Fred de Haas
(2012) ― Pausen ― priesters ― prelaten ― slavenhalers ― dissidenten en bestuurders ― de stem van het geweten ― geld is sterker dan de moraal ― Jezuïeten en slaven ― de ‘rechtmatig’ aangekochte slaaf
Onderstaand artikel is een zoektocht naar het geweten van het Rooms-Katholieke Spanje en Portugal in de eerste eeuwen na Columbus.
Wij zullen proberen een antwoord te vinden op de vraag hoe het Rooms-Katholicisme in het reine kon komen met wat ieder weldenkend mens, ook de mens van de 16e en 17e eeuw dus, moet hebben ervaren als een groot onrecht.
We zullen op grond van voornamelijk Spaanse bronnen zien hoe geleerde RK-geestelijken zich met allerlei argumenten in duizend bochten hebben gewrongen om zowel God als de slavenhandelaar te kunnen behagen.
En we zullen ook kennismaken met dappere Broeders (frailes) die, in het belang van de tot slaaf gemaakte Afrikanen, het gevecht met de autoriteiten niet uit de weg gingen en bereid bleken hiervoor een onvermijdbare prijs te betalen.
Vanwege de leesbaarheid geef ik de Spaanse en Portugese teksten alleen in mijn vertaling weer.
De rol van leiders van de RK-kerk
Pausen, priesters en prelaten maakten in die eerste eeuwen na Columbus allemaal nog deel uit van een cultuur waarin het instituut ‘slavernij’ nog niet helemaal was uitgebannen. Ze acteerden nog altijd tegen het verre decor van een klassieke beschaving die ‘slavernij’ nog niet beschouwde als iets onmenselijks. Zij voelden zich nog steeds gesteund door denkers als Aristoteles die had gezegd dat niet alle mensen gelijk waren …
Dat klassieke decor begon echter langzaam te veranderen. Het tijdperk kantelde en er kwam plaats voor een ‘geweten’ dat lastig begon op te spelen. Er moesten morele keuzes worden gemaakt. Wat te denken van slavernij? Deugde het of deugde het niet? Of deugde het soms een beetje?
De leiders van de Kerk werden als hoeders van de moraal en gidsen van het geweten geacht zich over dat soort vragen uit te spreken. In 1537 keerde Paus Paulus III zich tegen de slavernij van de ‘Indianen’, maar pas driehonderd jaar later, in 1839, deed Paus Gregorius XVI dit met betrekking tot de Afrikanen.
Hoe speelde men het klaar om de stem van het geweten tot bedaren te brengen toen er op grote schaal handel werd gedreven in mensen die allemaal zwart waren en uit Afrika werden gehaald?
Het antwoord is simpel: geld bleek sterker dan de moraal.
Plantages en arbeidskrachten
Omdat de Turken in 1453 Constantinopel (Istanbul) hadden veroverd en de toevoer van slaven uit het Zwarte Zeegebied hadden afgesloten, moesten de eigenaars van de grote plantages in het Middellandse Zeegebied gaan omzien naar arbeidskrachten uit andere landen.
Die gebieden werden gevonden in Afrika. De zeevarende Portugezen hadden al geconstateerd dat er in Afrikaanse gebieden een grote binnenlandse slavenhandel bestond waar ze alleen nog maar op hoefden in te spelen.
De Afrikaans-Europese slavenhandel kende een voorspoedige geboorte en zou in de eeuwen daarna een drukke en sinistere toekomst ingaan.
Natuurlijk was dit alles niet onopgemerkt gebleven in het katholieke Rome.
Paus Nicolaas V had in zijn Bul ‘Romanus Pontifex’ (1454) aangegeven dat wat de Koning van Portugal op dat gebied deed welgedaan was mits hij maar streed tegen de vijanden van het geloof.
In 1462 kwam er wel een brief van Pius II waarin deze een bisschop vermaande om niet toe te staan dat mensen tot slaaf werden gemaakt omdat zoiets een bekering tot het ware ― katholieke ― geloof in de weg stond, maar deze brief zou geen consequenties hebben.
Dat alles speelde zich af enige tientallen jaren voordat Amerika door Columbus werd ‘ontdekt’. Wat er daarna zou volgen heeft niet opgehouden het leven en denken in de West-Indische gebieden en Zuid-Amerika te beïnvloeden.
Afrikanen in plaats van Indianen
Toen sommige geestelijken, onder wie de bekende Spaanse Dominicaan Bartolomé de las Casas, zagen dat de inheemse, Indiaanse bevolking niet bestand was tegen dwangarbeid in de mijnen en op de plantages in de koloniën gaven ze het ― goedbedoelde ― advies om in plaats van de inheemse bevolking Afrikanen dat werk te laten verrichten.
Paus Paulus III verbood toen in een schrijven van 1537 aan de Aartsbisschop van Toledo om mensen tot slaaf te maken. In die brief sprak hij over ‘westelijke’ en ‘oostelijke’ Indianen en ‘andere mensen’.
Wie die ‘andere mensen’ waren werd in het midden gelaten en gemakshalve genegeerd. De zaken konden rustig worden voortgezet.
