Over Houses of Wisdom — 2

House(s) of Wisdom: het Midden-Oosten on the crossroads

Marcel Reyners

Wijsheidsweb, 24 maart 2020

deel 1, deel 2

Over het algemeen wordt met ‘Huis van de Wetenschap’^[1] verwezen naar Bagdad en de Gouden Eeuw van de Arabische cultuur.

Andere centra van cultuur en wetenschap waar Grieks-Romeinse boeken werden vertaald zijn: allereerst het oudere Gondishapur (of: Jundishapur) en ook minder bekende centra zoals Antikya (Antiochië), Haran, Nisibis, Edessa en Ar-Ruha.

In tegenstelling tot de beperkte bijdragen van de huidige (zeer rijke) islamitische landen aan wetenschap leert de geschiedenis dat deze landen een schitterend verleden hebben met centra van wetenschap en hun geleerden die met nieuwe en essentiële (uit-)vindingen kennis en kunde hebben verrijkt^[2].

“It is knowledge, in general, which is pursued solely by man and which is pursued for the sake of knowledge itself, because its acquisition is truly delightful and is unlike the pleasures desirable from other pursuits. For the good cannot be brought forth and evil cannot be avoided, except by knowledge”

Abu Rayhan al-Biruni (973–1051)

Academy of Gondishapur

De stichting vond waarschijnlijk plaats tijdens de regering van Shapur II (309-379).
Het duurde 7 jaren om de school te bouwen en weldra waren er ruim 5.000 studenten afkomstig uit Perzië, Rome, Griekenland, Syrië en Indië en werd zo een van de belangrijkste centra van wetenschap, vooral geneeskunde en filosofie, dankzij het aantrekken van beroemde leraren en filosofen. Het was gebruikelijk in die tijd dat filosofie en geneeskunde hand in hand gingen.

“De beste arts is ook een filosoof”

Galenus^[3]

Ook na de verovering van Perzië door de Arabieren bleef de school berstaan ook al omdat de veroveraars het belang inzagen van dit instituut en zijn uitstraling in de wereld. Het is pas wanneer Bagdad onder het Abassieden regime aan zijn glorietijd begon dat vele leraren Gondishapur verlieten om voor de hand liggende redenen.

De Gondishapur school omvatte 5 belangrijke afdelingen:

1. De medische school en het ziekenhuis (bimaristan^[4])
2. Het farmacologisch laboratorium
3. De vertaalsectie
4. De bibliotheek
5. Het observatorium

De Medische school en het ziekenhuis

De hoofdgeneesheer (doroshtbed) van het ziekhuis was tevens de directeur van de medische opleiding en de hoogste medische autoriteit. Voor zowel de keizer als de hele hofhouding werd hij de persoonlijke arts. Hij werd zelfs geconsulteerd in politieke en bestuurlijke aangelegenheden.

Artsen van het ziekenhuis hadden ieder hun specifieke kennis over medische zaken en behandelden onderdelen van medische zaken en ze consulteerden elkaar bij moeilijke of gecompliceerde ziektebeelden.

Patiënten werden opgenomen en hadden continue bewaking middels een rotatiesysteem van artsen en studenten. De artsen vormden een gemengd gezelschap voor wat betreft etnische origine en religie.

De medische opleiding duurde drie jaren en naast geneeskunde stond ook logica en meetkunde op de lijst van vakken. Het is niet duidelijk in welke taal de opleiding geschiedde: waarschijnlijk Grieks, maar, dankzij de vertalingen misschien ook in het Perzisch of Syrisch.

In totaal waren er 800 studenten waaronder christenen (nestorianen), zoroasters, hindoes en boeddhisten, die vreedzaam samen studeerden. Er waren strenge regels: studenten hadden toestemming nodig om de school te verlaten, de cursussen duurden een hele dag, ze leefden samen in groepen van 10.

De cursussen waren zowel theoretisch als praktisch en studenten vergezelden hun leraren in het ziekenhuis en volgden ook een roterend schema.

