De wondere wereld van Carlos Castaneda

Henny Sol

11-9-2020; Uit: Yoga Vizier, www.yoganederland.nl 2020-4

De boeken die Castaneda in de jaren 1960 schreef over de lessen die hij — uiteindelijk als tovenaarsleerling — ontving van Don Juan werden door velen verslonden. Tegenwoordig vermoedt men dat hij zich grondig heeft verdiept in allerlei mystieke en spirituele tradities en het hele verhaal vervolgens uit zijn duim heeft gezogen. Dat zou kunnen, maar maakt dat verschil? Is de vraag of we iets kunnen leren van Don Juan’s lessen niet veel interessanter?

Ter afronding van zijn antropologiestudie wilde Carlos Castaneda omstreeks 1960 het gebruik van drugs (peyote, mescaline) onder Mexicaanse indianen onderzoeken toen hij — samen met een vriend — ergens in Mexico op een busstation belandde. Die wees hem daar op een oude indiaan, Don Juan Matus, die een drugs expert heette te zijn, stelde hen aan elkaar voor en verdween vervolgens van het toneel.
De indringende blik waarmee Don Juan hem toen aankeek bleef Castaneda nog dagen achtervolgen. Don Juan legde later uit dat hij hem “met zijn ogen had gegrepen”. Het was het begin van een jarenlange — al dan niet verzonnen — spirituele reis waarin Castaneda stap voor stap werd ingewijd in de wereld van Don Juan.

Wat zeker in het eerste boek The teachings of Don Juan opvalt is de haast clichématige Westerse domheid van Castaneda die maar weinig begrijpt van wat Don Juan hem vertelt. Aanvankelijk ligt voor Castaneda de nadruk op de effecten van het gebruik van allerlei hallucinerende middelen maar gaandeweg verschuift zijn focus naar de heel andere wereld van Don Juan. Het is ook Don Juan, die in het derde boek Journey to Ixtlan stelt dat het veelvuldige gebruik van hallucinerende middelen slechts nodig was om Castaneda los te slaan uit zijn volkomen verstarde Westerse denkwereld en dat voor wat flexibeler, opener geesten hallucinerende middelen nauwelijks nodig zouden zijn geweest.

Net als in veel andere spirituele en mystieke tradities lijkt het er ook voor Don Juan om te gaan te leren zien dat de wereld niet is zoals je denkt dat die is, dat ook jijzelf niet bent zoals je denkt dat je bent. Het besef dat alles wel eens heel anders zou kunnen zijn wordt dan het begin van een ontdekkingsreis. Een heel lastige reis, want we zijn allemaal uiteindelijk zeer gehecht aan onze gewoontes, onze zekerheden, onze denkbeelden. Het gaat er om in beweging te komen en vervolgens ook in beweging te blijven. De methoden die daarbij kunnen helpen worden in Journey to Ixtlan uitvoerig besproken.

Not-doing

Don Juan stelt dat we de wereld in stand houden doordat we precies menen te weten wat we met elk ding kunnen ‘doen’. ‘Niet-doen’ is het loslaten van dat idee en naar de dingen kijken alsof je voor de allereerste keer kijkt. ‘Niet-doen’ laat dan bijvoorbeeld zien dat dat wat we steeds weer als een stoel beschouwen en gebruiken op honderden andere manieren kan worden beschouwd en gebruikt. ‘Niet-doen’ laat je weer beseffen dat je leeft in een mysterieuze, wonderlijke en uiteindelijk onbekende wereld.

Erasing personal history

‘Doen’ is niet alleen van toepassing op de dingen om ons heen maar ook op wie wijzelf zijn: met de verhalen die wij onszelf voortdurend vertellen over wie wijzelf zijn houden we het beeld dat wij van onszelf hebben in stand. Zo klaagt Castaneda er bijvoorbeeld veelvuldig over dat hij het ook niet weet, dat zijn karakter nu eenmaal zo is, enzovoorts. Don Juan wijst hem dan terecht: het telkens weer naar jezelf en anderen toe in woorden en daden herhalen van je persoonlijke geschiedenis bemoeilijkt het veranderen van denkbeelden, gewoontes, handelingen. Het creëren van onduidelijkheid rond je persoon geeft meer vrijheid de dingen anders te denken, anders te doen. Het gaat daarbij niet alleen om het beeld dat anderen van jou hebben maar zeker ook om het beeld dat je van jezelf hebt; een vastgeroest zelfbeeld loslaten geeft vrijheid.