In 1553 vraagt de bankier Hernando de Ochoa aan prins Filips, de latere Spaanse koning Filips II uit de Tachtigjarige Oorlog, om toestemming 23.000 ‘zwarten’ naar ‘Las Indias’ (West-Indië) te mogen vervoeren.
Filips vroeg toen om raad aan verschillende vooraanstaande theologen, niet zozeer om te informeren of slavenhandel eigenlijk wel mocht, maar om te weten te komen of die handel wel nuttig was voor de Spaanse koloniën.
Een discussie
Omdat de geestelijke heren vaak zelf geen antwoord wisten op vragen over de slavenhandel gingen ze ook bij elkaar te rade.
Zo stelde Fray Bernardino de Vique de volgende vragen aan de theoloog Fray Francisco de Vitoria (1483-1546) in zijn ‘Carta del maestro fray Francisco de Vitoria al padre fray Bernardino de Vique acerca de los esclavos con que trafican los portugueses, y sobre el proceder de los escribanos’, Anuario de la Asociación Francisco de Vitoria, III, p. 38-40):
Vraag: mochten Afrikanen die in binnenlandse oorlogen door andere Afrikanen krijgsgevangen waren gemaakt als slaaf worden gekocht?
Antwoord van Vitoria:. De Portugezen zijn niet verplicht om na te gaan of oorlogen tussen barbaren legitiem zijn of niet. Het is voor mij voldoende reden om iemand te kopen als ie slaaf is, verdiend of onverdiend.
Vraag: mochten Afrikanen die ter dood waren veroordeeld tot slaaf worden gemaakt?
Antwoord van Vitoria: Omdat het hier gaat om een land waar je op zoveel verschillende manieren tot slaaf kan worden gemaakt en je jezelf ook als zodanig kan verkopen, zie ik niet in waarom je zo iemand niet als slaaf kan aanschaffen. Het lijkt me dat je zo iemand zelfs levenslang als slaaf kan houden.
Vraag: mochten Afrikanen worden verleid met snuisterijen en gevangen worden genomen zodra ze voet aan boord van de schepen hadden gezet om die snuisterijen nader te bekijken?
Antwoord van Vitoria: Als je zeker zou weten dat de Portugezen zulke gemene streken met hen zouden uithalen, dan zou ik geen goede reden weten waarom die mensen tot slaaf gemaakt zouden kunnen worden.
Dus alleen in het laatste geval vond theoloog Vitoria dat de Afrikanen geen slaaf mochten zijn. Met dat soort uitspraken viel voor zowel slavenhandelaar als geestelijke wel te leven!
Fray Domingo de Soto (1494-1560)
Het is verbazingwekkend hoe traditioneel orthodox en naïef er in die tijd werd gedacht.
Zo zegt Fray Domingo de Soto (omstreeks 1550) dat er in het ‘Paradijs’ geen barbaren en onwetenden waren, maar na de ‘zondeval’ wel.
Als straf voor de zondeval deden dienstbaarheid en slavernij hun intrede. De chaos die was veroorzaakt door de zondeval moest worden gecorrigeerd door Gezag en Wetten. Het Recht moest dus vaststellen wanneer ‘dienstbaarheid’ (lees: slavernij) was toegestaan. Aldus de Soto.
Maar er lieten zich ook andere stemmen horen. Die tijd werd nu eenmaal gekenmerkt door een voortdurende golfbeweging van ongemakkelijke argumenten pro en contra.
Bartolomé de las Casas (1484-1566)
De Dominicaan Bartolomé de las Casas die spijt had van zijn vroegere idee om voor het zware werk in de mijnen en op de plantages de Indianen te laten vervangen door Afrikanen, klaagde in zijn ‘Historia de las Indias’ (1552) de omstandigheden aan waaronder de Afrikanen werden gevangengenomen (Obras escogidas, Madrid, Biblioteca de Autores Españoles, no 95 en 96):
‘Het waren gewoon wrede oorlogen, slachtpartijen en mensenroof, verwoesting en vernietiging van vele volken die veilig en vredig in hun huizen woonden, een zekere verdoemenis van vele zielen die onherroepelijk en voor eeuwig verloren gingen, die ons nooit hadden bestreden, nooit kwaad hadden berokkend of oorlog tegen ons hadden gevoerd, die nooit van plan waren geweest het geloof schade toe te brengen of er een barrière tegen op te werpen en die te goeder trouw die landen bewoonden … .’
Portugese koningen als Hendrik de Zeevaarder hadden schuld omdat zij degenen waren die hun mensen toestemming gaven om handel te drijven in Afrika.
Het valt overigens op dat de Spaanse theologen zich voornamelijk richtten tot de Portugese kooplui. Dat was logisch, omdat vanwege het verdrag van Tordesillas immers alleen de Portugezen het monopolie hadden op de handel in dat gebied.
