Henny Sol
5-4-2023; Uit: Yoga Vizier, www.yoganederland.nl 2023-4
Even ontsnappen aan de realiteit? Je kunt tegenwoordig virtuele werelden induiken om je spinnenfobie de baas te worden, of je hoogtevrees. Je springt naar beneden maar staat gewoon op de grond. Je scheurt over het circuit in Zandvoort maar zit rustig op een bank. Met een VR bril op kan een aankomend chirurg een operatie levensecht en zonder risico oefenen. Of door het menselijk lichaam reizen als was hij een bacterie. Virtuele werelden waarin niets onmogelijk is.
Als twee mensen kijken naar iemand die een straat oversteekt zullen ze het over dat feit wel met elkaar eens zijn. Maar zij zien niet hetzelfde: hun positie ten opzichte van die overstekende persoon is anders, hun ogen verschillen fysiek en ook hun ervaring (die de wereld inkleurt) verschilt. Desondanks zijn ze het eens. Verschillen in wat die twee mensen zien worden pas zichtbaar als de details van dat oversteken worden besproken, bijvoorbeeld of de persoon die overstak vrolijk of treurig was, wel of niet goed oplette, enzovoorts. Ondanks die subtiliteiten is er iets wat je “waar” zou kunnen noemen: iemand steekt een straat over.
Waarheid en leugens
Donald Trump, die bij de laatste presidentsverkiezingen beweerde dat de verkiezingen “gestolen” waren en dat nog steeds beweert, kun je een leugenaar noemen als je ervan uitgaat dat hij diep in zijn hart wel weet dat hij onzin uitkraamt; onderzoeken naar onregelmatigheden tijdens de verkiezingen leverden tenslotte niets op wat zijn bewering ondersteunde. Voor Trump is dat geen reden om in te binden; hij doet er zelfs nog een schepje bovenop. Als hij diep in zijn hart echt vindt dat de verkiezingen gestolen zijn zou je hem “gestoord” kunnen noemen. Dat doe je dan omdat die onderzoeken volgens jou wél goed waren.
Om wat “waar” is te onderbouwen wordt bijna altijd naar “iets anders” verwezen: de feiten, onderzoekingen, de wetenschap, experts, aanbeden goden of mensen. Meningsverschillen over wat “waar” is gaan vaak om onenigheid over “waarnaar verwezen moet worden”. Trump is wat dat betreft bijzonder: hij verwijst ter onderbouwing van zijn beweringen slechts naar zichzelf.
Iets vergelijkbaars vind je ook terug in de Nederlandse politiek. Mark Rutte bleef — geconfronteerd met bewijzen van zijn betrokkenheid bij bijvoorbeeld de “functie elders” kwestie — koppig vasthouden aan het ontbreken van “actieve herinnering”. Caroline van der Plas van de BBB was de enige die de kern van de kwestie benoemde: “Of u bent een leugenaar of u heeft een ernstig hersenprobleem. In beide gevallen willen we u niet als minister-president.”
En ook Vladimir Poetin vertoont dat gedrag. Of het nu gaat om het neerschieten van MH17, de invasie van de Krim, het binnenvallen van Oekraïne, de “groene mannetjes” die in ieder geval geen Russische soldaten waren of — als ze het toch wel waren — op zijn hoogst verdwaald of op vakantie waren, de meest onwaarschijnlijke verhalen, leugens, verklaringen worden zonder blikken of blozen naar voren gebracht.
“Vranjo heet dat in Rusland. Ik lieg tegen je, je weet dat ik lieg, ik weet dat jij weet dat ik lieg, en toch lieg ik tegen je.”
(Journalistiek bedrijven in Rusland, Gijs Beukers, de Volkskrant 28 februari 2023)
Verhalen
Het verzinnen van alternatieve verhalen over de werkelijkheid, het anders aankijken tegen de dingen, out-of-the-box denken enzovoorts is de motor van wetenschappelijke ontwikkeling, de manier waarop uitvindingen tot stand komen en eigenlijk ook de manier waarop je leert en verder komt. Maar in die processen worden de verschillen tussen de verhalen gebruikt om de verhalen te verdiepen. Als je verhalen verzint om je eigen mening te rechtvaardigen en elke discussie over die verhalen uit de weg gaat is er geen ontwikkeling maar slechts stilstand.
