Achtergronden van de oude verhalen en tradities rond Sint Nicolaas 6
Deel 1: Nicolaasjaar ― Nicolaasjaar 1 ― Nicolaasjaar 2 ― Nicolaasjaar 3 ― Nicolaasjaar 4 ― Nicolaasjaar 5 ― Nicolaasjaar 6 ― Nicolaasjaar 7 ― Nicolaasjaar 8 ― Nicolaasjaar 9 ― Nicolaasjaar 10
Deel 2: Nicolaaskerken Amsterdam ― Friesland 1 ― Friesland 2 ― Friesland 3 ― Groningen, Drenthe en Overijssel ― Gelderland en Flevoland ― Utrecht, Noord Holland en Zuid Holland ― Zeeland ― Noord Brabant en Limburg
‘De eerste Heilige na de Moeder Gods’
Sinterklaasdag 5 december 2021 startte het heilige Nicolaas jaar.
Ter ere hiervan werd een reliek van de heilige Nicolaas ― bisschop van Myra ― bijgezet in de neogotische basiliek van de H. Nicolaas te Amsterdam, waar ook de Nicolaas kaars werd ontstoken.
Naar aanleiding hiervan startte op het Wijsheidsweb een aparte Nicolaasjaar rubriek.
Machteld Roede
Nadat in meerdere afleveringen is verteld over oeroude midwinterfeesten, Klaasprocessies en de heidense voorganger van Sinterklaas Wodan/Odin, wordt het tijd om de focus te richten op Nicolaas zelf.
Tot welke Nicolaas de nu zo wijd verbreid vereerde heilige Nicolaas terug gaat is echter niet met grote zekerheid te zeggen.
Bijzonder zijn de 26 foto’s uit Bari van Joke Koppius. Zij was daar een week voor een workshop, vooruitlopend op de jaarlijkse Festa di San Nicola. Het lukte haar ook in de volle en donkere crypte van de basiliek ter plaatse opnames te maken en ze leverde beschrijvingen van de eeuwenoude rituele gebruiken.
De afkomst van de heilige Nicolaas
Velen volgen de aanname dat de vereerde Nicolaas teruggaat op een bisschop uit Myra uit de vierde eeuw. Ook de Duitse volkskundige Karl Meisen (1931) meende dit met gedocumenteerde feiten te kunnen aantonen.
Nicolaas zou het kind zijn geweest van rijke en vrome ouders, Epiphanes en Johanna, die in hun gebeden God smeekten om een kind. Na de geboorte van hun zoon besloten zij, hoewel zij nog jong waren, celibatair te gaan leven. Zo bleef Nicolaas enig kind.
Nicolaas werd al eind 4e eeuw heilig verklaard om zijn vele goede daden voor armen en kinderen en voor de vele wonderen die hij verrichtte. Hij zou na zijn dood rond 346 in Myra begraven zijn, waar in de 6e eeuw een grote Nicolaas basiliek verrees rond zijn graf, al was het gebied voor eeuwen in handen geraakt van de ongelovige Byzantijnen.
Bari
Tijdens de kruistochten belandde een schip uit het Italiaanse Bari in Myra, wat toen een kustplaat was; het ligt nu meer landinwaarts. Na het bijwonen van de mis overmeesterden de 62 matrozen de priester en de monniken die de heilige tombe beschermden en roofden het grootste deel van de heilige botten.
De grafschenners werden op 9 mei 1087 bij terugkomst in Bari (regio Apulië, in hak van de laars van Italië) met groot gejuich begroet.
De Italianen spreken van een redding, de monniken van Myra beschouwen het als roof.
Die gebeurtenis wordt in Bari op 7, 8 en 9 mei nog steeds groots gevierd met een onder meer de jaarlijkse terugkeer over zee van een middeleeuws Nicolaas icoon in een processie met overal veel lichtjes en vuurwerk tot slot. Er wordt zelfs geclaimd dat Nicolaas ook in Bari geboren zou zijn.