Een van de studenten was Hunayn (Johannitius), een nestoriaanse christen, de grote vertaler. Hij werd uit de medische opleiding verwijderd omdat hij te kritisch was en vervelende vragen bleef stellen

Aan het einde van hun medische opleiding moesten de studenten een streng examen doen en, indien geslaagd, werden ze gecertificeerd en mochten praktijk openen in het hele land.

De Bibliotheek

De bibliotheek^[5] omvatte duizenden boeken in verschillende talen. Vele boeken waren afkomstig van de school van Edessa na de sluiting ervan. Naast de klerken die de bibliotheek onderhielden was er een groep van medewerkers die de aanwezige boeken kopieerden.

Vele boeken werden later verhuisd naar Bagdad na de oprichting van deze beroemde school.

Het Observatorium

In het observatorium werden niet alleen de hemellichamen bekeken maar ook les gegeven in astronomie en mathematica.

Relatie met Bagdad’s school

De Abassieden kalief Al-Mansoer had een hardnekkige maagstoornis die maar niet genezen wilde ondanks de zorgen van zijn hofartsen. Hij vorderde uiteindelijk de meest beroemde arts van die tijd, de hoofdgeneesheer van Gondishapur Jurgis/ Cursis, die aanvankelijk weigerde maar op aandringen van zijn collega’s, de gouverneur en de aartsbisschop toch naar Bagdad ging, samen met enkelen leerlingen van Gondishapur.
Zo ontstond een stevige band tussen Gondishapur en Bagdad en nam Bagdad de tradities en kennis over.
Het ziekenhuis van Bagdad was een kopie van de medische school en kwam onder leiding van artsen uit Gondishapur, die goed betaald werden voor hun diensten.

Huis van de Wijsheid in Bagdad: Bayt al-Hikma

De tweede Abassieden Kalief Abu Ja’far Al-Mansoer stichtte de stad Bagdad rond 750. Hij verzamelde boeken in zijn paleis en men neemt aan dat dit de oorsprong is van het Huis van de Wijsheid^[6],[7].

Het Bayt al Hikma zou in 830 zijn opgericht door de zoon van Haroen al-Rashid, de jonge kalief al-Maʾmoen (regeerperiode 813-833) om te dienen als centrale locus voor de vertaal activiteiten.

Yūḥannā ibn Māsawayh (d. 857) en zijn leerling Ḥunayn ibn Ishāq (d. 873) worden het vaakst met deze plek in verband gebracht. Van hieruit zouden ze hun werk leveren en zoektochten ondernemen om alle Griekse manuscripten hier te centraliseren.

Naast de school, richtte al-Mamoen ook observatoria op voor de astronomen en verder werden diverse (mens-)wetenschappen bestudeerd en gedoceerd: mathematica, geneeskunde, scheikunde, dierkunde en aardrijkskunde. Deze waren gebaseerd op teksten van Perzische, Indische en Griekse geleerden en werken van Pythagoras, Plato, Aristoteles, Hippocrates, Euclides, Plotinus, Galenus, Sushruta, Charaka, Aryabhata en Brahmagupta.

Bagdad werd een rijke stad met meer dan een miljoen inwoners en het wereldcentrum van wetenschappelijke ontwikkeling.

Een naam om te onthouden was Al-Khawarizmi^[9], astroloog en hoofdbibliothecaris, wiens boek ‘Kitab al-Jabr’ de naam gaf aan een tak van wiskunde: algebra.

Al-Mamoen steunde het Huis van de Wijsheid en kan beschouwd worden als eerste sponsor van wetenschappelijk onderzoek:

• Financieel: leraren en vertalers werden ruim betaald en stonden in hoog aanzien^[10]. De leraren waren in feite staatsambtenaren en namen deel aan bouwprojecten als architecten en ingenieurs of waren artsen en adviseurs.
• Hij nam deel aan de dagelijkse activiteiten: bezocht de school en informeerde over het doen en laten; hij arbitreerde academische debatten en initieerde discussies en organiseerde seminaries en onderzoeksprojecten. Zo nam hij deel aan opzoekingen van de Pyramide van Gizeh.