Bartolomé de las Casas stond gelukkig niet alleen in zijn opvattingen. De Aartsbisschop van Mexico, Alonso de Montúfar, ook een Dominicaan, schreef in 1560 een brief aan Filips II waarin hij om afschaffing van de slavenhandel en de invrijheidsstelling van de ‘zwarten’ vroeg:
[…] smeken wij Uwe Majesteit om, als er redenen zijn die de gevangenschap van genoemde zwarten zouden rechtvaardigen en veroorloven, ons dit te laten weten zodat wij de gewetensbezwaren die het bovenvermelde (onrecht) bij ons hebben opgewekt en nog steeds opwekken van ons af kunnen zetten; en als er enig gewetensbezwaar vanwege dit onrecht mocht rijzen bij de leden van uw Koninklijke Raad, smeken wij u om ervoor te zorgen dat het nodige wordt gedaan in het belang van de dienst aan God Onze Heer en de ontlasting van uw koninklijk geweten en van dat van de leden van uw Koninklijke Raad; dan zal het Onze Heer behagen dat, door het stopzetten van die gevangenschap en mensenhandel, er meer zorg zal zijn om hen (lees: de Afrikanen) het Heilig Evangelie te prediken waardoor ze in vrijheid in hun landen kunnen leven, vrij van lichaam en, vooral, van ziel, door hen te leiden naar de ware kennis van Jezus Christus).
Francisco del Paso y Troncoso, Epistolario de Nueva España, 1505-1818, Mexico, José Porrúa, in 16 delen
Aan de ene kant is het een overbeleefde brief ― de bisschop was volkomen afhankelijk van de Spaanse koning ― en aan de andere kant een slimme brief. De bisschop wil doodeenvoudig van zijn gewetensbezwaren af en daarom legt hij de verantwoordelijkheid hiervoor bij de koning.
Erg dapper was het allemaal niet, maar de bisschop deed tenminste iets. En dat zou je van veel priesters en bisschoppen uit de 20e eeuw niet kunnen zeggen.
Menig geestelijke boog in de afgelopen eeuw voor misdadige Zuid-Amerikaanse dictators. Gelukkig waren er ook figuren als de dappere Braziliaanse bisschop Dom Helder Câmara en de moedige Ernesto Cardenal uit Nicaragua. Deze laatste kreeg, helaas, te maken met de opgestoken vermanende wijsvinger van Paus Johannes Paulus II.
Ook de Dominicaan Tomás de Mercado wees er in zijn ‘Suma de tratos y contratos’ (1571) op dat het algemeen bekend was dat de helft van de aangevoerde slaven met list en bedrog was aangekocht en dat dus ook de handelaren die in Kaapverdië of West-Indië slaven kochten een doodzonde begingen.
Bartolomé Frías de Albornoz (c. 1519-1573)
Iemand die met gezag de door Rome goedgekeurde redenen om slavernij te bedrijven betwistte was Bartolomé Frías de Albornoz, professor in het Burgerlijk Recht aan de Universiteit van Mexico
Bartolomé Frías de Albornoz, Arte de los contractos, 1573, Valencia, Pedro de Huete:
‘Aristoteles zegt dat de zaken die in oorlogen worden buitgemaakt toebehoren aan degenen die ze buitmaken. Dit is (echter) wat anders dan slaven maken. […] en wat te zeggen van kinderen en vrouwen die geen schuld treft? En van degenen die worden verkocht omdat de verkoper honger heeft? Ik kan geen reden bedenken die mij van mening zou kunnen doen veranderen, laat staan dat ik dat allemaal goed zou keuren’.
Albornoz is cynisch ten aanzien van de autoriteiten die de slavenhandel goedkeuren. Ook de ‘geestelijken’ krijgen ervan langs:
[…] met hart en ziel moet je wel aannemen dat het allemaal goed zit met die slavenhandel: het vindt immers openlijk plaats en niemand zegt er iets kwaads van en er is geen geestelijke die zich ertegen uitspreekt (zoals er voor elke Indiaan vierhonderd lieden waren die bezwoeren dat Indianen niet tot slaaf gemaakt mochten worden); ik zie veeleer dat ze zich van hen bedienen, ze kopen en verkopen en handel drijven zoals alle anderen’.
We zien dat er ‘geestelijken’ genoeg waren die het slavernijspel meespeelden.
Iemand als Fray Francisco García beriep zich zelfs op de 13e-eeuwse ‘Siete Partidas’ van Alfons de Wijze en vond dat er niet mocht worden voorbijgegaan aan de voorschriften die daarin stonden.
Hoewel García ook tegen het bezit van slaven was die op een onrechtmatige manier tot slaaf waren gemaakt, heeft hij er toch behoefte aan om het geweten van de slavenhandelaren en dat van zichzelf te ontlasten. Nadat hij heeft gesteld dat velen dachten dat de zwarten uit Guinee (= Afrika) op een onrechtmatige wijze tot slaaf waren gemaakt, zegt hij nogal schijnheilig:
[…] maar het kan best gebeuren dat er zwarten tussendoor lopen die helemaal niet onrechtmatig tot slaaf gemaakt zijn en dat het daarom best mogelijk is dat die te goeder trouw gekocht zijn en dat de kooplui in de mening verkeren dat deze of gene terecht en om een goede reden slaaf is en ze geen reden hebben om het tegendeel te geloven’.