De Basilica San Nicola in Bari is een van de weinige plaatsen die gelijktijdig bezocht worden door gelovigen die tot verschillende christelijke belijdenissen behoren en kent vele religieuze bedevaarten. Vele pelgrims bezoeken de witte basiliek waar de bisschoppelijk stoffelijke resten zijn herbegraven.
Santa Manna
De heilige botten zouden zoet vocht afscheiden ― het zogenoemde geneeskrachtige Santa Manna.
St. Nicholas Center vermeldt:
Op de avond van 9 mei wordt de stenen sarcofaag geopend. In de overvolle crypte verzamelt de rector van de basiliek een of twee glazen water, dat in de loop van het jaar in het graf rond de botten van de heilige is gevormd. Dit manna ― in feite transparant zuiver water ― wordt in grote containers met gezegend water uitgegoten, waarna er kleine flesjes mee worden gevuld.
Het fenomeen is niet gemakkelijk te verklaren. Infiltratie van water van buitenaf is uitgesloten, want het is bewezen dat de kist met de botten van de heilige ondoordringbaar is.
Niettegenstaande bovennatuurlijke of natuurlijke verklaringen wordt het manna beschouwd als een authentiek relikwie, omdat het een vloeistof is die in contact zou zijn geweest met de botten van de heilige. Vandaar de grote devotie voor het manna.
Natuurlijk wil niemand er aan dat het hierbij om condens- of welwater zou gaan…
De wonderbaarlijke zuil
Vrouwen op zoek naar echtgenoten ― de beroemde vrijsters ― gaan naar de wonderbaarlijke zuil van Sint-Nicolaas, die zich in de crypte van de basiliek bevindt.
Volgens de legende zou die wonderbaarlijke zuil door Sint Nicolaas zelf aan de vooravond van de inwijding van de crypte zijn geplaatst. Wanneer een meisje drie keer rond de zuil liep, vond ze onmiddellijk een echtgenoot.
In 2007 is de traditie verbroken, toen de zuil werd gekooid. Meisjes, die nu op zoek zijn naar een echtgenoot, raken de zuil door het traliewerk aan en steken er wensbriefjes door met de bede de liefde van hun leven te vinden.
Ook de resten van de vroegere grote basiliek in Myra, waar nog steeds enige beenderen van Nicolaas aanwezig zijn, wordt druk bezocht.
Historisch niet te bewijzen
Nicolaas van Tolentijn/Tolentino (rond 1245–1305)
Zeker moet hier ook aandacht worden gegeven aan Nicolaas van Tolentijn[1a], kloosterling, priester en volkspredikant uit Midden-Italië. In de 16e t/m 18e eeuw een van de meest vereerde heiligen in Europa en Amerika.
Nicolaas werd rond 1245 geboren in Pontano (bij Ancona). Als elfjarige trad hij in bij de Augustijner-heremieten. Na zijn priesterwijding door de heilige Benvenuto Scotivoli werkte hij in zijn geboortestreek als volkspredikant en biechtvader, tot hij zich in 1275 in Tolentino vestigde.
Reeds bij zijn leven werd de uiterst charismatische Nicolaas beschouwd als een groot heilige. Vele zondaars bracht hij terug op de goede weg. Honderden kwamen dagelijks om hem te horen. Hij verrichtte vele wonderen, waarvan tussen 1305 en 1325 er 301 officieel werden geregistreerd. Zo zou hij een gehangene weer tot leven hebben gewekt.
Sommige doen sterk denken aan de wonderen van Nicolaas van Myra uit de vierde eeuw.
Op zijn graf werd een basiliek gebouwd. De pelgrims stoomden toe; en de wonderen duurden voort. Meer dan voldoende voor zijn heilig verklaring op 7 juni 1446. Het is nog steeds een druk bezocht pelgrimsoord. In 1926 werden tijdens werkzaamheden bij toeval zijn relieken herontdekt.
