Met aandacht voor femicide
Machteld Roede[1]
Infanticide 1 – Infanticide 2 – Infanticide 3 – Infanticide 4
Velen reageren verbijsterd en geschokt op berichten over zwaar non-accidenteel letsel, ja de opzettelijke dood van een jong kind in de huiselijke kring. Helaas zijn dit geen uiterst zeldzaam gebeurtenissen. Infanticide is vastgesteld over de hele wereld, bij vrijwel elke cultuur. Op individueel niveau, en in delen van Azië op populatie niveau; met zowel mannen als vrouwen als dader. In de dierenwereld komt infanticide veelvuldig voor bij de meest uiteenlopende soorten. Naast het noemen van voorbeelden, ook uit de mythologie en sprookjes, wordt infanticide geplaatst in het breder kader van de slechte positie van meisjes en vrouwen, en de veelvuldig toegepaste femicide.
Definities
Humane infanticide is het doden van een zuigeling of jong kind, ook het verhinderen van een voldragen geboorte. Er kan onderscheid worden gemaakt tussen foeticide ― het doden van een ongeboren kind, neonaticide ― het doden binnen circa maximaal 24 uur na de geboorte, infanticide ― het doden tot één jaar, en filicide of kind(er)doding ― vanaf één jaar, in enkele gevallen tot de meerderjarige leeftijd van achttien jaar.
Het Nederlands Instituut voor de Documentatie van Anoniem Afstanddoen (NIDAA) hanteert het begrip zuigelingdoding als alternatief voor het te vondeling leggen. Hun definitie omvat zowel het handelen als het nalaten van handelen met de dood tot gevolg. Er wordt tevens onderscheid gemaakt tussen actieve neonaticide (geplande babydoding) en passieve neonaticide (impulsieve babydoding).
Deze bijdrage beschrijft hoe in de dierenwereld het doden van een jong wijdverspreid voorkomt, met uiteenlopende verklaringen.
Na oeroude infanticide voorbeelden bij de mens worden mythes en sprookjes beschreven die een collectieve onbewust aanwezige oerangst voor kinddoding verzinnebeelden. Bij infanticide op populatieniveau blijken meisjes frequenter het slachtoffer (femicide).
Ernstige kindermishandeling als gevolg van het syndroom van Münchhausen-by-proxy wordt hier niet besproken.
Infanticide in de dierenwereld
Bij diverse diersoorten komt het doden van jonge nakomelingen door volwassen soortgenoten veelvuldig voor. Door de eigen moeder vanwege het niet gezond zijn van het pasgeboren jong, verstoring of angst, vanwege een voedselvoorziening, of door een bronstig mannetje als voortplantingsstrategie.
Velen kunnen het van dichtbij hebben meegemaakt. Meer dan eens zijn kinderen ontroostbaar wanneer ze bij het vol spanning toekijken bij het bevallen van een geliefd huisdier verbijsterd getuige zijn van een onverwacht drama. Een gehandicapt jong wordt door moederpoes of moederkonijn even geïnspecteerd, maar niet gewassen, genegeerd en meestal meteen doodgebeten.
Het haalde ook hier de krant toen augustus 2020 in de dierentuin van Zürich de zesjarige olifantkoe Omysha haar eerste jong kreeg. Het bleek zo verzwakt door de te langdurende geboorte dat de omringende kudde het meteen dood trapte.
Eveneens kan moederlijke stress voor de boorling fataal zijn, zoals bij verstoring van het nest door een roofdier, loslopende hond of de mens. Kangoeroejongen vluchten bij gevaar terug in de buidel van de moeder; ook als ze al wat ouder, dus veel zwaarder zijn. Een opgejaagde kangoeroemoeder wierp haar grote jong uit haar buidel weg om sneller weg te kunnen komen. In plaats van het risico aangevallen te worden beter een veilig heenkomen zoeken om snel opnieuw weer zwanger te kunnen worden.
Lang dachten ethologen (onderzoekers van diergedrag) dat soortgenoten elkaar slechts zeer zelden doden. Het doden van een jong zoals in diertuinen werd waargenomen werd beschouwd als pathologie, toe te schrijven aan de gevangenschap. Uitgebreid veldonderzoek toonde het tegendeel. Bij uiteenlopende zoogdiersoorten, zoals dolfijnen en beren, vooral katachtigen zoals leeuwen, en verschillende primaten en ook bij knaagdieren is het doden van jonge soortgenoten geen uitzondering.
Eerst was niet duidelijk waarom het bij deze soorten schering en inslag kan zijn, terwijl het bij andere soorten niet of nauwelijks voorkomt.