Jezuïeten
We zien dus dat er geestelijken zijn die toch de neiging hebben om de kooplui vrij te pleiten van schuld en zich daarbij van allerlei kronkelredeneringen bedienen.
Maar laten we ook niet vergeten dat die geestelijke heren ook kinderen van hun tijd waren en vertrouwd met het instituut van de slavernij. Zelf hielden ze er óók ‘bedienden’ op na.
In 1558 schrijft de provinciaal van Brazilië, Manuel da Nóbrega, uit Bahia[9]:
‘Het beste dat men aan dit College zou kunnen geven zouden twee dozijn Afrikaanse slaven zijn, mannelijke en vrouwelijke, waarvan sommige het huishouden zouden kunnen bestieren en anderen ter visvangst zouden kunnen gaan; ze zouden hier dan in dezelfde tijd kunnen arriveren als de slaven die de koning zou sturen voor de suikerplantage, omdat hij hierheen vaak schepen met slaven stuurt’.
Toen Nóbrega werd opgevolgd door Luis de Grã schafte deze wel de slaven af maar niet zozeer omdat hij tegen slavernij was, maar omdat hij vond dat de Jezuïeten een sober leven moesten leiden.
Al met al gingen de Jezuïeten gewoon door met het houden van slaven. Ook in Spaans-Amerika kochten ze zonder gewetensbezwaar landgoederen met slaven. Wie moeilijk begon te doen kon rekenen op maatregelen. Zo werden er twee Jezuïeten teruggestuurd naar Europa omdat ze te lastig waren en vonden dat slavernij zowel voor Indianen als voor Afrikanen onrechtvaardig was[11].
Intussen gingen tegen het einde van de 16e eeuw theologen rustig door met het zoeken van rechtvaardigingen voor de slavenhandel. Ze kregen daarbij steun van leken als Francisco de Anuncibay, de magistraat van Quito (Ecuador), die een groot voorstander was van het te werk stellen van slaven in de goudmijnen[13]:
‘De zwarten hadden niets te lijden, omdat ze er alleen maar baat bij hadden dat ze werden weggehaald uit Guinee (= Afrika), uit die barbaarse, wrede hel waar ze als wilden leefden, zonder God of gebod. Ze zouden, daarentegen, veel tijdelijke goederen verkrijgen en wat hij, Anuncibay, het meest op prijs stelde, ook geestelijke goederen’.
Luis de Molina (1535-1600)
De Spaanse filosoof en theoloog Luis de Molina was ook een van die handige Jezuïeten die weinig moeite hadden met het vinden van rechtvaardigingen. Bovendien maakte hij gebruik van informatie uit niet geheel onverdachte hoek: die van Jezuïeten uit Afrika en van Portugese handelaren.
Molina vond wel dat de Portugezen geen zwarten mochten kopen die als oorlogsbuit konden worden aangemerkt. Maar hoe konden die Portugese handelaren dat nou weten? Niet van de Afrikaanse verkopers! Die deden net of ze gek waren. En van hun Afrikaanse tolken (die ze verplicht waren te gebruiken) hoorden ze dat ze de zwarten rustig konden kopen omdat ze op rechtmatige wijze waren verkregen.
Kortom, je kon niet het onmogelijke van die handelaren vragen. Die moesten het dus wel
overlaten aan de koning, de priesters en de bisschoppen om te bepalen waar ze goed aan deden.
Het bleek dat de bisschoppen van Kaapverdië en São Tomé het veel belangrijker vonden dat de handelaren hun Pasen hielden. Ze deelden alleen straffen uit als deze niet aan hun godsdienstige verplichtingen voldeden, seks hadden gehad met een ongelovige of een grote wandaad hadden begaan.
Molina bedacht dat hij niets anders kon doen dan de regel voorschrijven dat, bij twijfel aan de rechtmatigheid van de aankoop, de slaven moesten worden vrijgelaten!
Goede raad was niet duur
Het ontbrak niet aan goede raad voor een menswaardige behandeling van de slaven.
De Dominicaan Pedro de Ledesma schrijft het volgende[16]:
‘De meester van de slaaf heeft geen beschikking over het leven en de ledematen van de slaaf. Daarom mag hij deze niet in duidelijk levensgevaar brengen […] wat nogal eens gebeurt bij het delven van edelmetalen en mineralen […] ze mogen hen niet zonder enig gewetensbezwaar zo zwaar met de zweep afranselen en slaan dat ze het gebruik van hun ledematen verliezen of ernstig ziek worden […] . Naar verluidde behandelden een paar christenen hun slaven alsof het geen mensen waren’.
Het blijkt echter dat zulke raadgevingen aan dovemans oren gericht waren. Zo ging de praktijk van het brandmerken, bijvoorbeeld, nog lange tijd door totdat Carlos III dit in 1784 verbood.
Zelfs in het begin van de 19e eeuw schrijven Humboldt en Bonpland[18]:
‘es doloroso pensar que hoy mismo existen en las Antillas colonos europeos que marcan sus esclavos con un hierro enrojecido, para reconocerlos cuando se fugan’
Vertaling: Het is pijnlijk te moeten bedenken dat er tot op de dag van vandaag kolonisten op de Antillen zijn die hun slaven met een gloeiend ijzer brandmerken om ze te kunnen herkennen als ze de benen nemen.
