Russische Zigeunerromances 1

Fred de Haas; tekst, vertaling/ bewerkingen

Delen van de tekst werden ook gepubliceerd in het Tijdschrift voor Slavische Literatuur (no. 63 van december 2012).

deel 1 – deel 2 – deel 3

Beeldvorming

Zigeuners worden over het algemeen geassocieerd met vrijheid, muziek en romantiek. Zigeuners waren de mensen die in hun wagens langs de wegen trokken, muziek maakten en als paardenhandelaren of ketellappers hun kostje bij elkaar scharrelden.

Dit beeld behoeft enige nuance. In dit artikel zal ik me voornamelijk bezighouden met hun muziekcultuur.

De volgende beelden, hoewel op ‘romantische’ wijze begeleid door een beroepsorkest laten zien dat de wegen van dit volk niet altijd bezaaid waren met rozen.

Veel mensen zullen echter de voorkeur geven aan andere, meer stereotiepe beelden, zoals deze zich manifesteren in de gelikte voorstellingen die na verloop van tijd zijn ontstaan in het Moskouse Zigeunertheater Romén:

De zigeunerzang wordt gekenmerkt door een vrije behandeling van het ritme, een rubato, een gevoelvolle voordracht, het wisselen tussen snelle ritmische passages en lang aangehouden tonen, de neiging om versieringen in de melodie aan te brengen en een vaak rauw en enigszins nasaal stemgeluid.
Dit is ook goed te horen in het lied ‘Kai yoné, romale’ (‘Waar gaan zij heen, die zigeuners?’) dat wordt gezongen in het Romaní, een ‘zigeunertaal’ waarover dadelijk meer.

Voordat ik u iets ga vertellen over de liedkunst van de Zigeuners, wijden we eerst enige woorden aan hun herkomst.

Een historische terugblik

De oorsprong van het woord ‘Zigeuner’ is, evenals de benamingen Tsygan (Rusland), Gitano (Spanje), Zíngaro (Italië), Gitan / Tzigane (Frankrijk) e.a. in nevelen gehuld.

Een van de vele verklaringen luidt, dat de Zigeuners zèlf het verhaal hadden verspreid, dat zij zich een tijdlang hadden opgehouden in een gebied dat ‘Klein Egypte’ werd genoemd. Naar aanleiding van dat verhaal werden ze, in het Latijn van de Middeleeuwen, ‘Aegyptani’ genoemd, het woord, dat vervolgens andere benamingen kan hebben gegenereerd zoals het Engelse ‘Gypsy’, het Spaanse ‘Gitano’, enzovoorts.

De naam ‘Tsygan’ verschijnt in de Russische literatuur omstreeks het midden van de zestiende eeuw^[1]. Een citaat uit de ‘Pelgrimstocht’:

“Het oude Egypte is nu leeg, er wonen in het land slechts enkele oude Egyptenaren en Tsigan, maar Turken en Christenen wonen er niet”.

Roma, Romaní of Romanés

Zelf noemen de Zigeuners zich ‘Roma’ (mensen), een woord dat zijn wortels heeft in het Sanskriet. Hun taal noemen zij het Romaní of Romanés. Deze taal kent vele dialecten, die onderling soms moeilijk of nauwelijks verstaanbaar zijn. De generieke naam ‘Roma’ omvat ook de groep Zigeuners die zich ‘Sinte’^[2] noemen.

Het woord Roma staat weer aan de wieg van een andere Franse benaming voor Zigeuner: ‘Romanichel’. In Frankrijk werden de Zigeuners ook nog ‘Bohémiens’ genoemd naar de streek Bohemen, waar bepaalde groepen Zigeuners vandaan kwamen. Aan het begin van veel Franse dorpen kon men vroeger vaak lezen dat het betreden van het dorp voor ‘romanichels’ verboden was.
Hun geschiedenis was er een die werd gekenmerkt door vervolging en discriminatie.

Linguïstisch en historisch onderzoek heeft vastgesteld, dat de Zigeuners afkomstig zijn uit het noordwestelijke deel van India en vandaar ― waarschijnlijk tussen het eerste millennium en de 14^e eeuw ― ‘geëmigreerd’ zijn via het tegenwoordige Pakistan, Afghanistan, Iran, Irak, Syrië, Armenië, Turkije en de Balkanstaten naar Midden-, West-, Zuid- en Oost-Europa.
Tijdens hun trektochten werden zij vaak gevangen genomen en als slaaf verkocht.

