Nicolaaskerken in Friesland 3

Deel 1: Nicolaasjaar ― Nicolaasjaar 1 ― Nicolaasjaar 2 ― Nicolaasjaar 3 ― Nicolaasjaar 4 ― Nicolaasjaar 5 ― Nicolaasjaar 6 ― Nicolaasjaar 7 ― Nicolaasjaar 8 ― Nicolaasjaar 9 ― Nicolaasjaar 10
Deel 2: Nicolaaskerken Amsterdam ― Friesland 1 ― Friesland 2 ―  Friesland 3 ― Groningen, Drenthe en Overijssel ― Gelderland en Flevoland ― Utrecht, Noord Holland en Zuid Holland ― Zeeland ― Noord Brabant en Limburg

Machteld Roede

Sint Nicolaasga

Er is zelfs een heel dorp dat de naam van de heilige Nicolaas draagt; het werd al in 1399 vermeld onder de naam Sinte Nyclaesga.

De adellijke familie Van Eijsinga speelde een belangrijke rol bij de ontwikkeling van Sint Nicolaasga (Fr. Sint Nyk). Zij stamden af van een legendarische grietman (rechter en bestuurder) die de woeste streek in de 18^e eeuw liet ontginnen en bebossen.

In 1580 ging de pastoor vanwege de reformatie in ballingschap; de kerk, het kerkhof en de bezittingen van de pastorie kwamen in protestantse handen.
De katholieken moesten voor hun erediensten een schuilkerk op de heide bezoeken. In 1835 kwam er een nieuwe zogenaamde waterstaatskerk in gebruik tot 1885. Toen werd begonnen aan de bouw van de huidige markante kerk. Dit rooms katholieke bedehuis uit 1887 is een door de Friese architect Jan Doedes van der Weide (leerling van Cuypers) ontworpen neogotische kruisbasiliek met een 61 m hoge toren.

De doopvont in 1933 gemaakt door het Utrechtse bedrijf Edelsmidse Brom is 1973 overgenomen van de Haagse Heilige Hartkerk. De kerk behoort sinds 2015 tot de Heilige Christoffel Parochie (Veel parochies fuseren recentelijk).

Er zijn gebrandschilderde ramen van 1897. Een halve eeuw later kwamen er ramen bij van de prominente Friese schilder, glazenier en ook cultureel antropoloog Jacob Ydema (1901–1990), waarvan de eerste in 1938 werden geplaatst in de doopkapel en in de zijbeuken Ze zijn uitgevoerd in grisaille, een schildering met zwart of bruine glaspasta op glas. Ze tonen gebeurtenissen uit het leven van Jezus, vanaf de Annunciatie tot aan het sterven en de herrijzenis.
En ook de heilige Nicolaas.

In 1941 werd een groot grisaille raam geplaatst in het Noordelijk transept ter herinnering aan het 250-jarig bestaan van de parochie. Vier Friese heiligen zijn afgebeeld, waaronder Eelke van Lidlum, de abt die door zijn eigen broeders werd doodgeslagen. Ook zijn moordenaar is te zien met de knuppel in de hand. Kleinere panelen tonen soldaten met geweren en kanonnen, als getuigenis van de oorlogstijd. Het roosvenster in dit transept laat Christus zien met de twaalf apostelen. Als heimelijk protest tegen de bezetting verwerkte Ydema hierbij deels oranje gekleurd glas.

Het grote gebrandschilderde raam in het Zuidelijk transept herinnert aan de bevrijding in 1945 met nogmaals vier heiligen met een bijzondere betekenis voor Friesland. Kleinere panelen beelden het gevoelen van de bevrijde burgers uit. Het roosvenster toont het Alziend oog van God en profeten.

Grote Lourdes of Mariagrot

Achter de kerk ligt een in 1933 aangelegde grote Lourdes of Mariagrot. Pastoor Bentla, een vurig Mariavereerder, vroeg parochiaan Huite Huitema om een ontwerp. Deze was regelmatig met zijn zieke vrouw naar Lourdes geweest en had veel foto’s gemaakt van de grot waar in 1858 Maria zou zijn verschenen aan Bernadette Soubrious.

Stavoren

De Nicolaaskerk in de Hanzestad Stavoren (Fr. Starum) is een rijksmonument, mede wegens het 18^e-eeuwse orgel.