Het Huis van de Wijsheid in Bagdad is gekopieerd naar dat van Gondishapur en heeft op zijn beurt model gestaan voor andere instituten in de Maghreb, Andaloesië en Egypte:

• Het Aglabieten Huis van de Wijsheid in Raqqada^[11],[12], opgericht in de 9^de eeuw door Emir Ibrahim Ibn Mohammad al-Aghlabī. Raqqada bevond zich op 10 km van de moskee van Kairouan in het huidige Tunesië.
  Ibrahim was zich bewust van de waarde van opvoeding en kennis en hun rol in de vooruitgang van zijn onderdanen. Hij was, samen met zijn medewerkers, een verwoede verzamelaar van boeken en manuscripten en kocht wat hij op zijn tochten maar kon vinden.
• Het Andaloezische Huis van de Wijsheid werd gesticht door al-Hakam al-Mustansir (302-366 AH)^[13] in Cordoba.
  Hij was er leermeester in diverse wetenschappen en had een collectie boeken verzameld zoals nooit eerder iemand deed. Hij liet er ook een gebouw voor oprichten: Dar al-Hikma, in navolging van het voorbeeld in Bagdad. (Meer hierover later).
• Andere plaatsen zijn: Mosoel, Basra en Ramhormoz, Rayy (Bayt al-Kutub: ‘Boekenhuis’!).
• Het Huis van de Wijsheid in Cairo waarover straks meer details.

Het Huis van de Wijsheid in Bagdad heeft als voorbeeld gediend voor veel meer nieuwe bibliotheken in de Arabische wereld: Boechara, Merw en andere op de Zijderoute naar China. Zij trokken leermeesters en studenten aan uit alle windhoeken en hielden er een gezonde onderlinge wedijver op na hetgeen innovatie ten goede kwam.

Het valt niet te ontkennen: de overlevering beschrijft vooral Bagdad’s — en Haroen’s — ‘legendarische’ roem en rijkdom, maar was dat te danken aan de kaliefen?
Is Haroen niet eerder bekend geworden door zijn link met de Duizend-en-een-nacht verhalen dan door zijn wijs beleid? Verschillende bronnen^[15],[16] wijzen naar de vizier Hassan Ibn Sahl als de motor achter het Huis van de Wijsheid en de bibliotheek (Mazahéry, p. 147 e.v.).

Het Huis van de Wijsheid floreerde tot het jaar 1258, toen de Mongolen onder leiding van Hulagu Khan^[17] Bagdad veroverden en compleet vernielden, inclusief de bibliotheek^[18]. De boeken werden in de Tigris gegooid en men zegt dat ruiters de rivier konden oversteken. Anderen vertellen dat het water zwart werd van de inkt of ook nog dat het rood was door al het bloed.

Het Huis van de Wijsheid in Cairo: Dar al-Ilm (Huis van Kennis)

Volgens een document van de hand van de Egyptische historicus al-Maqrizi daterend uit de 14^de eeuw, heeft Kalief al-Hakim van de Fatimiden dynastie in maart 1005 het huis van de wetenschap in Cairo^[20],[21] gesticht, een van de meest invloedrijke en — voor die tijd — progressieve instituten.

Twee geleerden hebben er baanbrekend werk verricht: Ibn al-Haytham en Ibn Yunus.

Ibn Al-Haytham of Alhazen

Hij werd geboren in Basra (Irak) in 965 en wordt beschouwd als de grondlegger van de moderne optica: lichtbreking en werking van de retina.

Hij beschrijft in zijn boek: Kitab al-Manazir (Leer van optica) dat “het zien is niet bepaald door stralingen van het oog die op voorwerpen vallen” zoals gedacht door Euclides en Ptolemeus, “maar door stralingen afkomstig van externe voorwerpen die het oog binnendringen”.

Om zijn theorie te staven gebruikte hij lenzen, spiegels en ‘al-bait al-muzlim’ of donkere kamer: camera obscura. Zijn inzichten hebben het gebruik van perspectief in de renaissancekunst mogelijk gemaakt

Abd al-Rahman ibn Yunus

Yunus (volledige naam: Abu al-Hasan ‘Ali ibn ‘Abd al-Rahman ibn Ahmad ibn Yunus al-Sadafi al-Misri) was vooral astronoom, geboren rond 950, en een voorbeeld van de verstrooide professor, zelfs een komisch figuur door gedrag en voorkomen.

