van de Oudezijds Voorburgwal en de Heintje Hoekssteeg een rooms-katholieke schuilkerk ingericht.
Hij stond bekend als Nicolaaskerk, maar later werd de naam veranderd in Ons’ Lieve Heer op Solder.
Het gebouw, een van de Top 100 van de Nederlandse rijksmonumenten, fungeert nu onder de naam Ons’ Lieve Heer op Solder als museum; na het Rijksmuseum het oudste museum van Amsterdam.
Bezoekers moeten schoenbeschermers dragen om schade aan de vloer te voorkomen.
Daarnaast zijn er rooms-katholieke erediensten, zoals het inzegenen van huwelijken en twee nachtmissen in de kerstnacht.
Ook wordt van oktober tot en met april iedere eerste zondag van de maand een heilige mis opgedragen, met zang en orgelspel.
De Sint Nicolaasbasiliek
Toen na drie eeuwen de rooms-katholieken weer openlijk hun geloof mochten belijden werd in de jaren 1884-1887 tegenover het Centraal Station van Amsterdam aan de Prins Hendrikkade en grenzend aan het water van de Oudezijdskolk – naar een ontwerp van de architect Adrianus Bleijs – de huidige Sint-Nicolaaskerk gebouwd.
De derde kerk die genoemd werd naar de patroonheilige van de stad.
Het markante gebouw valt bij binnenkomst met de trein op en wordt wel het boegbeeld van Amsterdam genoemd. Lang was ’s avonds het grote kruis op de enorme koepel rood verlicht, wat menig glimlach ontlokte vanwege de ligging nabij de Wallen met de vele rood verlichte ramen.
De kerk – met de officiële naam Heilige Nicolaas binnen de Veste – behoort bij de binnenstadsparochie van de Heilige Nicolaas. Op 8 december 2012 kende de Romeinse Congregatie voor de Goddelijke Eredienst de eretitel toe van basiliek (basilica minor).
De term basiliek geeft een bepaalde bouwvorm aan. De eretitel staat echter los van de architectonische betekenis.
Een basilica minor is herkenbaar aan het tonen van de pauselijke gekruiste sleutels van Petrus aan het gebouw en in vlaggen en het zegel van de basiliek. De plebaan of pastoor draagt een zwarte mozetta (ceremoniële schoudermantel) met rode bies. Bij het priesterkoor staat het ereteken het conopeum, een soort parasol in pauselijke kleuren.
In de Amsterdamse basiliek is op het conopeum hetzelfde afgebeeld als op het schild dat boven de buitendeur is bevestigd. Dit toont het conopeum, de drie gouden ballen uit de bekende legende van Nicolaas en de drie huwbare maagden, het wapen van Amsterdam, en evenals een van de vlaggen, de sleutel van Petrus.
Het Gebouw
De ‘Basilica Sancta Nicolai’ is gebouwd in de vorm van een Latijns kruis, met een 58 meter hoge koepel boven de viering van de eredienst en vertoont een samensmelting van neobarokke en neorenaissance elementen.
Dus geen neogothiek, die toen door de grote invloed van P.J.H. Cuypers – architect van onder andere het Amsterdamse Centraal Station – passend werd geacht.
Aan de voorkant staan twee torens, het front hiertussen draagt een groot roosvenster. Omdat de straat iets schuin loopt staat de westelijke toren iets meer naar voren dan de oostelijke toren, zodat ze even ver van de straat af staan.
De kerk bevat een rijkdom aan beelden, glas-in-lood ramen, schilderingen van meerdere kunstenaars. Zo schilderde Jan Dunselman in 1891–1898 op de ruwe achterkant van linoleum veertien grote kruiswegstaties. Parochianen zouden hiervoor model hebben bestaan en herkenbaar in beeld zijn gekomen. Ook schilderde hij het Mirakel van Amsterdam en de Stille Ommegang (zie hieronder bij processies) en beeldde hij een aantal bekende Nicolaas legenden af.
De koepel met aan de buitenkant vensters en een binnenkoepel van veelkleurig glas-in-lood zorgt voor een bijzondere, gefilterde lichtinval.
Juist door de afwijkende, opvallende bouwstijl is de Nicolaasbasiliek een van de belangrijkste 19e-eeuwse kerkmonumenten van de stad.