Vele observaties maakten patronen herkenbaar. Zo toonden analyses bij 119 zoogdiersoorten waar infanticide voorkomt en 141 soorten zonder infanticide, dat bij soorten die het hele jaar door kunnen paren infanticide frequenter (78%) plaats vond vergeleken met soorten met een vast paarseizoen (28%). Infanticide gebeurt veel minder bij solitaire soorten, bij soorten met vrouwtjesgroepen, en bij soorten die in paren leven.
Gorilla’s
Verdrietig werd gereageerd op het bericht dat de Rotterdamse diergaarde Blijdorp na het overlijden van de stoere Bokito zich genoodzaakt zag hun gorilla’s naar andere dierentuinen te verhuizen. Het risico was te groot dat een nieuw aan de groep toe te voegen alfamannetje wellicht de aanwezige jonge mannetjes ― alle zonen van Bokito ― zou doden om ruimte te maken voor zijn eigen nageslacht.
De Grijze Hanuan langoeren, een Oude Wereld apensoort in India, zijn decennia lang uitvoerig bestudeerd. Ook zij leven in groepen met één man en meerdere vrouwtjes Wanneer het een andere man lukt na hevige gevechten de groep over te nemen volgt infanticide.
Sperma productie
Primaten zijn veelal promiscue. Mannen vegen meer dan eens de vulva van het vrouwtje waarmee ze willen paren eerst schoon om zo eventueel sperma van een voorganger te verwijderen. Hoe meer sperma een man bij een ejaculatie produceert, hoe groter de kans dat een van zijn zaadcellen de ‘spermacompetitie’ binnenin een vrouwtje wint.
Er is gesteld dat hoe langer binnen een soortgroep al kindermoord voorkomt, hoe groter de testes zijn. Grotere zaadballen volgen op het veelvuldig voorkomen van kindermoord, en niet andersom.
Als maat voor (met de antropomorfe[5] term aangeduide) seksuele losbandigheid is gekeken naar de grootte van de testikels. Die zijn bij de chimpansee vergeleken bij andere mensapen of de mens uitermate groot. Etholoog Jan van Hooff zag de noodzaak van hun ‘produceren van emmers vol sperma’ in hun veelvuldig copuleren.
Er is ook onderzoek gedaan naar promiscue paringsgedrag van primatenvrouwtjes. Sommige chimpanseevrouwtjes paren om hun kroost tegen jaloerse mannetjes te beschermen veelvuldig met verschillende mannetjes. Het zou de kans op infanticide verkleinen; mannetjes willen niet per ongeluk hun eigen jongen doden. Al weten we niet of hier enig besef over aanwezig is.
Leeuwen
Leeuwen leven in kleine groepen. Een kwart van de welpen die omkomen in het eerste levensjaar is infanticide slachtoffer. Mannetjes hebben gemiddeld slechts twee jaar de tijd om hun genen door te geven, en leeuwinnen bevallen slechts eens in de twee jaar. Dus de selectieve druk om te bevruchten of bevrucht te worden is groot. De paringen met de op de buik liggende leeuwin zijn kort en buitengemeen frequent.
Wanneer een leeuw de dominante plek overneemt probeert hij alle welpen te doden die ongeveer negen maanden oud of jonger zijn. Hoewel het vrouwtje zal proberen haar welpen wreed te verdedigen.
Ook is infanticide door de leeuwin waargenomen. Wanneer slechts één welp overblijft laat ze deze in de steek. Ze vergroot haar reproductieve succes door alleen in grotere nesten te investeren.
Ze verlaat een welp ook wanneer het gehandicapt of ziek is.
Vogels
Veel jonge vogels worden door natuurlijke vijanden gedood kort na uitvliegen, maar ook in het nest is het niet altijd zo veilig. Bij het populaire tv programma van de Vogelbescherming Beleef de lente, waarbij via webcams kijkers massaal van dichtbij in vogelnesten kunnen kijken, is soms een drama te zien. Kuikens die aanhoudend slecht weer of voedseltekorten niet overleven, of worden weggepikt door een ekster, boommarter, buizerd, meeuw.
Maar ook komt infanticide voor. Zoals de slechtvalk die haar gebarsten eieren opvrat. Bij diverse roofvogelsoorten is het niet ongewoon dat één van de uitgekomen kuikens dient als voedsel voor de sterkere andere jongen in het nest.
Andere dieren
Er is hier slechts een kleine selectie gegeven van de jarenlange, talloze rapportages over infanticide bij zoogdieren en vogels. Het is waargenomen bij onder meer zebra’s, konijnen, muizen en dolfijnen.
Er zijn ook uitvoerige beschrijvingen bij reptielen, amfibieën, vissen, insecten, ja de microscopisch kleine raderdiertjes. Krokodillen kunnen de eigen eieren op eten, vissen hun eigen eieren en larven.