Nicolaas van Tolentino is (mede-)patroon van Antwerpen, van de landstreek Beieren, van de steden Genua, Rome, Tolentino en Venetië, van het Spaanse Córdova, in Perú van de hoofdstad Lima.
Hij is patroon van het dagelijks brood en van de vrijheid; van arme zielen, vooral die in het vagevuur, en christenen in doodsstrijd.
Zijn voorspraak wordt ingeroepen tegen Engelse ziekte, koorts, sterfte onder het vee, zoals mond- en klauwzeer, tegen brand en tegen een plotselinge dood.
Rond zijn feestdag 10 september delen de Augustijnen gewijde broodjes uit. In Eindhoven is de devotie groot, omdat hier ooit een brand werd gedoofd doordat een monnik gewijde broodjes, uitgedeeld aan de zieken, op het vuur wierp.
Hij wordt afgebeeld in Augustijner habijt. Soms met zijn ceintuur zielen uit het vagevuur trekkend. Soms met een overdadig weelderig uitgedoste vrouw aan zijn voeten vertrappend; een zinnebeeld voor zijn verachting van het wereldse. Of met schotel met een patrijs, of met een patrijs in zijn hand. Een uitbeelding van de legende dat hij ook toen hij ernstig ziek en verzwakt was vlees, patrijs, weigerde te eten.
In tegenstelling tot Nicolaas van Myra, wiens bestaan onzeker is, was Nicolaas van Tolentino zeker een historische figuur. Zo is bekend dat hij stierf te Tolentino op 10 september 1305. Al zijn beiden niet in lijsten met heiligendagen terug te vinden …
Mij lijkt dat deze 13e eeuwse heilige niet is te vereenzelvigen met de veel eerdere zo wijd verspreid aanbeden tot Sinterklaas geworden heilige. Waarvoor door heel Europa kapellen en kerkjes werden opgericht van af de kerstening, in ons land vanaf de twee helft van de 7e eeuw. Wel kunnen, zoals veelvuldig gebeurde bij geschiedenissen en legenden rond bijzondere figuren, verhalen door elkaar zijn vervlochten.
Welke Nicolaas ook, hij werd de beschermpatroon van velen, van kinderen en ongehuwden, van reizigers en zeelieden, ook van prostitués, gevangenen, van brandweerlieden, van advocaten en rechters, en van meerdere steden.
Meer hierover ook in Nicolaasjaar 7, Nicolaaskerken a en Nicolaaskerken b.
Verspreiding van de verering van Nicolaas
In Rusland wordt na de invoering van het christendom eind tiende eeuw Nicolaas in toenemende mate als patroonheilige van Rusland vereerd en tot op de dag van vandaag op tal van iconen afgebeeld. Wanneer het geloof in het heidense pantheon rond Wodan steeds meer wordt losgelaten, verspreidt de verering van Nicolaas zich geleidelijk over grote delen van de toenmalige christelijke wereld en in de Middeleeuwen groeit Nicolaas uit tot een van de belangrijkste heiligen.
Sint Nicolaas is de meest gerespecteerde heilige onder de orthodoxe christenen.
Zijn populariteit slaat over naar (West-)Europa, wanneer zijn stoffelijke resten vanuit het islamitische Myra worden verscheept naar het Zuid-Italiaanse Bari.