Na een lange periode van verwaarlozing volgde eind vorige eeuw een kostbare restauratie. De vrij donkere binnenruimte werd lichter door acht nieuwe ramen in het middenschip, ontworpen door beeldend kunstenaar Jan Dibbets. De ramen zonder specifiek thema tonen smalle, verticale glasstroken in wat Dibbets ‘liturgische kleuren ’noemt om een bij de basiliek passend ‘contemplatief’ effect te geven.
De laatste decennia bloeide een actieve, diverse gemeenschap op. De liturgie richt zich contemplatie en beleving van het mysterie. Door de missen in het Nederlands, Engels en Spaans werd de kerk een ontmoetingsplek voor mede uiteenlopende groepen met een buitenlandse achtergrond. Ook is de basiliek het gebedshuis van een groep (deels bekende) Nederlanders die op latere leeftijd het roomse geloof (terug) vonden, zoals schrijver/ dichter Willem Jan Otten en columnist/ presentator/ auteur Stephan Sanders. In zijn columns schrijft hij meermaals warm over de Nicolaas basiliek. Zij het zonder de naam te noemen, maar met herkenbare verwijzingen, zoals hoe er het koor Cappella Nicolai zingt.
Behalve in de maanden juli en augustus is er elke zaterdagmiddag een Engelstalige Anglicaanse Choral Evensong door leden van Cappella Nicolai, en elke zondagmiddag worden gregoriaanse vespers gezongen door de Schola Cantorum Amsterdam. In de zomer geven organisten uit de hele wereld orgelconcerten op het gerestaureerde beroemde Sauer–orgel.
Reliek van Sint-Nicolaas
Bij de aanvang van het heilige Sint-Nicolaas jaar ontving de basiliek op 5 december 2021 een reliek van de heilige Nicolaas; het eerste Nicolaas-relikwie dat in de Sint-Nicolaas stad Amsterdam werd bijgezet.[16]
De bijzondere schenking kwam van de Sint-Adelbertabdij, waar het een kleine duizend jaar aanwezig was. Een patholoog stelde vast dat het inderdaad om een meer dan 1000 jaar oud menselijk bot gaat.
Of het ooit deel uitmaakte van de botten die zeelieden roofden in Myra en op 9 mei 1087 naar Bari brachten is niet te zeggen, evenmin of het zeker is of de botresten in Myra echt van een Nicolaas afkomstig waren (zie Nicolaasjaar 6).
Om het Nicolaasjaar 2022 te vieren organiseerde de Nicolaasparochie op 14 mei 2022 in de basiliek een ontmoetingsdag voor allen, die betrokken zijn bij een Nicolaaskerk, -parochie of –gemeente in Nederland.
Film en televisie
De scene in de film De Vierde Man (1983) van Paul Verhoeven waarbij filmpersonage Gerard Reve (Jeroen Krabbé) in een droom een kerk inloopt toont het kerkinterieur van de Nicolaaskerk. Het kerkbestuur probeerde met een kort geding tevergeefs de uitzending te verhinderen van de in 2005 in de kerk door de RVU opgenomen documentaire serie ‘God bestaat niet’.
De Heilige Nikolaas van Myrakerk
De in de Amsterdamse Jordaan in 1912 op de hoek van de Lijnbaansgracht en de Tichelstraat gewijde rooms-katholieke Sint Antonius kerk werd in 2005 de Russisch-Orthodoxe Parochie van de Heilige Nikolaas van Myra te Amsterdam. Het gebouw is een gemeentelijk monument.
De parochie werd al in 1974 opgericht door een kleine groep Oosters orthodoxe christenen – Russen, Serviërs en Nederlanders – die zochten naar een plaats voor hun eredienst en ontmoeting. De parochie telt nu zo’n twintig nationaliteiten.
Begin maart 2022, kort na de inval van Poetin in Oekraïne, arriveerde onverwacht hun bisschop Elisey in een auto van de Russische ambassade, hij nam de gaande dienst over en eiste dat in de voorbeden de naam werd genoemd van Zijne Heiligheid Kirill, sinds 2009 patriarch[19] van Moskou.
Patriarch Kirill gaf meermaals zijn zegen aan Poetins broedermoord op Oekraïne – onder andere op 6 maart 2022, Vergevingszondag bij de Oosters-Orthodoxen -, hij rechtvaardigt het redeloze geweld van Rusland en gaf dat een religieuze legitimatie in een homofobe preek.