Zigeunermuziek en Zigeunerromances

De wording van de Russische Zigeunerromance is beïnvloed door twee factoren: de West-Europese liedkunst en de uitvoerende kunst van bekende Zigeunerkoren, die vanaf het eind van de 18^e eeuw optraden in Sint-Petersburg en in Moskou.

Hoewel de term ‘Zigeunerromance’ in de Russische taal is ingeburgerd, is het eigenlijk verkeerd om te spreken van ‘Zigeunerromances’ of ‘Zigeunermuziek’.
De Zigeuners hadden namelijk de gewoonte om de volksmuziek over te nemen van het land waar ze verbleven en deze op geheel eigen wijze te interpreteren. Er zijn grote verschillen tussen, bijvoorbeeld, Hongaarse, Spaanse en Russische Zigeunermuziek. Het zou dus beter zijn om te spreken van muziek die wordt gezongen in de stijl van de Zigeuners.

Russische Zigeunerromances

In dit artikel houden we ons alleen bezig met de Russische Zigeunerromances.

Talloze professionele en amateur musici, zangers en zangeressen creëerden soms schitterende romances die niet waren bestemd voor de concertzaal, maar voor de huiselijke- en vriendenkring en ook wel voor kleine theaters en restaurants.
Dit creatieve elan heeft zich de hele 19^e eeuw tot in de eerste decennia van de 20^e eeuw voortgezet.
In onze tijd hebben, zeker in Rusland, deze liederen nog niets van hun uitdrukkingskracht verloren en worden tot op de dag van vandaag gezongen, gespeeld en door velen geestdriftig beluisterd.

Deze romances werden ook uiterst artistiek en meeslepend uitgevoerd door de grote 19^e-eeuwse Zigeunerkoren en niet alleen enthousiast ontvangen door de stamgasten van de luxe restaurants waar zij optraden, maar ook door schrijvers en kunstenaars als Póesjkin, Toergénjev, Tolstój, Ljeskóv, Sjaljápin en in het bijzonder door Russische dichters als Fjet en Grigórjev.
Verscheidene gedichten van deze auteurs verschenen op het repertoire van de Zigeunerkoren en verspreidden zich hierdoor in brede kring onder de stadsbevolking.

Ljev Tolstój (1828-1910) schreef eens:

“Er was een tijd, dat in Rusland geen muzieksoort zo geliefd was als de muziek van de Zigeuners. Dat was toen de Zigeuners oude Russische liederen zongen. Hier in Rusland was de Zigeunermuziek de enige verbinding tussen volksmuziek en klassieke muziek”.

‘Auteur onbekend’ of ‘volkslied’

Onder de tekstdichters van romances telde men zowel bekende schrijvers als ook minder bekende, ja zelfs totaal onbekende dichters.

Ook zijn er dichters van wie de naam en het werk reeds lang zijn vergeten, maar die nog voortleven door de melodie die er ooit op hun dichtregels is gemaakt.
Het auteurschap van deze liederen is vaak zeer moeilijk of niet meer te achterhalen, zodat men in publicaties boven de tekst voor het gemak vaak de vermelding ‘auteur onbekend’ (ávtor njeïzwjéstjen) of ― buiten Rusland ― ‘volkslied’ (naródnaja pjésnja) zet.

Thema’s van de romanceliederen

De grote inspiratiebronnen voor zowel de klassieke als de stadsromances waren het leven, het lot, de liefde en de natuur. Geliefkoosde trefwoorden en metaforen uit de natuur waren: maan, nacht, sterren, nachtegaal, herfst, geur van jasmijn, (verwelkte) bloemen, rozen, zomernachten, chrysanten in een verlaten park, het veld, sluimerende treurwilgen, snelle stroompjes, stille rivier, nachtelijk duister, sneeuw, mist en vele andere.

Aan het domein van de liefde werden onderwerpen ontleend als: geluk, verliefdheid, voorbije liefde, liefde van een oudere man voor een meisje, afscheid, leugen en bedrog, passie, verliefde blikken, eerste ontmoeting, laatste ontmoeting, raadselachtige glimlach, donkere ogen, voorbije jeugd, enzovoorts.

De trojka en de jamsjtsjík

Ook ontbrak bij dit alles het beeld van de trojka en de koetsier ― de jamsjtsjík ― niet.
De volgende, zeer bekende romance van de koetsier en zijn trojka wordt hier gezongen door Vika Tsiganova.