In 1858 maakte meester-timmerman J.A. Bokma plannen voor een nieuwe Nicolaaskerk. Het ― na een zware storm gedurende 28-29 mei 1860 ― instorten van de westgevel van de oude kerk uit de 16^e eeuw bespoedigde de nieuwbouw van een driezijdig gesloten zaalkerk met rondboogvensters en een neoclassicistische omlijsting van de ingang, die eind 1861 gereed kwam. In de geveltoren hangt een reeds in 1629 door Hans Falck gegoten klok. Op het koor staat een windwijzer met de vorm van een zeemeermin.

Het orgel werd rond 1785 gebouwd door twee plaatselijke timmerlieden, Wiebe Meyes en zijn zoon Meye Wiebes, waarbij zij voor het pijpwerk en de orgelkas (houten kast voor de orgelpijpen; beschermend en onmisbaar klankbepalend) onderdelen van een bestaand orgel gebruikten.
Bij de afbraak van de oude kerk werd het orgel gedemonteerd en in 1862 overgeplaatst in de nieuwe Nicolaaskerk. Er kwamen restauraties in 1902-1903, 1964 en 2003-2004.
Het orgel met 6 registers, twee manualen en een aangehangen pedaal werd in 1992 een beschermd monument. Achter de kerk liggen op de algemene begraafplaats zeven oorlogsgraven van het gemenebest.

Swichum

Ten zuiden van Leeuwarden tornt een mooie eenbeukige bakstenen kerk uit de 13^e eeuw met steunberen en een zadeldaktoren met twee klokken uit 1438 en 1548 en een beklamping uit 1883 boven het weidse Friese landschap uit.
Het kerkje (een rijksmonument) staat op een begin 20^e eeuw grotendeels afgegraven terp.

Vlieland

Op het Friese Waddeneiland Vlieland (dat tot 1942 bij N. Holland hoorde) stond al vanaf de middeleeuwen een kapel, voor het eerst vermeld in 1245. Later werd deze verheven tot parochiekerk.
Toen het dorp West-Vlieland langzaamaan ontvolkte en de bevolking naar Oost-Vlieland trok, ontstond de behoefte aan een groter gebouw. De kerk uit 1604 werd in 1647 verbouwd tot een kruiskerk.

In 1997 bij de viering van het 350 jarig bestaan werd besloten de kerk ‘Nicolaaskerk’ te noemen. Dit is mogelijk gerelateerd aan het oeroude Klazenfeest Opkleden dat Vlieland viert op 5 december. Net als op andere Waddeneilanden, zoals Klozum op Schiermonnikoog, gaan bewoners onherkenbaar verkleed langs de huizen.^[13]

De kerk is de enige op het kleine eiland, en kan ook worden gebruikt voor o.a. concerten, huwelijken en lezingen.

Wieuwerd

Er hangt een mysterie rond de hervormde eenbeukige Nicolaaskerk Wieuwerd (Fr. Wiuwert), die dateert uit de 12^e-13^e eeuw, de noordgevel uit de 14^e eeuw. In 1868-1870 werd de zuidgevel en het koor beklampt, in 1888 de zadeldaktoren vervangen door een neogotische toren. Een houten tongewelf dekt het interieur.
De kerk en het hekwerk met toegangspoorten zijn rijksmonumenten.

Onder het verhoogde koor is in 1609 een grafkelder gebouwd voor de familie Walta. In 1765 ontdekten timmerlieden hier in boomkistgraven elf gemummificeerde lichamen. Uiterst geschrokken vlogen ze in paniek de kerk uit.
Hoe was de mummificatie op natuurlijke wijze mogelijk? Bijzonder is een vier eeuwen oud kunstgebit. En wie liggen hier? Alleen familieleden Walta of ook leden van de Labadisten, een religieuze Duitse sekte die in 1675 bij de grote Walta State introk? Is wellicht de hoogbegaafde eerste vrouwelijke universitaire student van Europa Labadiste Anna Maria Schurman een van de vier overgebleven lichamen die nu in de zo befaamd geworden mummiekelder zijn te bezichtigen? En waar zijn de overige zeven mummies gebleven?

Witmarsum

In Witmarsum (Fr. Wytmarsum) staat de H. Nicolaas van Tolentijnkerk.
In Nicolaasjaar 6 is beschreven dat deze ook zeer vereerde en heilig verklaarde Nicolaas van Tolentino uit Midden-Italië een Augustijner priester uit de 13^e eeuw was.