Vele soorten afbeeldingen uit verschillende tradities en tijden in de basiliek en het museum
De San Nicola in Bari kent oosterse en westerse diensten met hun eigen geestelijk leiders
In de 16e eeuw zorgt de Reformatie echter voor een keerpunt. Wanneer de protestanten een eind maken aan de intense heiligenverering wordt vooral de populaire Nicolaas het doelwit. Kerkelijke vieringen op 6 december en festiviteiten worden verboden en zijn beeltenis wordt weggehaald uit kerken.Volgens Karl Meisen is zijn snelle verspreiding over West-Europa mede toe te schrijven aan het feit dat op middeleeuwse kloosterscholen de monniken de heilige gebruikten bij hun opvoedkundige taak. Waarbij namens Sint-Nicolaas tijdens stichtelijke ‘scholierenfeesten’ op zijn feestdag geschenken werden gebracht voor ijverige leerlingen en luie leerlingen werden bestraft. Middeleeuwse bronnen (Dordrecht 1360; Utrecht 1427) maken al vroeg melding van het ook in Nederland vieren van het scholierenfeest, met traktaties aan schoolkinderen en koorknapen.
Alleen in Nederland (en in mindere mate in België) wordt weerstand geboden. De strijd tegen het ‘paepsche bijgeloof’ blijkt er tevergeefs en het feest houdt stand. Wel heeft Sint-Nicolaas sindsdien veel van zijn religieuze betekenis verloren. Hij houdt zijn naam en blijft stiekem geschenken rondbrengen, maar de band met het rooms-katholieke geloof is beperkt. Zoals overigens ook aan zijn staf en kleding valt af te lezen.
Specifieke kenmerken van Sinterklaas
In Nicolaasjaar 5 is al verteld dat de staf van sinterklaas geen echte bisschopsstaf is maar een verwijzing naar de heidense rituele vruchtbaarheidstwijg.
Het zo duidelijk bij Sinterklaas horend paard is niet te vinden bij de roomse clerus, maar herinnert aan Wodan’s paard Sleipnir.
Ook de kleding van sinterklaas wijkt af van de officiële rooms-katholieke klerikale kledingvoorschriften. Deze geven ― hoewel sterk verschillend tussen landen ― de verschillen aan tussen de vele rangen en standen binnen de rooms-katholieke kerk.
De mantel van Sinterklaas is een versimpelde koormantel, met de liturgische rode kleur, wat staat voor liefdadigheid.
Een ware bisschop ― het hoofd van een bisdom ― draagt echter nooit een rode mantel.
Alleen kardinalen ― de hoogsten in de rangorde onder de paus ― dragen tijdens officiële en ceremoniële plechtigheden een vermiljoenrode soutane, wat staat voor het bloed van de martelaren.
Bisschoppen zijn daarbij in het paars gehuld. Buiten de liturgie dragen beiden zwart, de kardinalen met rode, de bisschoppen met paarse knopen en biezen.
De bisschopsmijter heeft alleen de kleuren ecru, geelgoud of groen.
De rode mijter van sinterklaas toont aan de voorkant veelvuldig een kruis, de ware mijter heeft echter vanaf de onderrand een omgekeerde T.
En een ware bisschop draagt een bisschopsring met een paarse amethist; in de ‘gouden’ ring van Sinterklaas zit een diep rode ‘robijn’.
De bijnaam Kapoen
Een van de Sinterklaasliedjes zingt over Sinterklaas Kapoentje. ‘Kapoen’ staat voor ‘gecastreerde haan’ en ‘gecastreerde man’. Dit verwijst waarschijnlijk naar het feit dat Nicolaas als bisschop celibatair leefde.
Sint Nicolaas legenden
Een legende berust niet tot nauwelijks op een historische werkelijkheid maar meer op een volkse overlevering. Van de vele Sint Nicolaas legenden werden een twintigtal overbekend. In eerdere delen is al verwezen naar de legende van de moord op drie studenten / de jongens in het pekelvat en van drie huwbare maagden.