Alonso de Sandoval (1576-1652)
De Jezuïet Sandoval vond het ook moeilijk om een uitspraak te doen over het al of niet rechtvaardige van de slavenhandel. Hij liet dat oordeel liever over aan de vele geleerden die zich al eerder over dit vraagstuk hadden gebogen.
Maar hij heeft zich er ongetwijfeld aan geërgerd toen hij bij het gereedmaken van de tweede druk (1647) van zijn ‘De instauranda aethiopum salute’ (over het heil van de Afrikanen) een aantekening in de kantlijn vond van een van de geleerden van de Universiteit van Lima:
‘als je niet de wezenlijke onrechtvaardigheid van de slavernij in je overwegingen betrekt, wat blijft er dan over om met je geweten in het reine te komen? Wie op zoek gaat naar rook krijgt vanzelf tranen in de ogen en bitterheid in het hart’.
Maar Sandoval blijft in de tweede druk van zijn boek bij zijn oude standpunt:
‘[…] zoeken naar een paar onterecht tot slaaf gemaakte zwarten tussen de tien of twaalfduizend die elk jaar uit deze haven (= Loango, Angola) vertrekken, is een onmogelijke zaak al doe je nog zo goed je best. En als er zoveel zielen (die worden gered door de evangelisatie) verloren zouden gaan voor een paar fout aangekochte slaven die je niet kan achterhalen bewijs je God niet bepaald een dienst; het gaat immers maar om een paar slaven en daartegenover staan vele slaven die worden ‘gered’ en die terecht tot slaaf zijn gemaakt).’
Molina was duidelijk geïnspireerd door de rector van het Jezuïetencollege São Paulo de Loanda, pater Luis Brandão die vond dat in het geval van de Indianen (die geen slaaf gemaakt mochten worden) de zaak anders lag. Volgens Brandão voelden Indianen innerlijk dat ze vrije mensen waren, maar bij zwarten was dat niet het geval!
Trouwens, ook over de kleur zwart heeft Sandoval ‘wetenswaardige’ zaken te vertellen:
‘De zwarte kleur die je bij al die volken aantreft kwam niet alleen van de vloek waarmee Noach zijn kleinzoon Kanaän trof, maar ook door een speciaal soort overheersende, aangeboren eigenschap waarmee God Cham schiep in een buitensporige hitte, zodat de kinderen die hij zou voortbrengen met die kleur geboren zouden worden ten teken dat ze afstamden van een man die de brutaliteit had om de spot te drijven met zijn vader’.
Ook vermeldt Sandoval nog dat de Afrikanen van Cham hun voorliefde voor hekserij hebben geërfd.
Sandoval liet er geen misverstand over bestaan dat er meesters en slaven waren. Beide categorieën hadden zo hun verantwoordelijkheden:
‘Maar, aangenomen dat er meesters en slaven zijn, is er noodzakelijkerwijs sprake van ongelijkheid tussen beiden. Maar, dit gezegd zijnde, is het wel zo dat men zich moet houden aan de regels die ik uiteengezet heb. Aan de ene kant moeten de slaven en aan de andere kant de meesters worden vermaand. De slaven moeten niet vergeten dat ze geboren werden om te dienen en de meesters moeten niet vergeten dat ze dezelfde aard hebben als hun slaven’.
De opvattingen van Molina en Sandoval zouden van grote invloed blijven op het denken over de slavernij. Een voorbeeld:
Toen in 1662 de Genuezen Grillo en Lomelin de Spaanse Kroon om toestemming vroegen voor de slavenhandel voerde Fray Juan de Castro aan dat het na zoveel jaar ervaring een dwingende noodzaak was gebleken Afrikanen naar Amerika te brengen om arbeid te verrichten waar Indianen en Spanjaarden niet toe in staat waren.
Bovendien ― en daar komt het weer! ― hadden de Afrikanen daarbij nog het voordeel dat ze tot het Christendom werden bekeerd.
Gelukkig waren er ook dappere broeders die hun reputatie in de waagschaal stelden om een krachtig protest te laten horen. Laten we luisteren naar hun stem uit een ver verleden.
Francisco de Jaca en Epiphane de Moirans
Francisco de Jaca (1645-1690), afkomstig uit Aragón, en Epiphane (Epifanio) de Moirans (1644-1689), afkomstig uit de Franche-Comté dat toen Spaans bezit was, betoogden dat Paus Urbanus VIII in zijn brief uit 1639 aan de Apostolische Kamer van Portugal niet alleen bedoeld had dat de Indianen niet tot slaaf gemaakt mochten worden, maar dat dit ook gold voor de Afrikanen.
Jaca en Moirans hebben ervoor gezorgd dat er enige vooruitgang werd geboekt in de vrijwording van de Afrikaanse slaven. Moirans viel de Jezuïeten aan die op sluwe wijze hadden proberen aan te tonen dat de ‘tweede slavenkoper’ geen schuld trof.
