Bram Moerland
Bron: gnostiek.nl/gnostiek/eva
Vooral in de latere gnostische teksten vinden we een soms duizelingwekkende vloed van visioenen en mythische vertellingen.
Om tot de betekenis daarvan te kunnen doordringen, moeten we werkelijk bereid zijn alle bestaande christelijke noties over God, Jezus en de Christus los te laten, of althans tijdelijk tussen haakjes te zetten. Zolang we die teksten met traditioneel-christelijke ogen lezen, zal het niet mogelijk zijn ze goed te verstaan. De gnostische mythologie is werkelijk radicaal anders dan de traditioneel-christelijke.
Veel van die visioenen en mythen zijn geïnspireerd door de opstand tegen Jahweh. Die wordt daarin gewoonlijk voorgesteld als de Heer van het Kwaad, en krijgt dan als bijnaam ‘de Demiurg’.
Hoe Jahweh door de gnostici als Heer van het Kwaad kon worden bestempeld, zien we uitgebeeld in hun volstrekt originele uitleg van het paradijsverhaal. Ze gaven daaraan een volkomen andere betekenis dan de schrijvers van het Oude Testament oorspronkelijk zullen hebben bedoeld.
Jahweh en de slang
Het paradijsverhaal kunnen wij lezen in Genesis, het eerste boek van het Oude Testament. Volgens dat verhaal leven Adam en Eva, de eerste mensen, aanvankelijk in een gelukzalige staat, het paradijs. Er is hun echter door Jahweh het verbod opgelegd om te eten van de boom van kennis van Goed en Kwaad. Jahweh waarschuwt de mens:
Want ten dage dat gij daarvan eet, zult gij voorzeker sterven.
Maar dan komt de slang. Die zegt tegen Eva:
Gij zult geenszins sterven, maar God weet dat ten dage dat gij daarvan eet uw ogen geopend zullen worden, en gij als God zult zijn, kennende Goed en Kwaad.
Eva eet van de boom, en:
Zij gaf ook haar man, die bij haar was, en hij at. Toen werden beider ogen geopend, en zij bemerkten dat zij naakt waren.
Jahweh ontsteekt daarover in grote woede en vervloekt Adam en Eva. Hij roept hen toe:
Stof zijt gij, en tot stof zult gij wederkeren.
En bij zichzelf overleggende besluit hij:
Zie, de mens is geworden als één onzer, door de kennis van Goed en Kwaad; nu dan, laat hij zijn hand niet uitsteken en ook van de boom des Levens nemen en eten, zodat hij in eeuwigheid zou leven.
Vervolgens verdrijft hij de mens uit het paradijs, en stelt een engel aan met een flakkerend zwaard om de weg tot de boom des levens voor hen af te sluiten. Hij maakt kleren van dierenhuiden voor hen en stuurt ze zo gekleed de wereld in.
Jahweh wilde de mens bewust onwetend houden!
Dit alles nu is voor de gnostici duidelijke taal: Jahweh wilde de mens bewust onwetend houden! Door hen te doen geloven dat zij slechts stof zijn, heeft hij hen, nadat zij van de boom van kennis van Goed en Kwaad hadden gegeten, opnieuw in onwetendheid gedompeld. Hij heeft hen met die bezwering tot ‘stoffelijke’ mensen gemaakt. Die staat van zijn als ‘stoffelijke’ mensen wordt gehandhaafd door de slaafse onderworpenheid aan de wet van Mozes. Gnostici zeggen dat Adam en Eva door toedoen van Jahweh een spirituele dood stierven, en met hen alle mensen na hen. En in de slang zien de gnostici een boodschapper die de mens de gnosis wil brengen over zijn goddelijke aard.
In de traditioneel-christelijke visie wordt de overtreding van het verbod op het eten van de boom van kennis van goed en kwaad door Eva en Adam gezien als de zondeval waar sedertdien alle mensen onder gebukt gaan. Voor Tertullianus, een fel bestrijder van de gnostiek, was Eva de oorzaak van die zondeval. Hij schreef aan de vrouwen uit zijn gemeente:
Jullie zijn de poorten van de duivel. Jullie zijn als Eva die Adam verleidde toen de duivel dat niet zelf durfde wagen. Besef je wel dat elk van jullie een Eva is? De toorn van God rust op jullie geslacht tot in deze tijd, zoals ook jullie schuld noodzakelijkerwijs voortleeft.
Maar de gnostiek geeft aan Eva een geheel andere rol. Zij is degene die Adam uit de diepe slaap van de onwetendheid wekte en hem daarmee de gnosis bracht. In het ‘Geheime Boek van Johannes,’ een tekst uit Nag Hammadi, zegt Eva tegen Adam nadat ze van de boom van kennis van Goed en Kwaad gegeten heeft:
Sta op en herinner jezelf. Volg mij, je eigen wortel.
In ‘De oorsprong van de wereld,’ een andere tekst uit Nag Hammadi, wordt verteld hoe Eva ziet dat Adam slaapt. Ze wordt daardoor met medelijden bewogen en ze zegt:
Adam, leef! Sta op!
Adam wordt wakker en als hij Eva ziet zegt hij:
Jij zult de moeder van de levenden genoemd worden, omdat jij degene bent die mij het leven schonk.
Hier zien we dus een uiterst positieve waardering voor Eva. Eva wordt in de gnostische teksten zelfs vaak beschreven als superieur aan Adam. De vrouwen speelden een navenant positieve rol in de gnostische gemeenschappen, tot aan de Katharen toe.
Noten
[1] Bron: Adam en Eva verdreven uit het Paradijs — Michelangelo, Sixtijnse kapel
[2] : Adam en Eva eten van de boom van kennis van goed en kwaad (1526) — Lucas Cranach de Oudere, Courtauld Institute of Art
