Avicenna — Prins der Geneesheren

Marcel Reyners

Wijsheidsweb, 26 november 2019

Inleiding

Avicenna^[1] heb ik vele jaren geleden leren kennen. Ik werkte vanaf 1972 enkele jaren in Tunesië, eerst voor de Dienst Technische Hulp, Den Haag en uitgezonden door het Koninklijk Instituut voor de Tropen in Amsterdam. Namen van medische faculteiten en opleidingen voor verpleegkundigen verwijzen er vaak naar deze Perzisch-Arabische arts.

Een hechtere “band” met hem ontstond toen ik een Frans-Latijnse-Arabische tekst van zijn Leerdicht der Geneeskunst^[2] vond in Marrakesh tijdens een medisch congres.

Nederlandse teksten van Avicenna waren onbestaand en daarom vatte ik het stoute plan aan om daar iets aan te doen. De uitgever lag voor de hand. Goodwill had ik gekweekt bij John Boom, van Boom Pers in Meppel, door vele jaren een korte medische rubriek “Mediacijn” te verzorgen in zijn “Meppeler Courant” onder het pseudoniem V. Salius en ook door op zijn verzoek een boek te schrijven over het besnijden van meisjes^[3],[4].

En toen Organon een bulkafname aanvaardde van 3.000 exemplaren, te gebruiken als “voet tussen de deur” voor artsenbezoekers, was een akkoord snel beklonken. Het vertalen echter heeft ruim twee jaren avond- en weekenden werk gekost tot mijn echtgenote protesteerde en me liet weten niet alleen maar een restaurant- en hotelfunctie te ambiëren.

Opzoekingen naar informatie over Avicenna en zijn werken en zeker dit “Urguzza fi-tibb” of “Poème de la Médecine/Leerdicht der Geneeskunde”^[5] waren in de jaren ‘80 vrij tijdrovend, moeilijk en beperkt.
Ik vond een van de laatste drie overgebleven exemplaren van Anton Deusing’s^[6] Latijnse vertaling uit 1645^[7] in de Groningse universiteitsbibliotheek.

Deusing omschreef zijn vertaling als:

“Canticum Principis Abi Alis, Ibn Sinae, vulga dicti AVICENNAE, De Medicina, seu breve, perspicuum et concinnem digestum Institutionum Medicarum compendium”.

Ik mocht de Canon fotograferen in de bibliotheek van Leeuwarden waar een exemplaar, afkomstig van de vroegere Universiteit van Franeker bewaard wordt.

In het voorjaar 2019 kwam een lang geplande droom uit: op bezoek bij Avicenna in zijn geboortedorp Afshana in het huidige Oezbekistan, als onderdeel van een prachtige reis langs enkele zijderoute steden zoals Boechara, Samarkand en Khiva.

Abu Ali al-Husain ibn Abdullah Ibn Sina, een korte biografie

Wij kennen — een deel — van zijn leven uit eerste hand: Avicenna zelf dicteerde zijn (auto-)biografie aan zijn leerling en compagnon van 25 jaren Al-Juzjani^[9],[10]. Soheil Afnan geeft een zo volledig mogelijke beschrijving met vele vraagtekens en kritische opmerkingen^[11].

Drie geromantiseerde boeken hebben Avicenna’s leven tot onderwerp:

1. Ik, Sina Ibn van de Nederlandse arts Dr. P.H. van der Hoog^[12]
2. Avicenna ou La Route d’Ispahan door Gilbert Sinoué
3. De Heelmeester door Noah Gordon

Avicenna werd geboren in 980 in Afshana, nabij de stad Boechara, waar zijn vader een ambtenaar was. Zijn vader was aanhanger van de Ismaëlitische scheuring binnen de Islam, een stroming die veel weerstand heeft ondervonden.
Boechara was destijds een bekend centrum van wetenschap en cultuur en tevens de hoofdstad van de Perzische Samanieden-dynastie die regeerde over grote gebieden in centraal Azië: Transoxanië, Khorasan en Chorasmië (of delen van het huidige Iran, Oezbekistan, Kirgistan, Tadzjikistan, Turkmenistan en Afghanistan).