Maar als geen ander observeerde hij de hemel en berekende de omloop van de sterren. Zijn bevindingen noteerde hij in een monumentaal werk: al-Zij al-Hakimi al-kabir, het Grote Astronomische Boek.
Daarin zijn ook berekend de atmosferische refracties van zonnestralen aan de horizon, de maanstanden en de richting naar Mekka — beiden belangrijk voor de moslims om gebedstijden te bepalen, en ook het begin en einde van de vastenmaand Ramadan.

Einde

Volgens al-Maqrizi begon het kalifaat geleidelijke te ontbinden onder al-Mustansir, de kleinzoon van al-Hakim ten gevolge van strijd tussen Berberse, Turkse, Perzische, Arabische en Soedanese troepen.

Daarbij kwam nog een hongersnood met als gevolg economische achteruitgang en politieke instabiliteit. Soldaten gingen muiten omwille van onbetaalde soldij, plunderden niet alleen het paleis maar ook de koninklijke bibliotheek en universiteit. Van de leren omslagen van de boeken werden sandalen gemaakt, de as van de verbrande boeken vormden hoge heuvels.

De deuren van het Dar al-’Ilm sloten in 1119 en pogingen om het te heropenen mislukten. Het kalifaat van de Fatimiden eindigde uiteindelijk in 1171.

De ‘Oudste Universiteit’: Karueein of al-Quaraouiyine, Fez

Verschillende bronnen^{[23],[24],[25],[26]} geven als alleroudste universiteit die van het huidige Fez in Marokko: Karueein^[27] of ook gespeld als ‘Qarawiyin’ of ‘al-Quaraouiyine’.
Ze werd in 859 door de geleerde en rijke koopmansdochter Fatima al-Fihri gesticht. Zij was gelovig, en besloot de erfenis van haar vader te steken in de bouw van een grote moskee.

Om de moskee kwamen lesgebouwen of ‘madrasas’, waar vooral de leer van de Koran werd onderwezen. Daaruit groeide uiteindelijk de universiteit, waar ook Arabische literatuur en rechten gestudeerd kon worden. De universiteit heeft ook een van de oudste bibliotheken ter wereld.

Alhoewel sommige puristen de Karueein-universiteit niet beschouwen als top 10-materiaal, is dit volgens onder andere UNESCO en het Guinness Book of World Records wel degelijk de oudste universiteit ter wereld.

Sommigen daarentegen claimen de School van Edessa (voorheen Nisibis) als de oudste universiteit^[29], gesticht rond 350.
Naast filosofie werd ook theologie en geneeskunde gedoceerd.

Lijst van de oudste islamitische universiteiten en scholen^[30]

• Al-Zitouna, Omayyaden, Tunis, Tunesië, (737)
• Abassieden Universiteit Harran, opgericht door Haroen al-Rashid (786-809) in Turkije
• Zabib Universiteit Yemen (815-820)
• Al-Bayt al-Hikma, Bagdad, Irak (circa 832)
• Al-Qarawiyin Idrissieden, Fez, Marokko, (859)
• Omayyaden Universiteit van Cordoba, Spanje (916)
• Al-Azhar Fatimieden, Cairo, Egypte (970-972)
• Al-Dar al-Hikma, Fatimieden, Cairo, Egypte (1004)
• Al-Nizamiyya, Bagdad, Irak (1065)
• Nur al-Din Madrasa, Damascus (1167)
• Madrassa Al-Adiliyah, Damascus (1215)

• Al-Mustansiriyyah, Bagdad, Irak (1222)
• Madrassa Ayyoubieden al-Firdaws, Aleppo, Syrië (1236)
• Madrasa Karatay, Konya, Turkije (1251-1252)
• Az-Zahiriyah bibliotheek, Damascus, Syrië (1277)
• Madrasa van sultan Qalâ’ûn, Cairo, Egypte (1283–1285)
• Madrassa Yakutiye, Erzurum Turkije (1310)
• Madrasa al-Qartâwîyya, Tripoli, Libanon (1316-1326)
• Madrasa al-Yusufiyya, Granada, Andalusië (1333)
• Madrasa Bou Inania, Fès, Marokko (1350)
• Madrasa Kasimiya, Mardin, Turkije (1407-69)

Europa

De kringloop is bijna voltooid: Nestorianen brachten Grieks-Romeinse wetenschap en filosofie naar Gondishapur en Bagdad, moslims veroverden in een mum van tijd een enorm gebied, tot en met Noord-Afrika en Andalusië, en vandaaruit kwam alle kennis terug in het Westen^[33], nu vermengd met elementen uit het Verre Oosten: Indië en China.