De kerk uit 1902 behoort bij het naastgelegen klooster. Het ontwerp is van A.J. van Schaik.
De Schots-Nederlandse kunstenaar Koert Linde heeft een nieuwe kruiswegstatie gemaakt. Goede Vrijdag 2008 werden ze tijdens de eucharistieviering voor het eerst getoond.

Op 1 januari 2014 fuseerden de parochies van Bolsward, Witmarsum, Workum en Makkum tot de Zalige Titus Brandsmaparochie, de eerste drie plaatsen met behoud van een vierlocatie in de eigen kerk.

De geloofsgemeenschap van Makkum komt vanaf april 2017 tijdelijk bijeen in de doopsgezinde kerk.
Alleen de kerk in Witmarsum is een Nicolaaskerk.

Sonnega

Als afsluiting kan nog worden vermeld dat er ooit een Nicolaaskerkje stond op de oude monumentale begraafplaats van Sonnega (Stellingwerfs: Sunnege, Fr. Sonnegea). Het werd rond 1830 afgebroken.
Oude manuscripten geven aan dat Sonnega al in de 15^e eeuw een Nicolausparochiekerk had; het bouwjaar is onbekend.

Piet van de Lende vond bij zijn ‘mit et b’j mekeer gadderen en de archieven in deuken’:

“23 juni 1509 is er de institutie van Johannes ter Maeth tot de St. Nicolausparochiekerk te Sonaga, vacant door dood van Gosswinus, krachtens presentatie van hertog George van Saxen, met bevel tot inbezitstelling bepaaldelijk aan den deken Hinricus ten Velde.”^[19]

Sonnega ― onder de rook van Wolvega ― vormt een lintdorp samen met het al in oorkonde van 1340 genoemde dorp Oldetrijne (Trinda, ook Aldetrinde, Ooldetriene). Oldetrijne had het laatste nog met riet bedekte kerkje (gewijd aan de heilige Catharina) dat werd afgebroken in 1869 en vervangen in 1870. Trinda, een rijke parochie, had 32 hypotheken uitstaan, de renten te betalen met rogge.

De Amsterdamse schilder Jacobus Stellingwerf tekende het kerkje van Sonnega in 1722 of 1723. Daarbij was tevens de nog steeds op de begraafplaats aanwezige klokkenstoel uitgebeeld.

In het overduidelijke gelovige Fryslân verrezen tot in de kleinste dorpjes kerken. Maar in echt arme gebieden of waar de gemeenschappen te klein waren om een kerk te bouwen werden klokkenstoelen neergezet. Ook bij een kerkje dat gebouwd werd zonder toren kwam de klok in een aparte klokkenstoel geplaatst. Soms werd wanneer een kerkgebouw of toren geheel in verval raakte er een klokkenstoel naast gebouwd.

In 1644 werd voor de houten klokkenstoel van Sonnega door firma Noteboom uit Leeuwarden een nieuwe klok gegoten van 365 kg, met erin gegraveerd de naam van de Grietman van Westwellingwerf, Dirck van Baerd. De kadastrale atlas uit 1832 beschrijft het perceel van kerkhof, kerkje en klokkenstoel. In 1858 werd de houten stoel vernieuwd, en in 1912 vervangen door een ijzeren klokkenstoel.

Want een luidklok is onmisbaar. Bij het de doden te kunnen beluiden, en bij de traditie van het Sint Thomasluiden, zoals in Katlijk en Oudehorne, om de boze geesten te verjagen.

Refrein De Alde Friezen (De Oude Friezen); het Friese volkslied

Klink dan en daverje fier yn it rûn,
Dyn âlde eare, o Fryske grûn! (bis)

Klink dan en daver ver in het rond
Jouw oude eer, o Friese grond! (bis)^[21]

Legenden over de heilige Nicolaas van Tolentijn

Over Nicolaas van Tolentijn^[22] (rond 1245–1305) wordt verteld dat hij eens zo ziek was, dat zijn broeders vreesden voor zijn leven. De dokter schreef de patiënt voor vlees te eten. Dat weigerde Nicolaas; het paste niet bij zijn eerbied voor alle leven. De prior van het klooster gaf het bevel dat hij vlees moést eten. Nicolaas liet ― in grote gewetensangst ― de prior roepen en zei:

“Ik weet dat ik aan mijn overste in het klooster moet gehoorzamen. Dat heb ik immers destijds beloofd aan Jezus mijn Verlosser, aan zijn Allerheiligste Moeder en aan onze stichter Sint Augustinus. En ik heb erbij gezegd dat ik me daaraan zou houden tot aan mijn dood.”