De vier priesters en een diaken voelden zich geïntimideerd en het weekend van 12-13 maart werd de band met het Russische patriarchaat in Moskou verbroken. Zij waren internationaal hiermee de eersten.
De Amsterdamse parochie richtte een verzoek aan het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel om daarbij te mogen aansluiten. Op 18 maart 2022 werd de Russisch-orthodoxe parochie door Athenagoras, metropoliet van het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel in de Benelux in zijn bisdom opgenomen. In de traditionele voorbeden wordt niet meer gebeden voor Kirill maar voor Athenagoras. Door een statutenwijziging werd de afscheiding van de Russisch-orthodoxe kerk op 12 juni 2022 officieel.
De kwart tegenstanders van de breuk met Moskou richtte een eigen parochie op.
Processies ― de Stille Omgang
Zoals elders werden beelden van de heilige Nicolaas ook in Amsterdam tijdens processies rond gedragen.
Maar sinds de Alteratie van Amsterdam in 1578, tijdens de protestantse Republiek der Nederlanden, en door het grondwettelijke processieverbod uit 1814, was het openbaar ronddragen van relieken en heilige beelden verboden.
Het mirakel van Amsterdam
Ook de middeleeuwse sacramentsprocessie processie ter ere van het Mirakel van Amsterdam op 15 maart 1345 was niet toegestaan.
Het mirakel vond plaats in een woning tussen de Kalverstraat en het Rokin. Iedereen was toen nog rooms-katholiek.
Een stervende man ontving de laatste heilige sacramenten maar braakte de geconsacreerde hostie die hij bij zijn laatste communie ontving weer uit, samen met voedsel dat hij eerder had genuttigd. (Protestanten zeggen ook ‘ouwel’).
Volgens kerkelijk voorschrift werd het braaksel samen met de heilige hostie in het haardvuur geworpen. De volgende ochtend bleek de hostie ongeschonden in de as te liggen.
De hostie werd naar de pastoor van de Sint Nicolaaskerk (sinds 1578 de Oude Kerk) gebracht, maar bleek de volgende dag weer terug te zijn in de woning van de zieke. Dit nieuwe wonder herhaalde zich twee keer.
Het mirakel werd gezien als een teken dat de hostie vereerd diende te worden en de pastoor bracht de heilige hostie in een plechtige processie naar de kerk.
Al snel kwamen vanuit heel Europa drommen bedevaartgangers naar de plek van het hostiewonder, waar een grote bedevaartkapel, de Heilige Stede, werd opgericht.
Ook keizer Maximiliaan van Oostenrijk ― koning van het Heilige Roomse Rijk, waar ook de Nederlanden onder vielen ― kwam er op bedevaart. Hij had dit toegezegd wanneer hij zou genezen van een ernstige ziekte. Hij werd vorstelijk ontvangen in de stad. Als dank schonk hij op 11 februari 1489 Amsterdam het recht een kroon op het stadswapen te plaatsen.
Na de Alteratie werd de kapel protestants. De kapel werd in 1908 afgebroken, om te voorkomen dat de roomsen de plek weer zouden opeisen.
Op dezelfde locatie werd in 1912 de Nieuwezijds Kapel gebouwd.
Hoewel de Mirakelprocessie verboden was, bleef men in de 17e en de 18e eeuw wel uit persoonlijke devotie individueel het parcours van de processie lopen. Ook in de 19e eeuw mochten de katholieken – al was er sinds 1795 godsdienstvrijheid – nog steeds geen processies houden.
Als alternatief ontstond vanaf 1881 een gezamenlijke jaarlijkse stille omgang, zonder gebed, gezang, kerkelijke kledij of attributen. Dit viel niet onder het processieverbod.
Toen het processieverbod in 1983 werd opgeheven bleek de Stille Omgang van Amsterdam zo’n sterke traditie geworden dat nog steeds jaarlijks in de nacht van zaterdag op zondag na de 15e maart vele duizenden het middeleeuwse parcours in de binnenstad van Amsterdam lopen.
De exploitanten van horecabedrijven langs de route wordt gevraagd tijdens de Omgang gordijnen te sluiten en muziek te beperken.
