Mieke Berger
Costa Rica, 2002, bron: Tijdschrift InZicht, inzicht.org
Het meest effectieve pad naar zelfrealisatie is Zelfonderzoek
Sri Ramana Maharshi heeft het zo goed verwoord:
Het meest effectieve pad naar zelfrealisatie is Zelfonderzoek.
Onderzoek ‘wie’ je bent. Onderken dat je niet je lichaam bent. Zie ook dat je niet je gedachten bent. Realiseer je dat alle fenomenen en objecten zich voordoen in jouw geest, maar dat je niet je geest bent. Alles wat waarneembaar is, ben je niet. Geen objecten, gedachten, gevoelens of emoties. Dat alles ben je niet.
Wat ben je dan wel? Je bent datgene wat waarneemt maar niet zelf waargenomen kan worden. Je bent vormloosheid, die vorm doet ontstaan en die tezamen een geheel vormen. Vorm is slechts een ander aspect van vormloosheid en zijn niet van elkaar te scheiden. Het zijn de twee zijden van een en dezelfde medaille. Vorm verschijnt in vormloosheid. Schijn verschijnt in waarnemen.
Er zijn veel mensen met inzicht die dit elk op hun eigen wijze hebben uitgedrukt. Ieder van hen gebruikt zijn eigen woorden, die allemaal op hetzelfde neerkomen.
Wolter Keers gebruikt woorden als Kennendheid en Kennen, Sri Nisargadatta Maharaj spreekt over ‘I Am That’. Hij wijst erop dat elk verschijnen en weer verdwijnen een verandering is in een onveranderlijke achtergrond. Waarbij hij onvermoeibaar uitlegt dat we de onveranderlijke achtergrond zijn, waarin de waarneembare veranderingen zich voordoen. Hij zou zeggen: ik leef niet in de wereld, de wereld leeft in mij!
Illusionaire persoonlijke wil
Dit proces van veranderende fenomenen ten opzichte van een onveranderlijke achtergrond is een automatisch, spontaan proces, waar we geen invloed op hebben, ook al lijkt het soms anders. Allemaal wijzen ze erop dat dit proces autonoom plaatsvindt, buiten onze illusionaire ‘persoonlijke wil’. Het is Sri Ramesh S. Balsekar, die daarom de ‘willoosheid’ in zijn lering tot uitgangspunt neemt.
Het valt niet te ontkennen dat als er maar even een kortstondig moment is waarop je inziet en beleeft dat het leven zoals zich dat voordoet zichzelf als automatisch proces leeft, dat juist dat een verlichting kan geven en kan leiden tot een aanvaarding van het leven zoals het is. Je bent er niet verantwoordelijk voor, je hebt het niet zelf bewust bedacht of uitgevonden. Als je goed kijkt zie je dat er eigenlijk ook niemand is of beter gezegd: er is niet een iemand. Er is alleen een onpersoonlijk proces dat in zijn subjectieve aspect (waarnemen van objecten) en objectieve aspect (waargenomen worden) een geheel is. Handelingen en acties vinden plaats, maar er is niet een persoon die ze uitvoert.
We vergeten dat we naar schijn kijken
De schijnbare (veranderlijke) wereld is zo schijnbaar echt dat we vergeten dat we naar schijn kijken. Het gevolg daarvan is dat we lijden aan het leven en dat we op een of andere wijze er aan willen ontsnappen. We zoeken naar iets dat ons wat verlichting biedt.
Wat ons verlichting kan bieden is het inzicht dat we niet als persoon bestaan, maar dat er zich een autonoom onpersoonlijk proces ontvouwt met de twee niet van elkaar te scheiden aspecten waarnemen en waargenomen worden. De vraag die onmiddellijk opkomt is natuurlijk: hoe kom ik tot dat inzicht?
Zelfonderzoek
Zoals in de inleiding van dit hoofdstuk al gemeld is de meest effectieve weg het Zelfonderzoek. Onderzoek wie je bent, door je vooral rekenschap te geven wat je niet bent. Niet je lichaam, niet je gedachten enz. Dit is wat bekend staat in Advaita als neti-neti. Als je dat onderzoek goed doet zul je uiteindelijk moeten toegeven dat er geen antwoord mogelijk is op de vraag. En telkens als er een nieuwe gedachte opkomt adviseert Sri Ramana Maharshi om je de vraag te stellen:
Aan wie verschijnt deze gedachte? Wie is dat?