Avicenna genoot een vrije opvoeding. Op zijn tiende kon hij alle koranverzen citeren en op zijn 16^de had hij vrijwel alle toenmalige kennis vergaard van zowel geneeskunde en natuurwetenschappen als ook van metafysica. Hij bestudeerde werken van Hippocrates, Plato, Aristoteles, Euclides en Ptolemaeus en kon werken van andere Arabische geleerden raadplegen (al-Kindi, al-Tabari, al-Razi, al-Farabi). Hij was ook bekend met Ayurveda^[13] en Chinese geneeskunst.

Hij vestigde zich als arts en kwam in de gunst van sultan Noeh ibn Mansoer door hem van een ziekte te genezen en kreeg zo vrije toegang tot diens uitgebreide bibliotheek. Hij had alle boeken gelezen op zijn 18^de. Toen deze bibliotheek afbrandde, troosten de mensen zich met: “alle kennis zit toch in Avicenna’s hoofd…”.

Na de dood van de sultan begon een zwerftocht die hem langs verschillende steden bracht. Hij verliet Boechara, 22 jaren jong om les te geven in logica en astronomie in Jurjan, waar hij ook aan zijn Canon begon, een werk dat hem wereldwijd beroemdheid zal bezorgen. Vervolgens verhuisde hij naar Rayy (dichtbij het huidige Teheran) en startte een succesvolle medische praktijk. Hier vond hij ook tijd om een reeks van 30 korte boeken te schrijven.

Toen Rayy werd belegerd, vluchtte hij naar Hamadan waar emir Shams al Daula heerste, wiens lijfarts en vertrouweling hij werd. Overdag moest hij de emir vergezellen en studeren en schrijven werd nachtwerk, gestimuleerd door een glas wijn.
Zijn studenten hadden als opdracht zijn twee belangrijkste werken te bestuderen: de Shifa en de Canon^[14].

Het werk “Kitāb al-Shifā” of “het boek van de Genezing” is bedoeld de onwetendheid van de ziel te genezen en is een encyclopedisch werk over wetenschap en filosofie.
Avicenna begon hieraan in 1014 en voltooide het in 1020.
Het bestaat uit vier delen: logica, natuurwetenschappen, mathematica (rekenen, geometrie, astronomie en muziek) en metafysica. Invloeden van zowel Griekse filosofen, als Perzische en Moslim wetenschappers zijn duidelijk herkenbaar.

Na de dood van de emir wilde Avicenna naar Isfahan verhuizen maar toen de nieuwe emir hier hoogte van kreeg, sloot hij hem op. Deze vrijheidsberoving gaf Avicenna de tijd om verder te schrijven. Na zijn vrijlating trok hij, samen met zijn broer en twee slaven en verkleed als kluizenaar, toch naar Isfahan.
Hij kreeg een positie aan het hof van Ala al Daula als adviseur in zaken van wetenschap en literatuur en begeleidde de emir op zijn militaire tochten.

Op een van die tochten werd Avicenna ziek. Hij kreeg een overdosis van opium toegediend en overleed^[15].
Hij werd begraven in Hamadan.

Karakter

Afnan¹¹ besteedt veel aandacht aan wie de persoon Avicenna dan wel was want in zijn autobiografie valt daar weinig uit op te maken, zo positief als alles klinkt. Of dit aan Avicenna zelf toe te schrijven is of aan zijn leerling en biograaf valt moeilijk te zeggen. Incidentele opmerkingen van latere schrijvers blijven twijfel zaaien over zijn ware aard. Wel is zeker dat hij geen erg populaire figuur was want hij wordt beschreven als een tovenaar en samenzweerder met boze geesten. Ook zijn aanhang van het Ismaëlisme werd hem niet in dank afgenomen en maakte dat hij steeds achterdochtig was.