Being inaccessible

Het voortdurend iedereen op de hoogte houden van waar je bent en wat je doet (social media) maakt het beeld dat jij en anderen van jou hebben zwaarder, minder beweeglijk. Als je bovendien ook altijd maar klaar staat en beschikbaar bent voor iedereen die wat van je wil, maak je het jezelf wel erg lastig om de dingen anders te gaan doen. Dat werkt ook door in je relaties. Don Juan geeft als voorbeeld Castaneda’s relatie met een vrouw op wie hij verliefd was. Castaneda moet dan toegeven dat die relatie niet stand hield omdat hij voortdurend bij haar was, beschikbaar was en dat dat de relatie uiteindelijk had gesmoord.
Minder toegankelijk, minder beschikbaar zijn helpt bij het vager maken van je persoonlijke geschiedenis en kan zo meer ruimte, meer vrijheid geven.

In verband hiermee bespreekt Don Juan ook de ‘mood of a warrior’. Een ‘warrior’ (krijger, strijder) doet de dingen doelbewust, weet precies waarom hij ergens naar toe gaat of juist niet, heeft altijd een doordacht plan en gaat vervolgens aan de slag in het besef dat alles ook wel eens volkomen anders zou kunnen gaan lopen:

 A warrior is a hunter. He calculates everything. That’s control. But once his calculations are over he acts. He lets go. That’s abandon.

(Castaneda, 1974, p.135)

Disrupting the routines of life

Niet alleen in denken maar ook in handelen moeten we in beweging komen. Het gaat er dan om de routinematige ‘flow’ van je leven te verstoren. Bij het weerstand bieden tegen het gedachteloos volgen van ingesleten patronen gaat het vooral om niet doen wat je gewoon bent te doen. Allereerst zul je je dan bewust moeten worden welke gewoontes je zoal hebt. Misschien ben je verslaafd aan je mobiel, gamen of je werk, misschien volg je altijd dezelfde route naar je werk of wil je perse zondagavond alle voetbalwedstrijden zien. Het kan van alles zijn. Tegen gewoontes ingaan (zowel de slechte als de goede!) maakt je haast vanzelf beweeglijker, flexibeler.

Death is an adviser

Tegen je gewoontes ingaan is niet eenvoudig. Je neemt je bijvoorbeeld vast voor morgen te beginnen met het inventariseren van je gewoontes omdat je nu even te druk bent met andere dingen, maar morgen komt nooit. Veranderen kan alleen maar hier-en-nu beginnen. Don Juan raadt Castaneda aan te gaan beseffen dat zijn leven eindig is, dat de dood hem wacht en dat hij dus slechts een beperkte tijd heeft om de dingen aan te pakken.

Assuming responsibility

En wat ga je doen als je met veel moeite in beweging gekomen bent, als een echte ‘warrior’ de dingen doelbewust en doordacht aan probeert te pakken, je los aan het worstelen bent van je gewoontes en vastgeroeste denkbeelden en het blijkt toch veel lastiger dan je had gedacht? Anderen, de buitenwereld, de omstandigheden de schuld geven schiet niet echt op. Het je laten dwingen door de omstandigheden is toch ook een persoonlijke keuze. Het gaat steeds om de afwegingen, de keuzes die jij zelf maakt. Elke keuze heeft gevolgen. Als je kiest moet je ook de werkelijke gevolgen van die keuze accepteren. Dus neem de verantwoordelijkheid op je voor je handelingen én de al dan niet verwachte gevolgen.

Losing self-importance

Houd tot slot op met jezelf heel belangrijk te vinden want als je dat doet zul je al snel anderen minder belangrijk vinden. Dan kijk je niet goed en kunnen de dingen fout lopen, want in wat er gebeurt speelt toch steeds weer alles en iedereen mee.

Misschien zijn Castaneda’s boeken pure fantasie maar zoals gezegd wat doet dat er toe. Het is ongetwijfeld in lijn met de lessen van Don Juan om te stellen dat we de wereld elke seconde uit onze duim zuigen, dat we — anders gezegd — niets anders hebben dan onze verbeelding en dat we het daarmee zullen moeten doen. Zo’n inzicht morrelt aan zekerheden, vooroordelen en maakt ons attent op de mogelijkheid dat de wereld wel eens heel anders zou kunnen zijn dan wij gewend zijn te denken. Of om Don Juan’s eigen woorden aan te halen:

(…) the world is weird because it is stupendous, awesome, mysterious, unfathomable; my interest has been to convince you that you must assume responsibility for being here, in this marvelous world, in this marvelous desert, in this marvelous time. I wanted to convince you that you must learn to make every act count, since you are going to be here for only a short while, in fact, too short for witnessing all the marvels of it.

(Castaneda, 1974, p. 97)

Noten

^[1] Bron: Maya — illustratie fszalai, ai gegenereerd, pixabay
^[2] Bron: Toltec Warriors — foto Arian Zwegers, Atlantean columns on Pyramid B in form of Toltec warriors, Tula (Mexico)
^[3] Bron: Magisch boek — ai illustratie Chris0223, pixabay