Langs die weg word je telkens teruggevoerd naar het besef dat er geen antwoord mogelijk is met als eindpunt een stilzijn in aanvaarding van Wat-Is.
Helaas, het gaat lijken op een mantra
Helaas wordt deze methode nogal eens zo toegepast dat het gaat lijken op een mantra. De hele dag door zeg je van binnen tegen jezelf: Wie ben ik? Wie ben ik? Wie ben ik? En: Ik ben niet dit, ik ben niet dat, niet dit, niet dat. Of: Aan wie verschijnt dit?, Aan wie verschijnt dat? Op deze wijze toegepast wordt het zelfonderzoek een mantra, een steeds maar automatisch herhaalde klank in plaats van een bewust stilstaan bij een onderzoek naar je meest wezenlijke aard.
Het gaat dan meer op een mentale drug lijken, een meditatievorm die je op z’n best in een licht verdoofde en gehypnotiseerde staat brengt. Dat is natuurlijk niet de bedoeling. Sri Ramana Maharshi zei er het volgende van:
Ga niet mediteren, wees en Ben Jezelf.
Ga er niet over denken dat je bent. Ben Jezelf.
Ga ook niet denken over Zijn, maar ben het al.
Houd op te denken dat jij het bent die doet, laat alle actie gewoon gebeuren.
Het doel van Zelfonderzoek is: de mind te richten op zijn oorsprong.
Een andere vorm van Zelfonderzoek is die van ‘the work’ van Byron Katie. Voor wie er niet mee bekend is even een toelichting op haar inzichten. Byron Katie kwam tot inzicht na een indringende emotionele crisis. Haar huis ontvlucht, gewichtsproblemen, falende relatie, eigenlijk liep alles in haar bestaan volledig op de klippen. Toen ze op bed lag en zag dat er een kakkerlak over haar been liep, kwam de omslag. In plaats van te reageren, ontstond er een situatie van onbetrokken waarnemen. Ze zag in dat er niet zoiets is als een fysieke wereld met kakkerlakken en een lichaam, maar juist dat er sprake was van een zich autonoom ontvouwend proces, waar geen ‘ikje’ meer was die het waarnam. Er werd waargenomen. Er was waarneming. Punt. Geen verzet, geen reactie en dus geen afwijzing of andere negatieve emoties. Deze situatie verschafte haar het inzicht dat wat we waarnemen door het filter van een ‘ikje’ geen waarheid bevat.
Op grond van deze ervaring heeft ze anderen willen helpen hun lijden te verlichten. Zij gaat er daarbij terecht vanuit dat lijden alleen mogelijk is als er een ‘ikje’ is dat de schijnbare werkelijkheid voor waar neemt.
Zelfonderzoek is de sleutel
Ook hier zien we dus dat Zelfonderzoek de sleutel is. Zij formaliseert dit onderzoek dat ertoe moet leiden dat we inzien dat ‘we’ niet waarnemen, maar dat er slechts bewustzijn is van een autonoom proces. Daartoe laat ze de onderzoeker antwoorden zoeken op een viertal vragen. Deze vragen kun je je altijd stellen, maar zij raadt aan dat in het bijzonder te doen op momenten met een hoge emotionele lading.
Dit zijn de vragen:
- Is het waar?
- Kan ik dat wel echt weten? Wat is waarheid?
- Wat levert het mij op om met dat idee te leven, te werken en dat vast te houden?
- Wie zou ik zijn zonder deze overtuiging?
Dit zijn heel goede vragen als ze in alle rust worden gesteld en men echt bereid is het onderzoek te doen. Om een idee te geven hoe dat onderzoek verloopt zal ik laten zien hoe e.e.a. tot enige verlichting kan leiden.
‘Is het waar?’
Veel uitspraken en gedachten zijn slordig geformuleerd, gaan uit van onbewezen aannames en worden gefilterd door onze eigen overtuigingen. Het is dus goed om eens even stil te staan als je bijvoorbeeld zegt dat je man niet van je houdt? Is dat waar of denk je dat het waar is? Waarop baseer je je uitspraken?
Kan ik dat wel echt weten? Wat is waarheid?
De volgende vraag die er logisch uit voortvloeit is natuurlijk: kan ik het wel echt weten en wat is waarheid in feite? Je zult moeten toegeven dat er in vrijwel elke situatie tegengestelde meningen zijn, zelfs over z.g. harde feiten. Meningen, opinies, feiten en interpretaties van feiten verschillen per moment en per plaats. En alles wat veranderlijk is kan geen waarheid zijn. In mijn definitie is waarheid onveranderlijk. Het enige dat in die zin waar is, is dat we zijn. ‘Ik ben’ is waar, “ik ben mevrouw … of meneer…’ of “ik ben bedrogen, rijk, arm enz.’ is niet waar.