Willem van Ockham, een franciscaner monnik uit de 14e eeuw, stelde dat als een verschijnsel in gelijke mate kan worden verklaard door verschillende verhalen het meest eenvoudige verhaal gekozen moet worden. Dat principe staat nog steeds bekend als Ockham’s scheermes. Het garandeert niet dat dan ook het juiste, het “ware” verhaal gekozen is, maar waarom zou je moeilijk doen als het ook makkelijk kan? Richard Patterson, in de vijftiger jaren Amerikaans ambassadeur in Guatamala, leverde een prachtig voorbeeld van dit principe toen hij het bewind daar als communistisch bestempelde via wat later bekend werd als “de eendentest”.
“Als iets eruitziet als een eend, zwemt als een eend en kwaakt als een eend, dan is het waarschijnlijk een eend”.
De werkelijkheid is virtueel
Wat waarheid is en wat leugen, wat zin is en onzin, blijft lastig. Een kat ziet sowieso een andere wereld dan een mens. En ook wat verschillende mensen zien verschilt want ervaring structureert en kleurt de wereld die we zien; algemeen menselijke ervaring, culturele en persoonlijke ervaring, enzovoorts. De “real reality” zien we nooit; het is altijd al virtueel geweest.
Je kunt iemand pas een leugenaar noemen als je er van uitgaat dat degene die die leugen uitspreekt diep van binnen wel weet wat de waarheid is. Maar dat is zeer de vraag. We gaan er in het algemeen veel te gemakkelijk van uit dat we allemaal hetzelfde zien en dat de woorden die we gebruiken voor iedereen hetzelfde betekenen. En dat is dus niet zo.
Dat we kijkend naar hetzelfde toch allemaal iets anders zien, een ander verhaal vertellen lijkt er eerder op te wijzen dat “hetzelfde” eindeloos veel aanzichten heeft en alle mogelijke verhalen herbergt. De werkelijkheid als een stuk steen waar iedereen zijn eigen beeldhouwwerk uit hakt. En hoe kan het ook anders: iets wat er niet is kun je niet zien, dus wat je ziet moet er ook zijn.
Het onderscheid tussen nepnieuws en “echt” nieuws, tussen wat-gebeurd-had-kunnen-zijn en wat-gebeurd-is vervaagt dan. Zelfs in het meest objectieve feitenverslag zit een bepaalde insteek, bepaalde keuzes, uitgangspunten, vooroordelen. En je kunt niet alle feiten checken dus je gaat meer en meer vertrouwen op wie of wat je denkt te kunnen vertrouwen; voor de een is dat het journaal of een bepaalde krant, voor een ander de feiten, wetenschap, Trump, Rutte, Poetin, Allah of Jezus. Wat moet je anders?
Het enige onveranderlijke is verandering. Op wie of wat je ook bouwt, het is in beweging, het verandert. Ook al zie je hetzelfde, het is nooit hetzelfde.
Laatst vertelde een vriend van me over een bedrijfsuitje waar een VR bril op zijn hoofd werd gezet. Hij stond eigenlijk in een ruime zaal maar zag dat hij voor een geopende lift stond. Hij stapte in en drukte op 2. Toen de deur openging kroop een reuzenspin met harige poten die elk zo’n meter lang waren in zijn richting. Zijn hart ging tekeer, hij was doodsbang, wist de liftdeur nog net op tijd te sluiten en drukte opgelucht op 11, de hoogste verdieping. Toen daar de deur openging zag hij voor zich een meterslange, heel smalle plank waarover hij boven een peilloze afgrond naar de tegenoverliggende wolkenkrabber kon wandelen. Maar hij heeft nogal hoogtevrees en is überhaupt wat bangig aangelegd en begon daar dus niet aan. Hij drukte op BG, boog zelfs licht zijn knieën om wat steviger te staan. Enorm opgelucht toen de deuren opengingen. Blij dat hij weer vaste grond onder zijn voeten had. Maar had hij die dan niet voortdurend gehad?!
We reageren op wat we denken te zien, op dat wat onze persoonlijke VR bril ons voortovert. Die bril kun je nooit afzetten en dat is maar goed ook. In werkelijkheid verandert alles (zelfs die bril), in werkelijkheid is er slechts verandering. Als je dat zou kunnen zien zou je niets meer zien want alles zou vervagen. Die bril maakt dat we dingen scherp kunnen zien en dan heb je een beginpunt. Dat kun je iets gaan doen en gebeurt er iets. Doen is altijd werkelijk.
Noten
[1] Bron: Trump (2017) — foto gerakt, pixabay
[2] Bron: Poetin (2017) — foto DimitroSevastopol, pixabay
[3] Bron: Eendje — foto Alexas_Fotos , pixabay
[4] Bron: Virtual Reality — illustratie geralt, pixabay