En toch was hij een gezelschapsmens, nam deel aan feesten, gaf toe aan seksuele uitspattingen, meer dan goed was voor zijn gezondheid. Maar hij ondervond na-ijver omwille van zijn schitterende geest. Dat maakte ook dat hij middelmatigheid haatte. Hij kon in alle hevigheid discuteren met zijn collega’s filosofen en geneesheren en kon zich heel laatdunkend over hen uitlaten. Kortom een complexe persoon in een complexe politieke tijd.

Volgens overlevering zou hij een kwatrijn in zijn moedertaal het Perzisch gedicht hebben:

Hoe zeer verlang ik ernaar
te weten wie ik ben
En wat het toch maar is
dat ik zoek in deze wereld^[16]

Het Avicenna museum in Afshana en het mausoleum in Hamadan

In het jaar 1980 werd wereldwijd zijn geboorte in 980 herdacht.
Tientallen landen gaven een postzegel uit^[17], de UNESCO wijdde een volledige Courier aan Avicenna^[18] en gaf een gedenkpenning uit^[19], de regering van de toenmalige Sovjetrepubliek Oezbekistan opende een museum en medische school in zijn geboortedorp Afshana, op 30 km van Boechara gelegen. Er is zelfs een maankrater naar hem vernoemd^[20].

Het Avicenna museum in Afshana

Samen met mijn vrouw bezochten we het museum, rondgeleid door de vice-rector van de medische school.
Wat mij het meest intrigeerde tijdens dat bezoek was het verhaal van de gelaatsreconstructie door Russische forensische experts, gebaseerd op eerder werk en technieken van Gerasimov^[21] en Ternovsky^[22]. Daarover straks meer.

Het mausoleum in Hamadan

In 1954 werd een nieuw mausoleum voor Avicenna gebouwd in Hamadan, 300 m verder dan het oorspronkelijke graf. Echter, de Islam verbiedt om menselijke resten van overledenen bovengronds te halen en daarom werd een onderaardse gang gegraven voor het transport.

Er kon zo een foto gemaakt worden van de schedel en deze werd voorgelegd aan prof. Gerasimov, die een techniek had ontwikkeld om er een volledig gelaat van te maken gebaseerd op het principe om gelaatsspieren, een voor een en laag per laag, te reconstrueren^[24].
Een uitgebreid verslag van gelaatsreconstructie wordt beschreven door Arzlan Terziaglu, bekeken door een wel erg Turks-gekleurde bril^[25].

De reconstructie van Avicenna’s gelaat werd nog eens overgedaan door het Centre for Anatomy and Human Identification, Medical Sciences Institute, College of Life Sciences, University of Dundee, Dundee, UK^[26].
Als basis diende de in 1954 opgegraven schedel.

Avicenna en zijn werken^[27]

Van zijn hand verschenen ruim 240 boeken^[28], verhandelingen en artikelen over uiteenlopende onderwerpen voornamelijk filosofie en geneeskunde maar ook astronomie, religie, mathematica, muziek, geometrie en geografie. Slechts een honderdtal zijn bewaard gebleven waarvan de twee belangrijkste: de Canon van de Geneeskunde en Het Boek van de Genezing (bedoeld is: genezing van de onwetendheid!).

Zijn verdiensten op het gebied van filosofie staan zeker op hetzelfde niveau als zijn medische, maar blijven verder buiten beschouwing in deze bijdrage.

De “Canon van de Geneeskunde”

The Canon of Medicine of Avicenna is one of the most important and influential writings in the history of science.

Luisa María Arvide Cambra. Department of Philology, University of Almería, Spain.

Gerard van Cremona (1113-1187) vertaalde de Canon in de 12^de eeuw van het Arabisch naar het Latijn en werd geleidelijk het standaard leerboek aan diverse universiteiten (e.g. Montpellier, Salerno, Padua, Bologna, Leuven, Leipzig, Tübingen) omwille van zowel inhoud maar ook — en misschien wel vooral — de systematische weergave van de toenmalige kennis en interpretatie van geneeskunde en verving de teksten van Galenus en Rhazes^{[29],[30],[31],[32],[33]}_. Het werk werd in de loop der tijden in vele talen vertaald (of van commentaren voorzien) zoals Hebreeuws, Chinees, Perzisch, Urdu, Oezbeeks, Frans, Duits en Engels. Tussen 1500 en 1674 verschenen een zestigtal uitgaven in het latijn, gebaseerd op de vertaling van Gerard van Cremona maar vele professoren maakten verbeteringen van de tekst of gaven commentaren of voegden teksten toe (zie^[29] van de hand van Nancy Siraisi en voor haar talloze publicaties over middeleeuwse geneeskunde, zie^[34]).