Mens
Sinds verre oertijden komt kindermoord voor bij de mens en nabije mensachtigen, evenals in de dierenwereld vanwege uiteenlopende motivaties. Zoals individuele gevallen uit competitie, jaloezie, of het niet raad weten met de situatie. Daarnaast is infanticide veelvuldig ingezet op populatieniveau om de bevolkingsdichtheid te bewaken, zoals bij dreigende voedseltekorten.
Neanderthalers
Er zijn bij Neanderthalers mogelijke aanwijzingen voor infanticide. Meermaals werden skeletresten van een hele groep opgegraven. Wanneer op grond van het gevonden botmateriaal mannen en vrouwen waren te onderscheiden, bleek meermaals de seksratio onevenwichtig: er werden meer mannen dan vrouwen aangetroffen, meer jongens dan meisjes. Een verklaring kan zijn dat pasgeboren meisjes werden gedood. Het hoofdvoedsel van de Neanderthalers was vlees; hun tanden missen de bij een overvloedig plantaardig dieet kenmerkende slijtage. Dus waren voldoende mannelijke jagers nodig om de hele groep te kunnen voeden. De aanwezigheid van te veel vrouwen zou de energiebalans van de groep bedreigen. Toch kunnen ook jongetjes zijn gedood als de groep te groot werd om allen van voldoende vlees te voorzien.
De vroegere Homo sapiens
In ons ver verleden vond vrijwel zeker rituele doden van zuigelingen plaats. Pasgeborenen zouden zijn begraven aan de voet van de eerste bouw van een heilige plaats, zoals onder de drempel van een nieuwe tempel. Er zijn inderdaad meer dan eens bij oude stadsmuren skeletresten van zeer jonge kinderen gevonden, begraven in potten. Een rituele doding om kwade geesten op afstand te houden, om goddelijke zegen af te roepen? Tegenstanders beschouwen dergelijke bevindingen slechts als overblijfselen van doodgeborenen en natuurlijk dode kinderen.
Oude Testament
Het oudste deel van het Oude Testament noemt kindermoord. Zonder afkeurend commentaar beschrijft Koningen (16:34) hoe bij de herbouw van Jericho in de tiende eeuw v.o.j. twee koningszoontjes werden begraven:
In zijn dagen bouwde Hiël, de Betheliet, Jericho; op Abiram, zijn eerstgeboren zoon, heeft hij haar gegrondvest en op Segub, zijn jongsten zoon, heeft hij haar poorten gesteld, …
De gewoonte van de Baäl om de Kanaänieten te aanbidden, die hun kinderen door vuur offerden, wordt echter verfoeilijk genoemd. (De 18:9-12; 2 Kon:17-17; Ps. 106:17-18).
Het bijbelboek Exodus verwijst naar een op grote schaal doden van jongetjes. Uit ergernis over het groeiende aantal en de groeiende macht van de Hebreeën-slaven in Egypte gaf de toenmalige farao twee vroedvrouwen opdracht om elk nieuwgeboren Hebreeuwse jongetje te doden. Dit lukte echter niet omdat ― volgens de vroedvrouwen ― de Joodse vrouwen zo snel bevielen[8] dat ze er niet op tijd bij waren. Daarop gaf de farao het bevel alle pasgeboren joodse zoontjes in de rivier de Nijl te gooien.
Boorling Mozes werd echter achtergelaten in een mand tussen het riet langs de rivier, en gered en grootgebracht door de dochter van de farao.
De volwassen Mozes probeerde tevergeefs toestemming van de farao te krijgen om zijn Hebreeuwse volk uit Egypte weg te voeren. Als wraak van de Joodse god Jaweh trok de ene plaag na de andere over Egypte, maar de farao weigerde zijn onmisbare, hardwerkende slaven te laten gaan. Toen sloeg de tiende plaag toe: om middernacht stierven alle eerstgeborenen, het zoontje van de farao, die van zijn slaven en van het vee. De joodse zoontjes bleven echter gespaard, omdat de Hebreeën hun deurposten hadden gemarkeerd met lamsbloed, wat de Eeuwige aangaf deze deur te passeren zonder enig kwaad te doen. Nu stond de verslagen farao toe dat Mozes zijn volk leidde naar het beloofde land.
Nieuwe Testament
Het Nieuwe Testament verhaalt dat het koning Herodes verontrustte toen drie wijze mannen hem bezochten en de geboorte aankondigden van ‘de koning van de Joden’. Hij gaf opdracht alle jongetjes van twee jaar en jonger te doden.
De pasgeboren Jezus werd echter door Jozef en Maria stilletjes veilig naar Egypte gebracht.