ямщик / Jamsjik (zang: Vika Tsiganova)

De zevensnarige gitaar

Evenmin ontbrak de zevensnarige gitaar, de semistróennaja of semistroenka.
Luistert u maar naar de tinkelende klank van deze Russische gitaar:

Moskou en Sint Petersburg

De mode van het zigeunerkoor verbreidde zich niet alleen in Moskou en Sint-Petersburg, maar ook in andere steden van Rusland.

Het repertoire van de eerste koren bestond aanvankelijk uit bewerkingen van Russische liederen. Later werden hier zigeunerliederen in de eigen taal aan toegevoegd, in de eerste plaats dansliederen, omdat die altijd op succes konden rekenen bij het Russische publiek.

Noodlotsliederen of Tafelliederen

Minder geschikt voor het optreden in het openbaar waren de lyrische liederen van de Zigeuners, de zogenaamde ‘Noodlotsliederen’ (doljevýe pecnji) met hun langgerekte melodieën en slepende ritmes, waarin gezongen werd over liefde, leven en dood. Tegenwoordig worden deze liederen vaak ‘Tafelliederen’ (zastólnye pjesni) genoemd, omdat ze aan tafel worden gezongen door vrienden en verwanten.
Deze Noodlots- of Tafelliederen werden aanvankelijk zonder begeleiding van instrumenten gezongen.

Dansliederen

De dansliederen hadden een structuur die zich uitstekend leende voor dansimprovisaties; de coupletten van de liederen waren vaak twee- of vierregelig en konden eindeloos worden uitgebreid.
De dansliederen werden vaak gekenmerkt door het effect van de zogenaamde ‘Zagón’, het ‘opjagen’ van het ritme, dat, naar het einde van het lied toe, hoe langer hoe opzwepender werd.

Franz Liszt en de Zigeuners

Tijdens een tournee in Rusland van Franz Liszt (1811-1886) in 1843, nodigde Tsaar Nicolaas I het Orlóvkoor onder leiding van Sokolóv uit om een voorstelling te geven op een van de paleisconcerten die de Tsaar ter ere van Liszt had georganiseerd.

Nicolaas I wist, dat Liszt een groot liefhebber was van Zigeunermuziek. Het concert werd een groot succes en de geschiedenis vertelt, dat Liszt, een paar dagen later, te laat op een van zijn eigen concerten in het Bolsjój Theater verscheen, omdat hij te lang naar Zigeunermuzikanten was blijven luisteren.
Maar hij stal onmiddellijk de harten van zijn publiek door een briljante improvisatie te geven op een bekende Russische Zigeunermelodie.

Liszt, die Sokolóv en zijn koor persoonlijk uitnodigde om aanwezig te zijn op zijn afscheidsconcert, was zo gefascineerd door de Russische Zigeuners, dat hij een heel hoofdstuk wijdde aan “de Zigeunerinnen van Moskou” in zijn in 1859 verschenen boek over de Zigeuners van Hongarije en hun muziek.
Hij schreef o.a.:

“… hun muziek heeft een weergaloze bekoring, maar slechts weinig vrouwen hebben een mooie stem. Omdat ze in ongezonde omgevingen optreden, te gewend zijn om sterke drank te drinken, te snel vermoeid raken door hun extravagante dansen en de kreten die ze hierbij slaken, te uitgeput zijn door hun kinderen, verdwijnt de kwalitatieve frisheid van hun stem vlug en gaat deze nog vóór het einde van hun jonge jaren aanzienlijk achteruit”.

Grote populariteit in alle lagen van de stadsbevolking

Zo konden de Zigeunerromances zich blijven verheugen in een grote populariteit in alle lagen van de stadsbevolking en hadden tevens invloed op de kunst met een grote K van Dargomýzjki, Tsjaikóvski, Rachmáninov en anderen.

Na de beroemde zangeres Tánja bezielde, aan het eind van de 19^e eeuw, de Zigeunerzangeres Warwára (Wárja) Pánina de romanceliederen met het beste uit de oude Zigeunertraditie en bracht, op haar beurt, nieuwe muzikale nuances aan bij haar uitvoeringen in het veelbezongen variété-restaurant de Jar in Moskou.