Jaca en Moirans veegden de vloer aan met vroegere theologische rechtvaardigingen voor de slavernij die werd beschouwd als zijnde een gevolg van de ‘erfzonde’. Moirans zei dat de Christelijke koningen en vorsten, de Engelse, Portugese en Hollandse handelaren en slavenhouders de dood verdienden omdat ze indirect meewerkten aan het roven van Afrikanen[20].
Over de schuld van de ‘tweede koper’ heeft Fray Francisco de Jaca het volgende te zeggen:
‘Het argument dat ze aanvoeren als excuus en dat ik niet accepteer komt er op neer dat ze alleen maar zeggen weet te hebben van hun eigen aankoop. De vervoerders en de verkopers moesten zelf maar weten wat ze uitspookten en de Hollandse ketters (!) uit Curaçao en Jamaica en de Spaanse vergunninghouders moesten zelf maar uitzoeken of ze die slaven al of niet terecht kochten […] Alsof de doodzonden welke die mensen begaan ook geen betrekking hadden op degenen die aan die handel meedoen’
García López, p. 91
Kortom, alle Afrikanen moesten worden vrijgelaten op straffe van eeuwige verdoemenis. Ook vond Jaca dat de slaven schadeloos gesteld moesten worden en verweet hij de slavenhouders dat ze hun slaven om opportunistische redenen niet wilden laten dopen. Anders zouden ze immers moreel verplicht zijn hun slaven vrij te laten.
Moirans poneerde vijf stellingen
López García, p. 183:
- Niemand mocht slaven uit Afrika kopen of verkopen;
- Alle slavenhouders moesten hun slaven vrijlaten op straffe van eeuwige verdoemenis;
- De slaven moesten door hun meesters schadeloos worden gesteld;
- Slaven die in de kolonies op de suikerplantages werkten hadden het recht om te vluchten en zich ergens anders te vestigen;
- Omdat Kerkvorsten en Christelijke vorsten hadden meegewerkt aan het overbrengen van Afrikanen naar Amerika moesten ze uit hun gebieden worden verdreven. Ze konden er beter voor zorgen dat ze wegkwamen want ze zouden hun vervolging niet kunnen ontlopen.
Het is te begrijpen dat de opvattingen van deze geestelijken bepaald niet bij de toenmalige kerkelijke en wereldlijke autoriteiten in Spanje in goede aarde vielen.
De gouverneur van Havanna, waar de beide Kapucijnen grote moeilijkheden hadden gekregen, zorgde ervoor dat Jaca uit het klooster werd gezet en berecht door de vicaris.
Jaca trok toen in bij Moirans die in een kluizenaarswoning in Cuba woonde. Beide geestelijken werden geëxcommuniceerd en op de boot naar Europa gezet.
Jaca excommuniceerde op zijn beurt de kerkelijke provisor die volgens hem niet de bevoegdheid had gehad om hem, Jaca, te excommuniceren.
In 1685 werden ze vrijgelaten. Het werd hen verboden om nog te preken.
Overgang van de 17e naar de 18e eeuw
In 1683 gaf Carlos II een verklaring uit waarin hij de opdracht gaf om de slaven goed te behandelen In 1685 stelde hij drie vragen aan de Raad van Indië (Consejo de Indias):
- Was het geoorloofd om Afrikanen in de koloniën te hebben en wat zou de schade zijn als ze er niet waren?
- Was er een vergadering geweest van theologen die zich had uitgesproken over de rechtmatigheid van het kopen en vestigen van slaven in de Spaanse koloniën?
- Was er over het vraagstuk van de slavernij geschreven?
De Raad van Indië spelde Carlos wat op de mouw en voerden auteurs aan die de slavernij hadden goedgepraat (Molina c.s.).
Bovendien, zei de Raad, waren er geestelijken die zelf slaven hielden en werd er goed voor de slaven gezorgd[22].
In 1686 deed de ‘Heilige’ Stoel uitspraak inzake een petitie van Jaca en Moirans:
‘er mochten geen Afrikanen onder bedrieglijke voorwendsels tot slaaf worden gemaakt noch verkocht. Gebeurde dat toch dan moesten de slaven schadeloos worden gesteld en vrijgelaten. Toch ging de Curie er ook vanuit dat er ook redenen waren die slavernij zouden kunnen wettigen.’
Aarsbisschop Cibo van ‘De Propaganda Fide’ (= Heilige Congregatie voor de Voortplanting van het Geloof) schreef naar aanleiding van deze uitspraak aan de bisschoppen en nuntius van Spanje en Portugal dat ze deze boodschap moesten overbrengen aan hun priesters en missionarissen.
Zijn verzoek miste echter deels zijn doel omdat de Spaanse bisschoppen en de meeste Spaanse en Portugese priesters afhankelijk waren van de koning en niet van ‘De Propaganda Fide’.
Toen in 1701 het Huis Bourbon op de Spaanse troon kwam gaf Filips V het monopolie op de slavenhandel aan de Franse maatschappij waarin zijn grootvader Lodewijk XIV aandelen had.
