Hoe vleermuizen een lezing over Dubois en Darwin verlevendigen
Machteld Roede
Bron: verscheen tevens in Civis Mundi Digitaal #95
Vleermuizen
Het corona virus dat wereldwijd apocalyptische verstoringen van het dagelijkse leven veroorzaakt is waarschijnlijk afkomstig van een Wuhan vleermuis.
Hier een stukje over een hilarische confrontatie met kleine verstoorde Limburgse vleermuizen.
Darwin, Fokker, en de Aartsengelen
Onlangs gaf de paleobioloog Ludo Hellemans in Eijsden de Winterlezing van de Stichting Eugène Dubois “Darwin, Fokker en de Aartsengelen”. Bij de aanvang was iets unieks te zien.
Op internationale congressen van fysisch antropologen merkte ik hoe bekend Eugène Dubois (1858–1940) is in het buitenland. Maar wie in Nederland kende de jonge Limburgse arts, die zo onder de indruk raakte van de toen nieuwe en wereldschokkende uitspraken van Darwin, dat hij zelf op zoek ging naar de toen veel besproken maar nog niet gevonden missing link, de ontbrekende schakel tussen de huidige mens en de veel vroegere mensachtige voorouders?
In navolging van Ernest Haeckel beredeneerde hij dat je daarvoor naar Zuid-Azië moest. Hij wist te regelen dat hij met zijn jonge vrouw Anna werd uitgezonden naar Nederlandse Indië als tropenarts.
Het is miraculeus dat hij inderdaad een stuk schedelkap, een dijbeen en een kies vond in de door een aardverschuiving bloot gekomen rivierbedding. Met menselijke trekken maar toch ook heel primitief. Juist de vondst van het dijbeen was belangrijk want dit duidde op een oprechte gang.
Hij schreef zijn vondsten daarom toe aan de Pithecanthropus erectus, de Javamens. Dubois ondervond echter veel tegenstand; pas langzamerhand werd ingezien hoe bijzonder zijn vondst was. Tegenwoordig zijn elders meerdere resten van deze hominide gevonden, nu bekend onder de naam Homo erectus, dus gerangschikt bij het genus Homo, aangezien bij andere gevonden resten duidelijker mensachtige trekken aanwezig bleken.
De Stichting Eugène Dubois
Pas de laatste tijd is er ook in Nederland meer aandacht voor Dubois, in Eijsden geboren en opgegroeid als zoon van de burgemeester en apotheker van deze grensplaats.
In de straat haaks op die van zijn geboortehuis ligt aan een diep gazon het enorme gebouw van het voormalige Ursulinen Convent, dat later zou dienen als gemeentehuis.
Nu zijn daar onder leiding van de intrigerende half Iraanse edelman uitgever Leo Barjesteh van Waalwijk van Doorn meerdere musea gehuisvest, waaronder een aantal ruimtes gewijd aan Eugène Dubois. Hier staat ook een replica van het beeld van de Javamens wat Dubois zelf vervaardigde.
De hier gevestigde stichting Eugène Dubois – opgericht in 2010 – benoemt jaarlijks bij de Universiteit Maastricht een Dubois wisselgasthoogleraar, zoals Frans de Waal, Carel van Schaik en voor 2020 José Joordens, en organiseert lezingen.
Charles Darwin
Vanaf het begin wel internationaal erkend, maar toch ook deels kritisch ontvangen, waren de werken van Charles Darwin (1809-1882) zoals zijn in 1859 verscheen Origin of Species (Over het Ontstaan van Soorten) en zijn The Descent of Man (De Afstamming van de Mens) uit 1871. Wereldwijd zo bekend dat er hier geen naderdetails over worden gegeven.
Ludo Helleman besprak tijdens de Dubois Winterlezing hoe Darwins ideeën en begrippen – die het fundament vormen van de evolutietheorie – sindsdien zelf ook zijn geëvolueerd.