Luister naar een variant van ‘Het koor van Sokolóv’ waarin de Jar wordt bezongen:

Het lied Zigeuners in de Jar zou een eerbetoon zijn van I. Wasiljew aan zijn leermeester Iljá Sokolóv (“Iljoeshka”, 1777-1848). Na het overlijden van I.O. Sokolóv werd I.W. Wasiljew leider van diens Moskous zigeunerkoor.
Van dit lied zijn twee tekstvarianten bekend, de ene zoals nog in Rusland gezongen (beginnend met “het koor van Sokolóv in de Jar”) en de andere zoals door Russische oud-emigranten naar het Westen meegenomen (beginnend met “Zó een koor zong in de Jar”). De bekendste restaurants in Moskou waar zigeuners optraden waren de Jar en de Streljna.

De oude zangtraditie werd van generatie op generatie doorgegeven en het wezen ervan was de noodzaak om ‘de ziel te laten zien’^[5].

Het eind van de 19^e eeuw werd gekenmerkt door een groot verlangen om te ontsnappen aan het alledaagse en door de wens om, naar de woorden van A.I. Koeprín, “rode rozen in de sneeuw” te zien.

Over de echte Zigeunerzangkunst viel echter steeds meer de schaduw van het uit Frankrijk overwaaiende amusement, dat gekenmerkt werd door het cabaretlied en de cancan.

Na 1917 geen plaats voor de vrije Zigeunerkunst

Na de revolutie van 1917 was er helemaal geen plaats meer voor de vrije Zigeunerkunst en werd deze doeltreffend door de Sovjet autoriteiten gekanaliseerd in het variététheater Romén.

Boris Fomín

In de loop van de 20^e eeuw was er regelmatig sprake van hetzes van de autoriteiten tegen componisten en uitvoerders van Zigeunerromances.
Een van hen, die te lijden heeft gehad onder het regime, was de componist Borís Fomín (1900-1948), die onder meer de bekende liedjes Ej, droeg gitara en Dorógoj dlínnojoe maakte.
Hierbij de koppelingen en de teksten in het Russisch met mijn Nederlandse bewerkingen hiervan:

Эй, друг гитара!

В жизни всё неверно и капризно;
Дни бегут, ничто их не вернёт;
Нынче праздник, завтра будет тризна,
Незаметно старость подойдёт.

Эй, друг– гитара,
Что звенишь несмело?
Ещё не время плакать надо мной!
Пусть жизнь прошла,
Всё пролетело,
Осталась песня,
Песня в час ночной.

Где ты, юность без конца, без края?
Отчего так быстро пронеслась?
Неужели, скоро умирая,
Мне придётся спеть в последний раз.

Эх, друг гитара,
Что звенишь несмело,
Ещё не время плакать надо мной!
Пусть жизнь прошла,
Всё пролетело,
Осталась песня,
Песня в час ночной.

Музыка: Б. Фомин;
Слова: Б. Тимофеев; 1928

Kom op, gitaar!

Níets is zeker, álles grillig in dit leven;
De dagen snellen heen, alles verdwijnt;
Nu eens feest en dan weer treurnis, om het even!
Onmerkbaar komt de ouderdom nabij.

Kom op, gitaar, kom, beste vriend,
Laat toch je stem eens klínken!
Wacht nog éven vóor je grient
En laat de moed niet zinken!
Wat kan het schelen? ‘t is voorbij,
Vervlogen, wèg, voor jou, voor mij;
Alleen dat liedje is er nog:
‘t Is nacht, maar klinken doet het toch!

Ach, eindeloze jeugd die grenzen kent noch tijd,
Hoe komt het toch dat je voor ons zo snel verglijdt?
Maak voor de eeuwigheid nog, alsjeblieft, geen plaats:
Ik moet nog zingen, ook al is het voor het laatst!

Kom op, gitaar, kom, beste vriend,
Laat toch je stem eens klínken!
Wacht nog éven vóor je grient
En laat de moed niet zinken!
Wat kan het schelen? ‘t is voorbij,
Vervlogen, wèg, voor jou, voor mij;
Alleen dat liedje is er nog:
‘t Is nacht, maar klinken doet het toch!

Muziek: B. Fomin;
Tekst: B. Timofejev; 1928
Vertaling/ bewerking FdH

Velen namen de liedjes van Fomín in hun repertoire op. Voor zijn teksten werkte hij samen met o.a. P. Gérman, K. Podrévski, B. Timoféjev en E. Bjelogórski.
Fomín componeerde honderden liederen en besteedde veel tijd aan het samen met de uitvoerende kunstenaars doornemen van zijn composities. Fomín, die na de Wereldoorlog in ongenade was gevallen en niet meer mocht optreden en nauwelijks publiceren, stierf in 1948, arm en vergeten.