Structuur^[35]

Het werk is onderverdeeld in vijf boeken en elk boek weer in onderafdelingen zoals samenvatting (“jumal”), hoofdstukken (“fen”) en tractaten (“maqala”).

In boek 1 legt Avicenna de algemene medische en fysiologische principes uit (gebaseerd op de humorentheorie, de temperamenten en het klimaat), beschrijft de anatomie en algemene therapeutische behandelingen.
Deel 1 van de Canon werd vaak als een losstaand boek uitgegeven. Het werd in het Engels vertaald door Cameron Gruner^[36].

Boek 2 geeft 800 behandelingen, remedies en medicijnen in alfabetische rangschikking.
Avicenna geeft hier zijn mening over sommige behandelingen, over hun effectiviteit en waar ze te vinden. Hij geeft ook zeven gouden regels voor het experimenteren met nieuwe behandelingen.

Boek 3 is onderverdeeld in 22 “fens” en behandelt pathologie, diagnose en genezing van aandoeningen gaande van het hoofd naar de voeten.

Boek 4 gaat over ziekten die het hele lichaam aantasten zoals koortsen, zenuwaandoeningen, zweren, breuken, huidziekten en cosmetica…

Boek 5 is een formularium en geeft de samenstelling van 650 behandelingen

De verkorte leer-versie voor studenten: “Urguzza fi ttibb” of het Leerdicht der Geneeskunde

Het leerdicht is een beknopte samenvatting van de Canon in dichtvorm, wat erg gebruikelijk was in die tijd^[37].
Ook dit werk van Avicenna werd door Gerard van Cremona vertaald naar het Latijn.
Net zoals de Canon, heeft dit Leerdicht een belangrijke functie gehad in de overdracht van medische kennis in Europa^[38].

Ik vond een vertaling naar het Frans met de Arabische tekst, vers per vers, aan de overkant van de pagina. Als supplement geven Jahier en Nourreddine de Latijnse vertaling van Andrea Alpagus Bellunensis, hoogleraar medicijnen aan de Universiteit van Venetië^[40]. Deze uitgave was de referentie van mijn vertaling. Een Engelse vertaling bestaat sinds 1963^[41].

Zijn betekenis

Avicenna’s werken worden algemeen beschouwd als een belangrijke bijdrage tot behoud en kennis van wetenschap en een onontbeerlijke schakel tussen de verworvenheden van Grieks-Romeinse cultuur en de Renaissance periode, vooral wat betreft filosofie en geneeskunde.

De bijnamen die hem van verschillende kanten werden en worden toebedacht spreken boekdelen:

• al-shaykh al-Ra’is, de “Meester-Chef” of al-Muallimu’th-Thani, de “Tweede Leermeester”, verwijzend naar Aristoteles.
• Op identieke wijze: de Arabische Galenus
• Rais al-Atibba: “Prins der geneesheren” (princeps medicorum)
• Sharaf al-Mulk: “trots van de Natie”; Naabgha e Sharaq: Juweel van het Oosten
• De “Leonardo da Vinci van de Moslim Wereld”
• In de huidige literatuur komen we ook termen tegen zoals: Polymath^[42], homo universalis …

Niet verwonderlijk dat chauvinisme een grote rol speelt om hem tot een bepaalde gemeenschap of land te rekenen, of het nu Iran is, Oezbekistan, of Turkmenistan.

Zelfs Turkije^[43] claimt dat hij tot hun nationaal patrimonium behoort.
Meer nog, hij zou Jood van afkomst zijn omdat zijn moeder een joodse naam zou hebben gehad (Setorah)^[44].