Toen daarop de ziekenbroeder in gezelschap van de prior hem vlees bracht, nam hij gehoorzaam een heel klein hapje en zei:

“Nu ben ik gehoorzaam geweest. Probeer mij nu verder niet tot de zonde van vraatzucht te verleiden, want ik wil me houden aan de raad van een nog veel betere dokter.”

En binnen de kortste keren was hij weer beter.

Ook wordt ook verteld dat toen Nicolaas eens ziek was hem een gebraden patrijs werd voorgezet. Ook nu gaf de prior bevel dat hij moest gehoorzamen en ervan nemen. Met een zucht maakte hij aanstalten te gehoorzamen, hief zijn ogen ten hemel, maakte het kruisteken en reikte naar het gebraden patrijsje. Maar op dat moment kwam de patrijs weer tot leven en vloog gezond en wel weg.

Noten

^[1] Bron: Sint Nicolaasga, Sint Nicolaaskerk Sint Nicolaasga ― foto Udo Ockema
^[2] Bron: Sint Nicolaasga, bronzen doopvont in de doopkapel (1932-1933) – Chris Booms
^[3] Bron: Sint Nicolaasga, Beeld van Sint Nicolaas ― foto Sinterklaas mijn hobby
^[4] Bron: Sint Nicolaasga, Ramen met de raflegging en verrijzenis van Jezus (1938) ― brandschilderwerk Jacob Ydema
^[5] Bron: Sint Nicolaasga, Bevrijdingsraam, St. Nicolaaskerk (1949) ― Jacob Ydema
^[6] Bron: Sint Nicolaasga, Brandschilderwerk met Sint Nicolaas ― foto’s Sinterklaas mijn hobby
^[7] Bron: Sint Nicolaasga, zicht op de Lourdesgrot in de tuin behorende bij de kerk, met smeedijzeren hek (replica 1933)
^[8] Bron: Stavoren, zuidoost-gevel Nicolaaskerk (1861) ― pdejong.com
^[9] Bron: Stavoren, orgel (rond 1785) ― orgelbouwers Wiebe Meyes en zijn zoon Meye Wiebes, pdejong.com
^[10] Bron: Swichum, Nicolaaskerk (13^e eeuw) ― foto Bouwe Brouwer
^[11] Bron: Vlieland, De kerk gezien vanaf het plein ― foto Weetjesman
^[12] Bron: Vlieland, Kerk met begraafplaats ― foto Weetjesman
^[13] Zie: Machteld Roede Krampus, angstaanjagende Sinterklaasprocessies en Lichtfeesten
^[14] Bron: Wieuwerd, Nicolaaskerk ― foto: Theo Buijsrogge, powerplaces.eu
^[15] Bron: Wieuwerd, Nicolaaskerk hekwerk ― foto John Boers
^[16] Bron: Wieuwerd, Mummiekelder (1609) ― foto Johan Vogelzang
^[17] Bron: Witmarsum, H. Nicolaas van Tolentijnkerk ― Diana Nieuwold (2 foto’s), kerkfotografie.nl
^[18] Bron: Sonnega, Klokkenstoel
^[19] Zie: www.stellingwerven.dds.nl/dorpen/sonnega/sonnega2.html Geschiedenis Sonnega door Piet van de Lende. Geraadpleegd op 4 augustus 2022
^[20] Bron: Sonnega De klokkenstoel, een typisch Fries bouwwerk ― foto Udo Ockema
^[21] Zie: https://nl.wikipedia.org/wiki/Fries_volkslied Fries volkslied. Geraadpleegd op 4 augustus 2022
^[22] Dit is een uittreksel uit http://www.heiligen-3s.nl/heiligen/09/10/09-10-1305-nicolaas.php Geraadpleegd op 2022-08-14.
^[23] Bron: Saint Nicholas of Tolentino Restoring Two Partridges to life (1500) ― Pietro Perugino, Detroit Institute of Arts