Theater Romén

De traditionele liederen en dansen van de Zigeuners kwamen in de voorstellingen van Theater Romén ruim aan bod. Het betrof hier de eigenlijke Zigeunerliederen, gezongen in de taal van de Zigeuners, de zogeheten Tábor-liederen, dat wil zeggen: liederen uit het Zigeunerkamp.

Toen Stalin zijn “zuiveringen” begon tegen het midden van de jaren 1930 om zijn greep op het land te verstevigen en de collectivisering door te zetten, werden er duizenden Roma naar Siberië gestuurd of doodgeschoten.
De politiek van de Staat was erop gericht minderheden te laten assimileren en ze te russificeren. Zo werden er sommige collectieve ondernemingen, die alleen uit Zigeuners bestonden ontbonden en de leden ervan gedwongen zich bij niet-Zigeuner collectieve boerderijen aan te sluiten.

Het Theater Romén bleef bestaan.
Zo behield de regering haar greep op de cultuur van de Zigeuners.

De Emigratie

Na de revolutie van 1917 emigreerden Zigeuners, net als vele andere Russen, in groten getale naar het buitenland en vestigden zich voor een deel in Parijs, waar ze hun muzikale traditie voortzetten en optraden in de Russische restaurants en cafés van Montmartre en Montparnasse.

Degenen, die het langst zijn blijven optreden in Parijs waren Valentína (Wálja) Dimítriewitsj (1905-1983) Aljósja Dimítriewitsj (1913-1986) en Wladímir (Wolódja) Poljakóv (1887-1948) allen bekend om hun Zigeuner caféliederen.

Valentína (Wálja) Dimítriewitsj

Aljósja Dimítriewitsj

Wladímir (Wolódja) Poljakóv

Pjotr Lésjtsjenko

Een andere ― uit de emigratie ― bekende zanger van Zigeunerliederen was Pjotr Lésjtsjenko (1898-1954), die in de zomer van 1930 in een muziekclub in Riga op zijn zevensnarige gitaar liedjes uit zijn jeugd begon te zingen.
Later werd zijn restaurant in Boekarest een ontmoetingsplaats van Russische emigranten die hij met zijn geliefde Zigeunerliederen wat dichter bij huis bracht.

De Russische Zigeuner caféliederen vormen een subcategorie van de Russische Zigeunerromances. De componisten en tekstschrijvers ervan zijn vaak niet bekend.
In de Sovjetperiode verbood men deze liederen ― die voornamelijk over noodlot en drank gingen ― met de decadentie van de welgestelden en om die reden mochten ze niet in het openbaar worden uitgevoerd, tenzij de teksten “in positieve zin” waren veranderd.

In het tweede deel van dit drieluik breng ik u op 13 januari 2021 een tweede selectie van romances met hun teksten in het Russisch en bewerkingen in het Nederlands.
Bij elke romance staat een bijbehorend YouTube bestand.

Noten

^[1] Хождение купца Василия Познякова по святым местам Востока 1558-1561 гг. Изд. Х.М. Лопарева. Православный Палестинский сборник.3.СПБ., 1887. С. 15-16. (Vert.: Pelgrimstocht van koopman Wasili Poznjakov langs de heilige plaatsen van het Oosten 1558-1561, Sint Petersburg 1887)
^[2] ‘Sinte’ is een meervoudsvorm van het mannelijk enkelvoud ‘Sinto’ en vrouwelijk enkelvoud ‘Sinti’. Hun taal, die wordt gesproken in Duitsland, Nederland en op andere plaatsen in West-Europa, heet ‘I sinti tsjip’ (‘De Sinti taal’) of ‘Romanés’. 
^[2a] Bron: De gitarist (1865) ― Vasily Perof (1865)
^[3] Bron: Trojka ścigana przez ― Alfred Wierusz-Kowalski (1849-1915)
^[4] Bron: Franz Liszt (1839) ― Henry (1849-1915), Musée Carnavalet, Parijs 
^[5] In het Russisch: «Душу высказать»; tegenwoordig zouden we het begrip soul kunnen hanteren om dat idee weer te geven.