Nieuwezijds Kapel anno nu
In de Nieuwezijds Kapel (Rokin 78) ― waar vroeger de Heilige Bede Kapel stond gewijd aan het Mirakel ― is sinds 2005 de toeristenattractie de Amsterdam Dungeon (kerker) gevestigd. In dit griezelhuis is een interactieve rondleiding te volgen over 500 jaar gruwelijke geschiedenis van Amsterdam, met geschminkte acteurs en angstaanjagende visuele effecten, waarbij o.a. de Inquisitie belachelijk wordt gemaakt.
Verlos ons van de boze …. Een kleine groep katholieken vindt dit spookhuis echter een ontheiliging. Ze lopen daarom op initiatief van bisschop Punt sinds februari 2020 op zaterdagmiddagen ― na voorlezen uit de biografie van Maria, kruisjes slaande en de rozenkrans biddend ― in een Jericho wandeling zeven maal om de plek van het spookhuis. Om de wereld van duisternis van de Dungeon te verdrijven en smekend om de genade dat de ooit zo sacrale plek weer in katholieke handen komt.
Noten
[1] Bron: Sinter Claes op de Dam de schutspatroon van Amsterdam ― foto Aloxe
[2] Bron: Oude Kerk Amsterdam ― foto Amsterdam Municipal Department for the Preservation and Restoration of Historic Buildings and Sites (bMA)
[3] Bron: Alteratie van Amsterdam op 26 mei 1578, in P.C. Hooft en Geeraert Brandt’s ‘Nederlandsche historien’
[4] Bron: Houten kruisribgewelven – foto Amsterdam Municipal Department for the Preservation and Restoration of Historic Buildings and Sites (bMA)
[5] Bron: Angelusklok – Oude Kerk Amsterdam. (De angelusklok is de kleinste klok met de hoogste toon van het gelui – het geheel van de luidklokken – van een rooms-katholieke kerk. Hij slaat en luidt bij het angelusgebed. Dat was dagelijks om 6 uur ‘s morgens, op het middaguur en om 6 uur ‘s avonds als oproep om het Engel des Heren, het Angelus, te bidden.)
[6] Bron: Saskia ontbijt ― foto Maarten Nauw, Oude Kerk Amsterdam
[7] Bron: Museum Ons’ Lieve Heer op Solder ― arcam.nl
[8] Bron: De schuilkerk ― foto Gary Ullah
[9] Bron: De heilige Nicolaas ― Museum Ons’ Lieve Heer op Solder
[10] Bron: De Nicolaasbasiliek in Amsterdam ― foto calflier001
[11] Bron: Eretekens van een basilica minor ― foto Milliped
[12] Bron: Conopeum ― foto Picasa, reliwiki.nl
[13] Bron: Interieur van de Sint Nicolaasbasiliek ― foto Diana Niewold, kerkfotografie.nl
[14] Bron: De kruisweg ― schilderingen Jan Dunselman, nicolaas-parochie.nl
[15] Bron: De koepel van de Nicolaasbasiliek ― foto Peter Louw
[16] Reliek: historisch object waaraan bijzondere waarde wordt toegekend; ook gebruikt als synoniem van relikwie: overblijfsel van een deel van het lichaam van een heilige of een (deel van) een voorwerp dat met een heilige in contact is geweest.
[17] Bron: Nikolaas van Myrakerk in de Tichelstraat ― foto Alf van Beem
[18] Bron: Russisch-Orthodoxe Parochie van de Heilige Nikolaas van Myra te Amsterdam ― foto orthodoxamsterdam.nl
[19] Een patriarch is vergelijkbaar met de paus in Rome. De patriarch heeft nog steeds wereldlijke macht, de paus niet meer.
[20] Bron: Fotoalbum van de Russisch-Orthodoxe Parochie van de Heilige Nikolaas van Myra ― foto orthodoxamsterdam.nl
[21] Bron: Processie met het St. Nicolaasbeeld in Amsterdam ― (toegeschreven aan) Simon Fokke (Rijksmuseum, 1534)
[22] Bron: Processie met het St. Nicolaasbeeld in Amsterdam (1534) ― toegeschreven aan) Simon Fokke, Rijksmuseum
[23] Bron: 18e-eeuwse impressie van Amsterdam rond 1300 ― kunstenaar onbekend
[24] Bron: Stille Omgang (2018) ― foto Milliped
Discussion1 reactie
uitstekende informatie, uitnodigend om al bezoekende om op onderzoek uit te gaan.