Bijdragen op geneeskundig gebied

Avicenna wordt vooral geroemd omwille van zijn volledigheid en zijn systematische aanpak.
Niet verwonderlijk dus dat Cyril Elgood^[45] het zo samenvat:

“Medicine was born: Hippocrates created it.
It was dead: Galen revived it.
It was scattered: Rhazes reassembled it.
It was imperfect: Avicenna perfected it”.

Maar wat heeft hij op geneeskundig gebied toegevoegd aan bestaande kennis en kunde? Literatuuronderzoek levert een overvloed aan overzichten en gedetailleerde studies per ziekte, lichaamsdeel en behandelingen^[46].

Voor een recent overzicht van zijn belangrijkste bijdragen, zie Prezi presentatie^[47].

Enkele van zijn vernieuwende inzichten:

• Beschrijving van de Guinea worm besmetting
• De zoete smaak van de urine bij diabetes
• Pillen voorzien van een zilveren en gouden coating
• Speeksel vermengt zich met voedsel als eerste stap van de vertering
• Alcohol als ontsmettingsmiddel
• Intuberen of een tracheotomie uitvoeren
• Bacillen als ziekteverwekkers etc., etc. …

Nog enkele voorbeelden van de originaliteit van Avicenna

Botbreuken

In de Canon beschrijft Avicenna talloze vormen van botbreuken en zijn opvattingen en de huidige medische literatuur volgt in grote lijnen zijn indelingen^[48].

Depressie

Avicenna beschreef meer dan 30 medicinale kruiden voor behandeling van depressies. Sommige daarvan heeft hij zelf geëvalueerd door klinische proeven.

Anatomie

Avicenna vormt de brug tussen Galenus en Vesalius. Zijn beschrijvingen zijn gebaseerd op Galenus maar aangevuld met persoonlijke ontdekkingen. Een mooi voorbeeld is de voorstelling van de bloedcirculatie.^[50],[51]

Anesthesie

In boek III beschrijft Avicenna in detail de behandeling van luchtwegobstructie, inclusief het uitvoeren van een tracheotomie: “Maak een snee in de luchtpijp; strek het hoofd naar achter, grijp de huid vast met haken en maak de incisie in het midden, tussen twee trachea-ringen …”.

Oogziekten

Een cataract operatie wordt in detail beschreven: donkere kamer, patiënt moet naar zijn neus kijken, incisie van de limbus naar de voorkamer van het oog, de troebele lens naar beneden duwen met het instrument en zo houden tot het gefixeerd is^[53].

Preventie^[54]

Hoe gezond te blijven? Avicenna geeft zes gulden regels:

1. Gelijkmatig temperament
2. Gezond eten en drinken
3. Gezonde lucht en omgeving
4. Lichaamsbeweging en rust
5. Balans tussen slapen en waken
6. Psychische toestand en rust (angst, woede, geluk en hun mechanismen, effecten en complicaties voor het lichaam)

Research en ethische princiepen

In boek II sectie 2^[55] beschrijft Avicenna in detail aan welke voorwaarden experimenteel onderzoek moet voldoen en hoe het uit te voeren en is daarmee een voorloper van Evidence Based Medicine^[56].

Conclusie

In zijn Divina Commedia schat Dante Avicenna even hoog als Hippocrates en Galenus.

Hij heeft immers een onschatbare bijdrage geleverd als arts aan het samenvatten van de medische kennis en het verder ontwikkelen ervan en, misschien wel het allerbelangrijkste, aan het systematisch rangschikken van de toen bekende feiten, ten dienste van vele generaties artsen en studenten.