Dat de vele legenden zo goed bewaard zijn gebleven is mede te danken aan de Byzantijnse monnik, de hagiograaf Symeon Metaphtaste, die in de tiende eeuw zo’n 150 verhalen over heiligenlevens verzamelde en bewerkte, waaronder vele over Nicolaas. Rond 1140 verscheen La Vie de Saint Nicolas van de Anglo-Normandische dichter Robert Wace, die als eerste o.a. de legende van de drie studenten beschreef. In de dertiende eeuw vatte de Italiaanse theoloog en later aartsbisschop van Genua, Jacobus de Voragine, veel heiligenlevens samen in de Legenda Sanctorum uit 1265, ook wel de Legenda Aurea genoemd. Dit boek verscheen niet alleen in het Latijn, maar ook in meerdere andere talen, wat zorgde voor een brede verspreiding van Nicolaas legenden.
Kinderlegenden
Al in zijn kinderjaren bleek Nicolaas bijzonder. Zo ging hij al op zijn geboortedag uit zichzelf rechtop in zijn badje staan.
Ja, de zuigeling zou met gevouwen handjes God danken voor zijn geboorte. Zo werd voor het eerst vermeld in de levensbeschrijving van Nikolaos van Sion.
Ook uit geboortelegenden over Jezus is een dergelijk verhaal bekend. Dat de kleine Jezus rechtop stond wil zeggen: hij ging zijn weg zelfstandig en overwon. Het bad verwijst naar de doop en de onderdompeling in de dood. Dat een soortgelijke legende over Nicolaas bestaat, verwijst naar zijn goddelijke uitverkiezing en standvastigheid.
Als zuigeling dronk Nicolaas elke dag uit de borst van zijn moeder, maar vastte tot zonsondergang op woensdag en vrijdag en dronk dan maar eenmaal uit zijn moeders borst of volgens andere overleveringen alleen uit de rechterborst. Vasten op woensdag en vrijdag bleef hij doen toen hij volwassen werd.
Toen Nicolaas eens op schoot zat bij een kreupele, blinde man, genas de man op slag door de aanraking van het kind.
In plaats van spelen met vriendjes ging de kleine Nicolaas liever naar de kerk en leerde de Bijbelteksten die hij daar hoorde uit zijn hoofd.
Het kind in het kokende bad
Toen de waardin bij wie Nicolaas te Myra woonde haar kind een bad gaf in een stenen badkuip die op het vuur stond om het water warm te houden, hoorde ze dat haar gast tot bisschop was benoemd. Verheugd snelde ze naar hem toe.
Ondertussen begon het water te koken, maar haar kind bleek na haar terugkomst ongedeerd.
Mede door deze legende, bekend sinds de 12e eeuw, is Nicolaas de patroonheilige van de kinderen.
En vanwege zijn macht over de vlammen kozen de Parijse brandweerlieden kozen hem daarom tot hun patroonheilige.
Het kind en de duivel
Nadat een vrouw heel naar heeft gedroomd gaat ze met haar man op de dag van de heilige Nicolaas naar de kerk en laten hun zoontje alleen thuis. Bij hun terugkomst vinden zij hun kindje dood in het wiegje. Het was gedood door de duivel in de gedaante van een pelgrim. Later op die dag kwam een andere pelgrim, die vroeg of hij wat mocht eten op de kamer bij het dode kindje. Hier wekte hij het kindje weer tot leven.
De pelgrim bleek Nicolaas te zijn.
In een variant gaat het om een Nicolaasfeest waarbij priesters zijn uitgenodigd, ter ere van de zoon die succes heeft bij zijn studie. De zoon gaat naar de deur om de als een bedelende pelgrim vermomde duivel een aalmoes te geven, die hem vermoordt. De intens verdrietige vader legt de dode jongen op bed en klaagt in een gebed tot de heilige Nicolaas over zijn onbegrepen smartelijke verlies.
Dan doet de vermoorde zoon zijn ogen open en staat ongedeerd op.
Priester Nicolaas
Ook toen Nicolaas later priester werd gingen er bijzondere verhalen over hem rond, zoals de bijzondere wijze waarop hij bisschop werd. Toen in 292 de bisschoppen in vergadering bijeen waren om een nieuwe bisschop te kiezen, hoorden ze een stem die zei dat de eerste kerkganger de volgende morgen de nieuwe bisschop moest worden. Dat bleek Nicolaas te zijn.
