Gerard Wijers
Tijdschrift Vrij, nr.4, april 2011, www.devrijemare.nl
Sommige boeken vragen om onderstreping van zinnen en aantekeningen in de marge. “Een nieuwe wereld” van hoogleraar architectuur- en stedenbouwgeschiedenis Auke van der Woud is zo een boek. Hij schrijft dat in 1848 in Nederland niet alleen de parlementaire democratie begon, maar ook dat het moderne Nederland toen in de steigers werd gezet.
Er werd in hoog tempo en met veel enthousiasme gewerkt aan de bouw van een nieuwe technologische wereld, waarin telefoon en trein een begin vormden van de enorme toename van communicatie- en vervoersmogelijkheden, waaraan wij nu gewend zijn. De nieuwe dynamiek werd gebonden aan kloktijd en rationale planning en ging gepaard met een nieuw besef van macht. Van der Woud citeert een instrumentmaker uit Haarlem, die in 1854 schrijft:
zouden zij (de vorige generaties) dan niet opgetogen uitroepen (bij het zien van alle technische innovaties) ‘alles is mogelijk geworden voor onze nakomelingen’; hoe groot zou hunne verbazing zijn over de macht, die de mens over tijd en ruimte heeft verkregen.
Ik vind het boek vooral interessant, omdat de auteur aannemelijk maakt dat de ontwikkeling van de nieuwe technologische wereld samenvalt met de vorming van een nieuw type mens.
De oude mens voelde zich voor de bevrediging van zijn/haar levensbehoeften afhankelijk van de traditie, van God en van de natuur. De nieuwe mens ervaart een nieuwe vrijheid, gebaseerd op wetenschappelijk-technische beheersing van het leven. Geloof, opleiding, werk, relaties, reizen en consumeren veranderen hoe langer hoe meer van lotsbeschikkingen in keuzemogelijkheden in een wereld, die wordt onderworpen aan menselijk vernuft en verlangen. Het leven wordt rusteloos, steeds nieuwe prikkelende perspectieven worden door de wetenschap ontsloten, de mens is voortdurend in beweging naar meer en verder, “stilstand en rust betekenen achteruitgang en verval”.
Dit boek stimuleert tot een terugblik op mijn eigen ontwikkeling en die van mijn familie, vrienden en bekenden in de context van het moderne Nederland. Ik realiseer me nu pas hoe vaak boeken in mijn kindertijd over techniek gingen: levensbeschrijvingen van mensen als Edison, maar ook boeken met titels als “Met de radiojongens op avontuur”. Mijn vader was gefascineerd door techniek, noemde zichzelf technoloog en nam mij mee naar tentoonstellingen als “Het Atoom”. Later op de HBS werd veel tijd ingeruimd voor het zelf doen van proefjes in practicumlokalen voor natuurkunde, scheikunde en biologie. In onze vrije tijd speelden films, radio, platen, platenspelers, brommers en motoren een grote rol. Techniek was alom aanwezig, aantrekkelijk en vanzelfsprekend.
Wat ik me ook bewust word is hoe wij ons hebben ontwikkeld tot moderne personen met een sterke neiging tot het uitoefenen van macht over ons leven. Hoewel ik zelf hard tegen de grenzen van mijn macht ben aangelopen blijft het moeilijk om mij over te geven aan het levensproces, aan de onvoorspelbaarheid ervan en aan de aangename en onaangename verrassingen die het dagelijks in petto heeft. Overgave is beangstigend en vraagt vertrouwen. Angst genoeg, maar vertrouwen is een schaars goed voor ons modernen.