De meeste Franse theologen en juristen hielden hun kaken stijf op elkaar. De Franse belangen waren groot in de West. De Franse koloniën waren het dichtstbevolkt met Afrikanen en die waren onmisbaar voor het werk op de winstgevende suikerrietvelden.
Montesquieu (1689-1755) en de Franse slavenhandel
Maar, net als in de 17e eeuw Pascal de kronkelredeneringen van de Jezuïeten in zijn ‘Lettres Provinciales’ (1656-1657) aan de kaak had gesteld en belachelijk gemaakt, was er ook een grote geest in de 18e eeuw die zijn vlijmscherpe pijlen afschoot op de mentaliteit waarmee men slavenhandel bedreef: de Franse jurist en filosoof Montesquieu die in 1748 zijn grote werk ‘De l’Esprit des Lois’ (over de zin van de wetten) in Genève het licht had doen zien.
In de 18e eeuw speelden de Fransen een grotere rol in de slavenhandel dan de Nederlanders.
In die eeuw, de zogenaamde ‘Eeuw van de Verlichting’ waar menig filosoof zo nostalgisch over praat, nam ook de slavenhandel toe in omvang.
De Europeanen genoten volop van de koffie, de suiker en de chocola die werd geproduceerd door de Afrikaanse slaven in de koloniën. Driekwart van de Europese behoefte aan koffie werd gedekt door de plantages in Martinique, Guadeloupe en Frans Guyana.
Op die plantages werkte zwarte mensen aan wie in feite elke menselijkheid werd ontzegd uit vrees dat hun omstandigheden niet te rijmen zouden zijn met het Christelijke beginsel ‘hebt uw naasten lief gelijk uzelven’. In die fameuze eeuw van de Verlichting tierden de racistische vooroordelen welig.
Montesquieu was zich hiervan scherp bewust en verhief in boek XV, hoofdstuk 5 van ‘De l’Esprit des Lois’ zijn stem tegen de slavenhandel. Hij gebruikte voor dit doel een stijlmiddel dat je het best zou kunnen omschrijven als absurde, zwarte humor. Montesquieu stelde zich in de plaats van een slavenhandelaar die hij allerlei redenen liet opnoemen ten gunste van de slavernij. Ik geef ze u in vertaling, maar u kunt de Franse tekst op het Internet vinden als u intikt ‘Montesquieu et l’esclavage’.
De slavenhandelaar spreekt:
- Omdat de Europese volken de volken van Amerika hebben uitgeroeid, moesten ze de Afrikaanse volken tot slaaf maken om zich van hen te kunnen bedienen ten einde die grote hoeveelheden land te ontginnen;
- De suiker zou te duur worden als we geen slaven zouden hebben om het suikerriet te verwerken;
- De mensen over wie het gaat zijn zwart van hoofd tot voeten; hun neus is zo plat dat het hierdoor bijna onmogelijk is hen te beklagen;
- Het is echt niet voor te stellen dat zo’n wijs wezen als God een ziel (met name een goede ziel) in een lichaam zou hebben gezet dat helemaal zwart is;
- Het is zo natuurlijk om te denken dat kleur het wezen van de mensheid bepaalt dat de Aziatische volken die eunuchen maken er altijd op een niet te miskennen manier een stokje voor steken dat zwarten met ons betrekkingen onderhouden;
- Je kan het oordeel over de kleur van de huid gelijkstellen met het oordeel over de haarkleur bij de Egyptenaren ― de beste filosofen van de wereld ― die bij hen zo zwaar woog dat ze alle mensen met rood haar die ze te pakken kregen doodden;
- Het bewijs dat zwarten niet over gezond verstand beschikken is dat ze een kralenketting meer waarderen dan een ketting van goud die in beschaafde landen van zo’n grote waarde is;
- Het is onmogelijk om ook maar te veronderstellen dat die lieden mensen zijn, omdat, als we zouden veronderstellen dat dit zo was, we zouden gaan denken dat we zelf geen christenen waren;
- Het zijn kleine geesten die het onrecht dat we Afrikanen aandoen overdrijven. Immers, als dat onrecht zo groot is als ze beweren, zou het dan niet in het hoofd van de Europese vorsten, die onderling zoveel zinloze verdragen afsluiten, opkomen om een algemeen bindende overeenkomst af te sluiten ten gunste van de barmhartigheid en het medelijden?
De absurditeit van bovenstaande redeneringen is zo dodelijk dat je zou veronderstellen dat het, na kennisname hiervan, meteen zou zijn afgelopen met de infame slavenhandel. Niets was minder waar. Men is nog rustig een eeuw doorgegaan.
Wel is het boek van Montesquieu van invloed geweest op de idealen van de Franse Revolutie van 1789 die de aanzet is geweest voor een langzame kentering in het denken.
Lang voordat door de Franse regering de slavernij werd erkend als een misdaad tegen de menselijkheid schreef Montesquieu:
‘[…] als ik kennis had van iets dat van nut zou kunnen zijn voor mijn vaderland maar schadelijk voor Europa en de mensheid, dan zou ik het beschouwen als een misdaad’.
Nawoord
Als er één ding is dat we ons moeten realiseren is het wel dat slavernij niet tot het verleden behoort maar nog steeds bestaat en andere vormen heeft aangenomen.
