Gerard Wijers
Tijdschrift Vrij, nr. 1, april 2010, www.devrijemare.nl
Op een warme nazomermiddag, tegen het einde van mijn psychologiestudie, werd mijn aandacht getrokken door een boek over Joodse mystiek. Ik zag het staan bij De Slegte en gaf toe aan de impuls om het te kopen, ondanks mijn totale onbekendheid met het onderwerp.
Deze aankoop markeerde het begin van een nog steeds voortgaande zoektocht naar het soort kennis, dat ik in de academische psychologie heb gemist.
Binnen de verruiming van mijn geestelijke horizon tekende zich geleidelijk een merkwaardige favoriet af: Satan. In de Joods mystiek wordt hij beschouwd als de tegenstander op de weg, waarop de mensheid is terecht gekomen sinds het begin van de beschavingsgeschiedenis, na het eten van de vrucht van de mythische boom van de kennis van goed en kwaad. In de Joods overlevering wordt verteld dat een deel van God twijfelde aan de schepping van de mens. Zou de mens geen misbruik maken van de vrijheid en de creativiteit, verbonden met het zijn “naar het beeld Gods”? Dit sceptische deel van God hindert en remt de eigenmachtig optredende mens, die zich in zijn zelf geschapen culturele en maatschappelijke orde losmaakt van de Schepper en de schepping. Hij hindert door in het lichamelijke, dierlijke deel van de mens de natuurwet te handhaven en de mens zo binnen de orde van de natuur te binden aan de daarin vastgelegde ontwikkelingsweg. Satan werkt in het duister, in het onbewuste, streng en genadeloos de natuurwet handhavend. In het oude testament staat beschreven hoe de aartsvader Jacob in de nacht met hem worstelde, overwon en vroeg om zijn zegen. Die kreeg hij met een slag op zijn heup en een nieuwe naam “Israël”. Volgens een kabbalistische traditie staan de Hebreeuwse letters voor getallen. Als de getalswaarden van de namen Jacob en Satan bij elkaar worden opgeteld is de som gelijk aan de getalswaarde van Israël. De overlevering vertelt dat Jacob de Satan in zich zelf heeft opgenomen. Eigentijds geformuleerd: Jacob is zich door reflectie op wat hem als beschaafd mens stoorde ― waar hij onder leed ― bewust geworden van zijn dierlijke fundament en heeft dat opgenomen in zijn zelfbeeld. Een vorm van psychoanalyse!
Voor mij is dit, hoe paradoxaal het ook klinkt, een bevrijdend verhaal. Het heeft me geleerd dat het sterk in mij levende verzet tegen de bestaande, beschaafde orde een positieve betekenis krijgt als ik er bij stil sta, me afvraag waar het vandaan komt en wat het betekent. In mijn jeugd manifesteerde het verzet zich vooral negatief, als moeite met schools leren en aanpassen aan het maatschappelijk rollenspel. Ik voelde me belemmerd in mijn ontwikkeling en niet thuis in de samenleving. Later ben ik het, onder invloed van de kabbala, gaan beschouwen als een onmisbaar middel tot bewustwording van wat het betekent om mens te zijn in deze wereld: Vrij om onze beschaving verder te ontwikkelen, maar alleen door verbondenheid met de natuur, de ecologische basis van ons bestaan. Zonder het lijden onder de hindernis in mijn ontwikkeling was ik een goed aangepaste, onkritische psycholoog geworden, zonder cultuurhistorisch besef, zonder innerlijk weten van de natuurlijke grond van ons bestaan en zonder vertrouwen in de werkzaamheid daarvan.
Echte vrijheid ontstaat alleen in de worsteling met onze eigen natuur, nadat we het storingssignaal in de natuurlijke diepte van onze belevingswereld serieus hebben leren nemen. Pas daardoor kunnen we afstand leren nemen van de maatschappelijke druk tot conformering aan de heersende meningen en gedragswijzen en pas daardoor ontstaat innerlijke ruimte voor de creativiteit, waarmee wij kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van een duurzame samenleving, in overeenstemming met de ecologische eisen, die het leven op aarde aan ons stelt. Vrijheid door erkenning van gebondenheid aan de natuurwet, aan de dynamiek en moeilijk te doorgronden complexiteit van het aardse ecosysteem.
Onze laatmoderne samenleving wordt gedomineerd door de vrijheid om te kiezen wat je wilt, waar je zin in hebt, wat je lekker vindt, wat je goed acht.
De markt, de democratische verworven rechten en de technische mogelijkheden bevorderen deze keuzevrijheid, maar belemmeren het stilstaan bij de innerlijk ervaren hindernis. De storing wordt weggewerkt met pillen, afleiding en verdringing. In hoog tempo scheppen we een virtuele wereld, waarin we ons online kunnen isoleren van de echte wereld, met de daarin werkende natuurlijke wisselingen van licht en donker, voorjaar en herfst, groei en verval, lust en onlust. In de naam van deze vrijheid vervreemden wij van de natuurlijke kringloop van het bestaan, met alle verwoestende gevolgen van dien.
De echte vrijheid is geen recht op onbelemmerd geluk, dat iedereen van jongs af aan kan opeisen. Echte vrijheid wordt verworven in een langdurige strijd met de duistere en niet zelden angstaanjagende tegenstander in ons zelf, die heerst over ons lichamelijke dierlijke zelf. Jung noemde dit deel van ons zelf “schaduw”, het negatief van onze maatschappelijke rollen spelende persoonlijkheid. Zonder confrontatie met de schaduw geen vrijheid van enige betekenis. In de gerichtheid op deze vrijheid voel ik mij verbonden met het werk van Marieke en gemotiveerd om zo nu en dan een column te schrijven voor het nieuwe tijdschrift VRIJ.
[1] a latin translation by Paulus Ricius of Gikatilla’s most influential kabbalistic work