Noten 

^[1] Voor een overzicht van Avicenna zie: wikivisually.com/wiki/Avicenna
^[2] Avicenne (1956). Poème de la Médicine. Al-Husain Ibn ‘Abd Allah Ibn Sina. (Texte Arabe, traduction Française, Traduction Latine du XIII^e siècle avec introductions, notes et index. Jahier Henri et Noureddine Abdelkader). Paris: Société l’édition “Les Belles Lettres”.
^[3] Mijn ervaringen met deze gruwelijk praktijk in Meppel zal ik t.z.t. melden in een apart artikel.
^[4] Reyners, M.M.J. (1993) Het besnijden van Meisjes. Een leven lang leed en pijn. Amsterdam: Boom Uitgeverij.
^[5] Avicenna (1991). Leerdicht der geneeskunst. Meppel/Amsterdam: Boom. Het boekje ligt in talloze tweedehandsboekwinkels voor een prikje te koop…
^[6] Zie: rug.nl/umcg/organization/antonius-deusing/who-was
^[7] Zie: iranicaonline.org/articles/avicenna-xiii “Finally Avicenna’s didactic poem al-Orjuīza was retranslated into Latin by the Netherlander Anton Deusing under the title Canticum (Groningen, 1645)”
^[8] Bron: Antonius-Deusing
^[9] muslimheritage.com/people/scholars/al-juzjani/
^[10] iranicaonline.org/articles/jowzjani-abu-obayd.
^[11]  Afnan, Soheil M. (1958). Avicenna, His Life and Works. London: George Allen & Unwin LTD. Download geraadpleegd op 11 oktober 2019: muslimphilosophy.com/books/afnan.pdf
^[12] nl.wikipedia.org/wiki/P.H._van_der_Hoog
^[13] Zie: Bag A.K. (1986). Ibn Sina and Indian Science. Indian Journal of History and Science. 21 (3): 270-275. repository.ias.ac.in/74669/1/74669.pdf
^[14] De Canon en de verkorte versie Leerdicht der Geneeskunde worden verder uitvoerig besproken.
^[15] Er zijn allerlei verklaringen vermeld in de literatuur: oversekst, kolieken, overdosis (opium en klysma’s) door hemzelf of zijn slaven gegeven, coloncarcinoom.
^[16] Zie Afnan (voetnoot 13) pagina 78 en 82
^[17] Zie: semanticscholar.org/paper/Honoring-Avicenna%2C-the-great-Persian-physician-on-Afshar/f583bf0f4721ed82ac0102e44d1dd6b0b98a1b45
^[18] pdfs.semanticscholar.org/637e/4933611689c645ae3de501d9ae85cf4db415.pdf
^[19] unesco.org/new/en/unesco/prizes-medals/commemorative-medals/anniversaries-historical-events-series/avicenna-980-1037-1980/
^[20] Zie: nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_kraters_op_de_Maan
^[21] Zie: en.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Mikhaylovich_Gerasimov
^[22] bigmed.info/index.php/TERNOVSKY_Vasily_Nikolaevich
^[23] Bron: De reconstructie van zijn gelaat
^[24] survincity.com/2016/03/portrait-of-avicenna/; See also: http://sputnikimages.com/media/107249.html
^[25] dergipark.org.tr/tr/download/article-file/688909
^[26] internationaljournalofcardiology.com/article/S0167-5273(12)01299-5/pdf
^[27] Voor een overzicht, zie: plato.stanford.edu/entries/ibn-sina/#Work.; voor een volledige bibliografie:
^[28] researchgate.net/publication/287698072_Bone_Fractures_as_Viewed_by_Ibn_Sina
^[29] Siraisi, Nancy (1987). Avicenna in Renaissance Italy. The Canon and Medical Teaching in Italian Universities after 1500. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
The Canon and Medical Teaching in Italian Universities after 1500. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
^[30] Zie ook: Arvide Cambra, L.M. (2016). The Editions And The Translations Of Avicenna’s Canon Of Medicine. Researchgate.Net/Publication/326975355_The_Editions_And_The_Translations_Of_Avicenna’s_Canon_Of_Medicine Geraadpleegd op 11 oktober 2019.