Andalusië: Cordoba

Kalief Al-Hakam II, de ‘Wijze kalief’, regeerde van 915 tot 976. Hij was zeer geïnteresseerd in wetenschappen en zelf ook onderlegd in verschillende disciplines. Andalusië^[34]beschikte over zeventig bibliotheken en zijn persoonlijke bibliotheek zou meer dan 600.000 boeken geteld hebben.
Van alle geleerden die hij aantrok is Albucasis (Abu al-Qasim al-Zahraw) de meest bekende, de ‘Vader van de Chirurgie’. De stichtingsdatum van de universiteit is 972 en was gevestigd binnen de moskee.

De Oudste universiteiten in Europa

De oudste Europese (nog bestaande) universiteiten zijn^,[35]

• Universiteit van Bologna, Italië — gesticht in 1088
• Universiteit van Oxford, Engeland — gesticht vóór 1096
• Universiteit van Parijs, Frankrijk — gesticht in 1150
• Universiteit van Modena en Reggio Emilia, Italië — gesticht in 1175

Scholastieke traditie: kloosters en abdijen in de Middeleeuwen

Tenslotte moet ook de functie van kloosters en abdijen in Europa aan de orde komen.

Mak^[36] schrijft daarover:

“De oudste (universiteiten), zoals Parijs, zijn ontstaan uit kathedrale of kapittelscholen. Van Karel de Grote dateert de verplichting van de bisschoppen om in hun diocees, liefst dicht bij de kathedraal, een school te stichten, waarin de jongelui op de manier der Romeinen onderricht kregen.”

Niet alleen aan het hof werd er onderwijs gegeven. In een beroemde proclamatie schreef Karel^[37]voor

“dat de bisschoppelijke zetels en kloosters, die ‘door Christus’ genade aan zijn leiding toevertrouwd” waren, zich naast de gewone beoefening van deugd en vroomheid ook aan de wetenschappen moesten wijden, en dat zij degenen, die door Gods genade leren konden, onderricht moesten verschaffen naar ieders bekwaamheid. Zo werd aan de geestelijkheid, seculiere en reguliere, formeel de taak toegewezen, die haar reeds door historische ontwikkeling ten deel was gevallen: zorg te dragen voor de verstandelijke ontwikkeling des volks. Want al werd op de eerste plaats gedacht aan de vorming van de seculiere clerus en de monniken, men wenste daarbij de leken toch niet uit te sluiten”.

Alhoewel filosofie het kernpunt was, werden ook andere disciplines bestudeerd, alles samen de “artes liberales” genoemd en onderverdeeld in twee categorieën:

Het Trivium

1. Grammatica (literatuur en tekstanalyse)
2. Retorica (argumenteren)
3. Dialectica (logica)

Het Quadrivium

1. Rekenkunde
2. Sterrenkunde
3. Muziek
4. Meetkunde

Beroemde moslim geleerden uit de Middeleeuwen

Diverse namen werden al genoemd maar nog veel meer beroemdheden hebben in mindere of meerdere mate bijgedragen aan het ontwikkelen van kennis en inzicht in de diverse wetenschappen.