Hindoeïsme
Het hindoeïsme kende al eeuwen eerder een vergelijkbaar verhaal van kindermoord op grote schaal, hier na de geboorte van god Krishna. Dit geschiedde in opdracht van de boze koning Mathura Kamsa, de broer van Krishna’s moeder Devaki. Hem was voorspeld dat hij om het leven zou komen door haar achtste, bijzondere kind. Zijn opzet mislukte en wat Kamsa ook deed, hij leefde in voortdurende vrees voor de komst van zijn voorspelde moordenaar. Zodat hij tenslotte zelf maar Krishna opzocht, die hem met een lichte trap van zijn voet uitschakelde.
De Koran
De Koran hekelt meermaals de afgoderij uit die tijd, inclusief het toepassen van infanticide. Het barbaarse pre-islamitische gebruik ― vooral bij Arabische leiders ― om meisjes te doden of levend te begraven. Soms werd als er meerdere zonen kwamen, één van hen geofferd.
In één van de noten bij de geciteerde teksten wordt het als een van de talloze zegeningen van de islam genoemd dat de diepgewortelde gewoonte werd weggevaagd.
En zo doen hun afgoden vele polytheïsten het doden van hun kinderen goed toeschijnen. (Zo hebben hun metgezellen voor velen van de veelgodendienaars het doden van hun kinderen aantrekkelijk gemaakt.)
(soera 6 –137, 138)
Verloren zijn zij, die domweg, in verdwazing, zonder kennis hun kinderen doden …
(soera 6 –140, 141)
… dat jullie je kinderen niet mogen doden uit vrees voor armoe
(soera 6 –151, 152)
En wanneer de geboorte van een dochter aan een van hen [de polytheïsten]bekend wordt gemaakt, dan wordt zijn gezicht zwart en hij is vol wrok. En hij verbergt zich zelf vanwege het kwade van wat aan hem is bekend gemaakt. Zal hij het houden en zijn eer verliezen of het levend begraven in het zand? Waarlijk vellen zij een slecht oordeel
(soera 16 -58, 59)
En dood jullie kinderen niet uit armoede Wij voorzien voor hen en voor jullie. Het doden van hen is waarlijk een groot kwaad.
(soera 17 -31)
O Profeet, wanneer gelovige vrouwen naar jou toekomen en jou de gelofte doen dat zij … hun kinderen niet zullen doden … aanvaard dan hun gelofte …
(soera 60 -12)
Wanneer de zon wordt gevouwen[11] (ophoudt te schijnen), En wanneer de sterren dof worden, En wanneer de bergen verdwijnen (in beweging komen), En wanneer de wolken worden geledigd, En wanneer de wilde dieren worden opgedreven, En wanneer de zeeën tot kolken worden gebracht, En wanneer de mensen verenigd worden, En wanneer het levend begraven jonge meisje gevraagd wordt voor welk vergrijp ze is gedood[12], … dan weet de ziel wat zij heeft aangericht.
(soera 81)
Noten
[1] Tijdens colleges voor studenten Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen, in workshops, zowel als in publicaties over wereldwijde achterstanden van meisjes in de ontvangen gezondheidszorg, kwamen punten uit de huidige bijdrage veelvuldig aan de orde.
[2] Bron: Vondelingenluikje – foto Casimir, bij de Ospedale Santo Spirito in Sassia, Rome
[3] Bron: Westelijke laaglandgorilla ― foto Tim Strater
[4] Bron: Primaten uit J.A.R.A.M. van Hooff (1983). Biologische aspecten van paarrelaties en partnerkeuze. In: G.A. Kooy, G.J. Methorst, J.M. Rabie (red). Eén en één is twee. Aula pocket 715. Utrecht: Het Spectrum
[5] Antropomorfisme is het toeschrijven van menselijke normen, waarden, emoties en eigenschappen aan natuurverschijnselen of dieren. Mij werd tijdens mijn studie biologie geleerd dat dit zeer taboe was. De internationaal hoog aangeschreven primatoloog Frans de Waal dacht daar later minder streng over.
[6] Bron: Parende leeuwen v — foto B. Geurts
[7] Bron: The Childhood of Moses (1900), as in Exodus 2:1-10 — illustration from a Bible card published by the Providence Lithograph Company
[8] Dit wordt wel als aanwijzing gezien dat Joodse vrouwen niet besneden waren in tegenstelling tot de Egyptische zwaar besneden, ja, wellicht dichtgenaaide vrouwen.
[9] Bron: Kindermoord te Bethlehem (1510-1530) — Lodovico Mazzolino, Rijksmuseum Amsterdam (SK-C-1363)
[10] Bron: God Krishna doodt zijn oom, de boze koning Kamsa (1910) ― Martadas Pirbudial
[11] Soera 82, De Vouwing, wordt wel vergeleken met Het Laatste Oordeel uit Jesaja 34: “Als een boekrol worden de hemelen samengerold”.
[12] Soera 81 zou verwijzen naar het einde der wereld, gevolgd door een geestelijke opstanding, wanneer alle mensen samen één natie vormen.