Hoe Darwin zelf al bleef sleutelen aan kernbegrippen als adaptatie (aanpassing) en natuurlijke selectie, waar hij genuanceerder over dacht dan tal van zijn navolgers.
Waar velen moeite mee hebben is het feit dat het evolutieproces niet doelgericht maar willekeurig verloopt, zonder ‘een ontwerper’.
Darwin lag daar zelf soms wakker van, vertelde Hellemans. Creationisten en aanhangers van het intelligent design verzetten zich tegen de willekeur en wijzen o.a. op het zeer complexe insectenoog. Bij de ontwikkeling daarvan ‘moet’ toch een sturende kracht aan het werk zijn geweest…
Evolutie van het vliegtuig
Hellemans voegde een origineel element toe aan de vele uiteenzettingen over de evolutiewetenschap door na het beschrijven de vorm en de functie van een orgaan, een organisme, elementen kunnen vertonen van een eerdere vorm vervolgens te wijzen op vergelijkbare processen buiten het terrein van de biologie, zoals de ‘evolutie’ van vliegtuigontwerpen.
Ook hier zaten bijvoorbeeld in latere modellen van Fokker naast nieuwe nog eerdere onderdelen, tot tenslotte een ideaal model tot stand kwam.
Vleermuizen in de kapel
Toen ik na passeren van enige zalen met attributen van Eugène Dubois de grote, hoge kapel van het Ursulinen Convent betrad waar de Dubois lezing over Darwin zou worden gegeven, vloog iets kleins snel hoog over me heen.
‘Een vleermuis’, riep ik vol ongeloof. Weer scheerde iets nu dichter langs me heen; dat was toch echt typisch vleermuisgedrag.
Het bestuurslid van de Dubois stichting (geen bioloog) dat me begroette zag niets en reageerde ‘tsja; is dat wel waar? Ik denk toch meer…je ziet ze dus vliegen’.
Maar toen ik zat, fladderde er duidelijk een vleermuisje rond dat zich tenslotte hoog in de nok vastklampte aan de rode sierstenenrand. Haast onzichtbaar langs die donkere rand zag ik nog een paar vleermuizen zitten. De oude herinnering kwam bovenaan de tijd toen we als biologiestudenten uit Amsterdam in een zeer koude winter op de berg bij Maastricht bij de Jezuïeten logeerden om dagelijks in de nabijgelegen mergelgrot overwinterende vleermuizen te tellen en temperatuur en luchtstromen op te meten.
Volgens vleermuisspecialist Aldo Voute kwamen die vleermuizen naar de kapel om te paren, niet om er te overwinteren.
Bij de aanvang van de Darwin lezing bleef een vleermuis vlak over het hoofd van de met expressieve handgebaren sprekende Hellemans scheren, de vleugels goed zichtbaar tegen het achterliggende projectiescherm waarop de zo unieke vondsten van Dubois werden getoond.
Dubois, die als jongeling graag de natuur rond Eijsden introk om planten, gesteenten en fossielen te verzamelen en daarbij zeker ook vleermuizen heeft gezien. Het was dan ook een unieke, haast mystieke ervaring.
De Belgische Ludo Hellemans kwam met een intrigerende aanvulling:
“Dat die vleermuis mij zo zag zitten zet wel te denken… zou ik misschien een vampier tussen mijn voorouders hebben?
Dat acht ik niet uitgesloten… ik had tenslotte lang geleden in een ver land, in een van de latere Baltische Staten, een overgroot-tante die ‘officieel ‘erkend was als een heks. Zwangere vrouwen brachten haar geschenken als kippen en ganzen, opdat ze niet haar ‘boze oog’ op hun dikke buik zou laten vallen. De goede vrouw was volgens mijn grootvader een beetje gek geworden nadat haar verloofde, een scheepskapitein, met zijn schip en de hele bemanning was vergaan tijdens een heftige storm”.
Noten
[1] Bron: over-dubois
[2] Bron: piet-bleek-de-missing-link
[3] Bron: Charles Darwin 1880
[4] Bron: vliegtuigen-f-fokker-g1-modelbouw