Noten

^[1] Rosenthal wijdt een hoofdstuk aan de betekenis van “kennis” en “wijsheid”, o.m. in het Arabisch. Zie: Rosenthal F. (2007). Knowledge Triumphant. The Concept of Knowledge in Medieval Islam. Leiden-Boston: Brill, Pagina 35 e.v. Geraadpleegd op: https://www.e-reading.club/bookreader.php/134615/Knowledge_Triumphant.pdf
^[2]Al-Khalili J. (2016). Rebuilding the Muslim House of Wisdom. Geraadpleegd op: https://en.qantara.de/content/science-and-research-in-the-islamic-world-rebuilding-the-muslim-house-of-wisdom
^[3] Galen: The Philosophical Physician
^[4] ‘Bimaristan’ is Perzisch voor ziekenhuis: ‘vimar’ betekent ziek terwijl ‘stan’ verwijst naar locatie. Bimaristan
^[5] Voor een overzicht van bibliotheken van de Oudheid tot nu, zie: History_of_libraries
^[6] Foundation of the House of Wisdom in Baghdad
^[7] Voor een gedetailleerde beschrijving, zie: The House of Wisdom (Bayt al-Hikmah) and Its Civilizational Impact on Islamic libraries: A Historical Perspective
^[8] Bron: Abbasids-house-wisdom-baghdad
^[9] Muhammad_ibn_Musa_al-Khwarizmi
^[10] House_of_Wisdom
^[11] Zie: Aramco World Magazine September October 2019: Africa-s-First-City-of-Islam
^[12] https://www.wikiwand.com/en/Raqqada
^[13] Zie: Virk Z. Science and Technology in Islamic Spain: Science_and_Technology_in_Islamic_Spain
^[14] Bron: 13^th century manuscript, drawn by Al-Wasiti of the book “The Assemblies” written by Hariri, shows a library in Baghdad
^[15] https://www.britannica.com/biography/Harun-al-Rashid
^[16] Gutas, D. (1998). Greek Thought, Arabic Culture. The Graeco-Arabic Translation Movement in Baghdad and Early ‘Abbasid Society (2nd-4th/8th-10th centuries, pag 53 e.v. Geraadpleegd op: https://archive.org/details/DimitriGutasGreekThoughtArabicCultureTheGraecoArabicTranslationMovementInBaghdad/page/n1
^[17] Hulagu_Khan
^[18] Hulagu Khan’s Army Threw So Many Books into the Tigris River that they Formed a Bridge that Would Support a Man on Horseback
^[19] Bron: Dar al-’Ilm
^[20] Zie ook: Verde, T. (2019). Cairo’s House of Knowledge. Geraadpleegd van: https://www.aramcoworld.com/Articles/January-2019/Cairo-s-House-of-Knowledge
^[21] Kharanbe S, Asaqli E. (2016) Intellectual Life during the reign of the two Fatimid Caliphs: al-Amir bi-Ahkam Allah and al-Hafiz li-Din Allah. International J Humanities and Soc Science, Vol 6, No 3; March. Intellectual Life during the Reign of the two Fatimid Caliphs: al-ʾĀmir bi-ʾAḥkām Allāh and al-Ḥāfiẓ li-Dīn Allāh
^[22] Bron: Ibn Al-Haytham
^[23] oudste-universiteiten
^[24] oudste-universiteiten
^[25] 20-oldest-universities-world/
^[26] the-karaouine-mosque/
^[27] Verwijzend naar de stad Kairouan in Tunesië, waar haar vader in de handel fortuin had gemaakt. De familie verhuisde later naar Fez.
^[28] Bron: Karueein of al-Quaraouiyine
^[29] Zie: nisibis-in-the-5th-century-first-christian-university-in-history/
^[30] le-classement-des-plus-vieilles-universitecentres-scolaires-islamique/
^[31] Bron: Al-Zitouna, Omayyaden
^[32] Bron: Az-Zahiriyah bibliotheek
^[33] Lijst_van_middeleeuwse_universiteiten
^[34] Andalusie-onder-de-Oemajjaden.pdf
^[35] Lijst_van_middeleeuwse_universiteiten
^[36] Mak J.J. (1954) De Geboorte der Moderne Westerse Beschaving. Arnhem: Van Loghum Slaterus.
^[37] Schnürer G. (1949) Kerk en Beschaving in de Middeleeuwen. Haarlem: NV Drukkerij de Spaarnestad, p. 389 e.v. Kerk en Beschaving in de Middeleeuwen
^[38] Bron: De zeven vrije kunsten  
^[39] Bron: Beroemde artsen in chronologische volgorde
^[40] Bron: Chirurgical Operation