Uitbuiting van de ene mens door de andere ligt nog steeds op de loer.
In de Nederlandse pers verscheen eens het bericht dat de Saoedische ambassadeur een Filipijns dienstmeisje vijf en half jaar opgesloten had gehouden en uitgebuit door haar twaalf uur per dag te laten werken en nauwelijks te eten te geven.
En dat voor een salaris van een paar honderd euro in de maand. Ook haar kinderen die ze op verzoek van de ambassadeur had laten overkomen ondergingen dit lot. Snikkend vertelde ze haar verhaal voor de Nederlandse TV.
Overal ligt uitbuiting op de loer. Er zijn kindsoldaten in Afrika, buitenlandse arbeiders worden in Europa (onder andere in Nederland) door criminele uitzendbureaus uitgezogen en onderbetaald. Vrouwen en kinderen worden verhandeld en mishandeld.
Wij hebben met zijn allen de verantwoordelijkheid om te verhinderen dat er mensen als Jaca, Moirans, Montesquieu en anderen blijven roepen in dezelfde woestijn als in vroeger eeuwen.
Noten
[1] Bron: Aristoteles (1e eeuw) ― foto Eric Gaba: String, kopie naar verloren brons door Lysippos, Louvre ARK ID: 010250503
[2] Bron: Paus Nicolaas V (1612-1616) ― Peter Paul Rubens, Plantin-Moretus museum, Antwerpen
[3] Bron: Domingo de Soto ― foto Vicente Alcober Bosch, Segovia
[4] Bron: Handtekening van Bartolomé de las Casas (1559) ― Biblioteca Digital Hispánica
[5] Bron: Fray Alonso de Montúfar O.P. (1877) ― kunstenaar onbekend, uit: http://cdigital.dgb.uanl.mx/la/1080016568/1080016568_08.pdf
[6] Bron: Portret van Philip II (1573) ― Sofonisba Anguissola, Museo Nacional del Prado
[7] Bron: Ernesto Cardenal (2010) ― foto HerbertErwin
[8] Bron: Padre Manoel da Nobrega em Salvador ― foto Andrevruas, Bahia, Brazilië
[9] Serafim Leite, Monumenta Brasiliae, Rome (1956-1968) klopt dit op deze plek?
[10] Bron: Patio Colegio ― foto Mayra Chiachia São Paulo, Brazilië
[11] S. Leite, Historia da Companhia de Jesús no Brasil, t. II, Lisboa Portugalia, 1938, p. 227-230
[12] Bron: Ignatius van Loyola, stichter van de Orde der Jezuïeten ― Peter Paul Rubens, Norton Simon Museum, Pasadena, VS
[13] (Informe sobre la población indígena de la gobernación de Popayán y sobre la necesidad de importar negros para la explotación de sus minas, 1592, in Anuario Colombiano de Historia Social y de la Cultura, I, p. 197-208)
[14] Bron: Molina De Justitia et jure (1759) ― bibliotheek van de Mansutti Foundation, Milaan
[15] Bron: Domingo de Guzmán (1437-1446), stichter van de Orde der Dominicanen ― Fra Angélico, The Yorck Project (2002) 10.000 Meisterwerke der Malerei (DVD-ROM), distributed by DIRECTMEDIA Publishing GmbH. ISBN: 3936122202
[16] Segunda Parte de la Summa … , Zaragoza, Lucas Sánchez (1611)
[17] Bron: Carlos III (circa 1765) ― Anton Raphael Mengs, Museo del Prado, P02200
[17a] Bron: Binnenvoorblad De Instauranda Aethiopum Salute: Historia De Aethiopia, naturaleça, Policia Sagrada y profana, Costumbres, ritos, y Catechismo Evangelico, de todos los Aethiopes con[n]que se restaura la salud desus almas; Dividida En Dos Tomos, illustradas de nuevo en esta segunda imnpression, concosas curiosas y provechosas, y Indice muy copioso (Band 1) Madrid (1647) ― Alonso de Sandoval, Digital Library, Universitätsbibliothek, Universität Heidelberg.
[18] Viaje a las regiones equinocciales del nuevo continente en 1779/1804, uitgave Caracas, 1956, Ministerio de Educación, I p. 338
[19] Bron: Épiphane de Moirans, kapucijner monnik (1694) ― in 1680 gearresteerd als “spion van de koning van Frankrijk”, geketend en naar Havana gestuurd, Mémoires des abolitions de l’esclavage.
[20] Zie: J.T. López García, Dos defensores de los esclavos negros en el siglo XVII, Caracas, 1982, p. 216
[21] Bron: Ordenanzas del consejo real de las Indias (1636) ― Verordeningen van de Koninklijke Raad van Indië: nieuw samengesteld en door koning Don Felipe Quarto … vastgesteld MDCXXXVI, München, Bayerische Staatsbibliothek ― 2 J.rel. 486, europeana.eu
[22] G. Scelle, La traite négrière aux Indes de Castille, Paris, 1906
[23] Bron: Montesquieu ― anoniem, naar Jacques-Antoine Dassier, Collection Chateau Versailles