Wat levert het mij op om met dat idee te leven, te werken en dat vast te houden?
De daaropvolgende vraag is wat het mij oplevert om te denken wat ik denk? Als we heel goed kijken zullen we inzien dat het vooral het ‘ikje’ is dat erbij gebaat is dat we vasthouden aan onze overtuigingen. Overtuigingen en niet waarheid zijn de emotionele voedingsbodem voor het ‘ikje’. Voor diegenen die bekend zijn met Eckhard Tolle mag je het ‘ikje’ zien als de painbody, die zich coûte que coûte in stand wil houden en dus alle belang heeft bij overtuigingen.
Wie zou ik zijn zonder deze overtuiging?
Als we dat ingezien hebben, kunnen we ons afvragen wie of wat we zouden zijn zonder deze en andere overtuigingen. Mijns inziens is dat de kern want deze vraag komt eigenlijk heel dichtbij de vraag ‘Wie ben ik?’ van Sri Ramana Maharshi.
Wie zou ik zijn zonder overtuigingen? As we geen overtuigingen meer hebben, zijn we niet meer verstrikt in de schijnbare wereld met zijn quasi feiten. We lossen als het ware op in de onveranderlijke achtergrond. Dan leven we in waarheid, waarin onwaarheid verschijnt. Als we ons niet langer personifiëren met onwaarheid, blijft slechts Zijn over. Niet langer zijn we een mevrouw… of meneer… of dochter van… of advocaat of socialist of neofoob of wat dan ook: we Zijn slechts.
Dit Zelfonderzoek kan dus wel degelijk verlichting van lijden teweegbrengen. Een belangrijke voorwaarde daarvoor is dat het proces aandachtig gedaan wordt en als het ware de antwoorden, die deels niet te vinden zijn, echt geleefd worden. Je moet je in zekere zin erin onderdompelen.
‘Onversluierd waarnemen’
Ook hier zie ik vaak tot mijn spijt de automaat van de mantra. Bij elke situatie vuurt men in rap tempo de vier vragen af en klaar is Kees, op naar de volgende gebeurtenis.
Op die manier kan het onderzoek alleen maar tot teleurstelling leiden. Automatisch gedrag heeft zijn plaats en nut, maar beslist niet in het proces van Zelfonderzoek. Dat is ook de reden dat authentieke wijzen zich op hun eigen wijze uitdrukken, hun eigen taal hanteren en hun eigen benadering kiezen om te voorkomen dat men naar hun boodschappen luistert met een vooraf ingevuld overtuigingsfilter. Napraten is hol, leeg en voos. Liever wat verwarring die tot nader onderzoek aanzetten, dan standaard, mantrisch taalgebruik.
Zelf hanteer ik het woord ‘onversluierd waarnemen’ voor dit proces van Zelfonderzoek. Daar bedoel ik mee dat we niet de begrippen waarnemen en voelen door elkaar moeten halen. Voelen is een fysieke reactie vanuit het ‘ikje’ op het waarnemen van een fenomeen (gebeurtenis, gedachte enz.).
Waar ik over praat als we het over waarnemen hebben is het waarnemen vanuit een ander perspectief zonder de reactie van het ‘ikje’. Dat betekent bewust zijn van de waarneming als waren we onbetrokken getuige. Deze perspectiefverschuiving kan ons brengen naar de staat van waaruit we zonder emotionele reactie kunnen kijken naar wat ons zo doet lijden.
Deze perspectiefverschuiving laat ons zien dat we niet het aan de emotie vastgeketende ‘ikje’ zijn. Wat we wezenlijk zijn, is de neutrale, stille achtergrond van waaruit het leven met zijn overtuigingen, ‘beliefs’, waarden en daarop gebaseerde reacties geprojecteerd wordt. ‘Onversluierd waarnemen’ wordt als thema tijdens eendaagse seminars groepsgewijs uitgewerkt.
Maar hoe we het zelfonderzoek ook noemen en hoe het ook uitgevoerd wordt, het draait maar om een zaak.
Inzicht
Om het met de woorden van Sri Nisargadatta Maharaj te zeggen:
Inzicht is alles.
[1] Bron: Sri Ramana Maharshi-1948
[2] Bron: Sri Nisargadatta Maharaj