De baksteen
In 325, tijdens het Concilie van Nicea, gebruikte Nicolaas een baksteen om de drie-eenheid uit te leggen. Een baksteen wordt gemaakt uit drie elementen: klei, water en vuur; zo kunnen ook de Vader, de Zoon en de Heilige Geest één God zijn. Terwijl hij dit zei, ontstak de steen in vlammen en druppels water vielen op de grond. Een handvol droge aarde bleef over.
De oorvijg
Tijdens het Concilie van Nicea gaf Nicolaas een oorvijg aan Arius, die volgens Nicolaas met de ketters heulde. Dit was majesteitsschennis omdat dit in aanwezigheid van keizer Constantijn gebeurde. De keizer besliste dat de hand die geslagen had, afgehakt moest worden. Op voorspraak van de hele vergadering werd dit voorkomen en werd Nicolaas ‘alleen maar’ in de gevangenis geworpen, waarbij zijn mijter en bisschopsmantel werden afgenomen en zijn baard afgeknipt; een grote belediging.
In de gevangenis verscheen Maria aan Nicolaas en gaf hem zijn bisschopsmantel terug. Toen dit wonder bekend werd, haalde het volk Nicolaas uit de kerker. Tijdens de mis die Nicolaas uit dankbaarheid opdroeg, bracht een engel zijn mijter en groeide zijn baard weer aan.
Sinterklaas kapoentje
Sinterklaas kapoentje
Gooi wat in mijn schoentje
Gooi wat in mijn laarsje
Dank je Sinterklaasje
Sinterklaas, goed heiligman
Sinterklaas, goed heiligman
Trek je beste tabberd an.
Rijd er mee naar Amsterdam,
Van Amsterdam naar Spanje.
Appeltjes van Oranje,
Pruimpjes van de bomen,
Sinterklaas zal komen.
- Meisen, Karl (1931) Nikolauskult und Nikolausbrauch im Abendlande, eine kultgeographisch-volkskundliche Untersuchung. Dusseldorf: L. Schwann
- Sint & Pietengilde, website https://sint-nicolaas.eu/legenden/
- Nicholas Center, discovering the truth about Santa Claus https://www.stnicholascenter.org/who-is-st-nicholas/saint-in-bari/manna
Noten
[1] Bron: NNicolaasbeeld in Demre ― foto Nadine Lemmers, Het Hunebednieuwscafé
[1a] Dit is een uittreksel uit http://www.heiligen-3s.nl/heiligen/09/10/09-10-1305-nicolaas.php Geraadpleegd op 2022-08-14.
[1b] Bron: Nicolaas van Tolentino (1454–1459)― Piero della Francesca (Milaan, Museo Poldi Pezzoli).
[1c] Bron: Nicolaas van Tolentino redt een gehangene (circa 1470) ― Zanobi di Jacopo Machiavelli
[2] Bron: Sint Nicolaas te paard (1868)
[3] Kardinalen – foto blues_brother
[4] Bron: Wim Eijk, aartsbisschop van Utrecht, in het midden, tijdens de zesde Willibrordprocessie in Utrecht in 2008 ― foto Pepijntje
[5] Bron: Mijter van Sinterklaas – foto CrazyPhunk
[6] Bron: Mijter van bisschop met omgekeerde T – foto Lothar Wolleh
[7] Bron: Mijter van bisschop met omgekeerde T – foto J.A. Bergeijk
[8] Bron: Het kind in het kokende bad ― foto Sint & Pietergilde
[9] Bron: Scene della vita di san nicola (circa 1332) ― Ambrogio lorenzetti, Galleria degli Uffizi Florence
[10] Bron: Saint Nicholas of Myra slapping Arius at the First Council of Nicaea (laat middeleeuws Grieks orthodox icoon) ― kunstenaar onbekend