^[31] AVICENNA xiii (1987, 2011). The influence of Avicenna on medical studies in the West. iranicaonline.org/articles/avicenna-xiii. Geraadpleegd op 11 oktober 2019.
^[32] researchgate.net/publication/247158067_Thousand-year_anniversary_of_the_historical_book_Kitab_al-Qanun_fit-Tibb-_The_Canon_of_Medicine_written_by_Abdullah_ibn_Sina
^[33] oer2go.org/mods/fr-wikipedia-static/content/a/avicenne.html
^[34] link.springer.com/content/pdf/bbm:978-3-319-56514-9/1.pdf
^[35] Voor een overzicht, zie: en.wikipedia.org/wiki/The_Canon_of_Medicine en wikiwand.com/fr/Qan%C3%BBn_(Avicenne)
^[36] Download: data.nur.nu/Kutub/English/Avicenna_Canon-of-Medicine_text.pdf
^[37] Voor een recent overzicht, zie: researchgate.net/publication/282493470_Avicenna’s_medical_didactic_poems_Urjuzeh_Tebbi
^[38] Rabie El‑Said Abdel‑Halim (2014). The role of Ibn Sina (Avicenna)’s medical poem in the transmission of medical knowledge to medieval Europe. Urology Annals. Jan March 2014, Vol 6, Issue 1. Dit artikel geeft ook een overzichtelijke analyse van de opbouw van het Leerdicht. urologyannals.com/temp/UrolAnn611-4710935_130509.pdf
^[39] Bron: (rechts) researchgate.net/publication/261105461_The_role_of_Ibn_Sina_Avicenna%27s_medical_poem_in_the_transmission_of_medical_knowledge_to_medieval_Europe/figures?lo=1&utm_source=google&utm_medium=organic
^[40] Avicenne (1956). Poème de la Médecine, Urguza fi T-Tibb, Cantica Avicennae. Etabli et présenté par Henri Jahier et Abdelkader Noureddine. Paris: Société d’ Edition «Les Belles Lettres».
^[41] Krueger H.C. (1963) Poem on Medicine. Springfield, Illinois, USA: Charles C Thomas. Dit boek is door Google gedigitaliseerd: babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015003214510&view=1up&seq=8
^[42] en.wikipedia.org/wiki/Polymath
^[43] Zie: quora.com/Was-Avicenna-Turkish-or-Persian
^[44] Zie: terrepromise.fr/2017/10/13/sur-les-traces-davicenne-le-juif-appele-ibn-sibna/ Dit wordt ten stelligste ontkend door Afnan: “Setareh is a pure Persian word, meaning Star”. Pagina 58, waar ook de afkomst van Avicenna’s vader uitvoerig wordt bediscussieerd.
^[45] iranicaonline.org/articles/elgood
^[46] Voor verdere overzichten, zie: www.researchgate.net/publication/247158067_Thousand-year_anniversary_of_the_historical_book_Kitab_al-Qanun_fit-Tibb-_The_Canon_of_Medicine_written_by_Abdullah_ibn_Sina;
homeopathicmedic.blogspot.com/2011/08/islamic-medicine-1000-years-ahead-of.html;
jstor.org/stable/25803758?read-now=1&seq=1#page_scan_tab_contents.
^[47] prezi.com/mgnq3d-wpihh/avicennas-contributions-to-physiology-during-islamic-civili/
^[48] pjmhsonline.com/2007/oct_dec/pdf/aa%20%20%20Bone%20Fractures%20in%20Ibn%20Sina.pdf
^[49] Bron: the anatomy of the vascular system
^[50] researchgate.net/publication/325220707_A_critical_appraisal_of_11_th_century_treatise_by_Ibn_Sina_Avicenna_on_the_anatomy_of_the_vascular_system_Comparison_with_modern_anatomic_descriptions
^[51] onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1111/j.1538-7836.2011.04312.x
^[52] Bron: Normale anatomie van het oog
^[53] De lens werd niet verwijderd omdat hiervoor een grotere incisie nodig.
^[54] researchgate.net/publication/275242862_The_Concept_of_Lifestyle_Factors_Based_on_the_Teaching_of_Avicenna_Ibn_Sina
^[55] herbcraft.org/canon2.pdf
^[56] ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3895573/pdf/AJMB-6-1.pdf
^[57] Bron: Galenus, Avicenna en Hippocrates
^[58] Bron: de Hel