Harm Jaap Hartmans
Boeken over het stoïcisme worden de laatste tijd bijzonder goed verkocht. Er zijn tegenwoordig meer mensen die zich laten inspireren door de Stoa dan er ooit waren in de klassieke oudheid. In een tijd waarin crises elkaar in een moordend tempo opvolgen, zoeken veel lezers naar houvast. We zijn gewend ons heil te zoeken in techniek en wetenschap, maar steeds vaker blijkt dat de wetenschap lang niet overal een oplossing voor heeft. Met Artificial Intelligence lijkt techniek zelf ook aanleiding te kunnen geven tot allerlei doemscenario’s. Dit alles lijkt zich te kristalliseren in een blijvende ‘permacrisis’.
Kunnen klassieke filosofen ons helpen om hiermee om te gaan?
Meaning Crisis
De wetenschap heeft ons veel geleerd over de menselijke nietigheid in een zich oneindig uitdijend universum dat, gedetermineerd door natuurlijke wetmatigheden, door een kosmisch toeval zou zijn ontstaan. Religieuze zekerheden zijn weggevallen en het menselijke leven lijkt zinloos te zijn geworden. Verkeert de moderne mens, verdreven uit het centrum van de kosmos, zich in een staat van ‘Meaning Crisis’?
De Canadese filosoof en cognitief wetenschapper John Vervaeke meent van wel. Vervaeke heeft nog weinig boeken geschreven, maar zoals dat tegenwoordig wel vaker gaat, zijn videoserie ‘Awakening from the Meaning Crisis’ op YouTube heeft hem al meer volgers opgeleverd dan een academische publicatie ooit zou kunnen doen. John Vervaeke is van mening dat klassieke filosofie ons kan helpen om de Meaning Crisis te overwinnen.
Te beginnen met Socrates. In zijn laatste reeks video’s verbindt hij de laatste inzichten van de cognitieve wetenschap met de filosofie van Socrates. Het is in feite een uitgebreide cursus om als een moderne Socrates door het leven te gaan. Een moderne Socrates moet allereerst een onderzoekende houding aannemen.
“Een leven dat niet wordt onderzocht, is het niet waard om geleefd te worden”,
zo luidt immers een van de bekendste uitspraken van Socrates
Plato’s Apologie: 38a5-6
Revival klassieke filosofie
John Vervaeke’s interesse voor klassieke filosofie werd aangewakkerd door het boek ‘What is ancient philosophy’ (2002, vertaling van ‘Qu’est-ce que la philosophie antique’ uit 1995) van de Franse classicus Pierre Hadot. Pierre Hadot staat aan het begin van de huidige revival van de klassieke Westerse filosofie.
Nu is klassieke filosofie natuurlijk nooit echt weggeweest uit de westerse cultuur. Al sinds de oudheid zijn er meerdere Renaissances geweest die teruggrepen op de klassieke oudheid. Het is echter niet zo vanzelfsprekend dat een classicus de oudheid gaat benaderen als inspiratiebron voor het leven zelf. Normaliter benaderen classici en historici het verleden als iets dat op zichzelf staat en dat ook als zodanig bestudeerd moet worden. Het verleden is daarbij zo eigenaardig, dat alleen echte specialisten er na veel studie iets van kunnen begrijpen. Pierre Hadot keerde zich tegen deze academische benadering van de klassieke filosofie, omdat hij inzag dat veel klassieke filosofie in essentie praktisch (en zelfs therapeutisch) van aard was. Een levenswijze.
Nu waren het oorspronkelijk niet de academici die de klassieke filosofie van de dagelijkse praktijk naar de studeerkamer hadden verwezen. Deze ontwikkeling was al begonnen met de opkomst van het christendom. Waar in Azië oosterse levensfilosofieën uit de oudheid nog tot op de dag van vandaag hun relevantie voor het dagelijkse leven behielden en zich vaak zelfs naast elkaar konden blijven ontwikkelen, eisten in het Westen de monotheïstische religies exclusiviteit op als het ging om levensvragen.
Modern stoïcisme
Socrates had in de klassieke filosofie een belangrijke rol gespeeld door de blik nadrukkelijker dan voorheen op de mens zelf en het dagelijks leven te richten. In de Hellenistische tijd kwam de focus van de klassieke filosofen nog meer op de levenspraktijk te liggen. Klassieke filosofie werd zelfs therapeutisch van aard, zoals ook Martha C. Nussbaum schreef in haar boek ‘The Therapy of Desire: Theory and Practice in Hellenistic Ethics’ (1994).
Kan Hellenistische therapie een oplossing bieden voor de Meaning Crisis waarin de moderne mens zich verkeert?
De huidige populariteit van de Stoa heeft nog weinig met het actuele crisisgevoel te maken. Daarvoor is deze negatieve stemming nog te recent. De populariteit van het stoïcisme heeft voorlopig meer te maken met de zoektocht van de moderne mens naar geluk en succes. Het zoeken naar een betekenisvol leven kan hierbij ook een rol spelen, maar dan waarschijnlijk meer om een leegte te vullen dan om een existentiële crisis te bezweren.
Haal het maximale uit jezelf
De filosofie van het stoïcisme blijkt bijzonder goed te passen in het streven van de moderne mens om het maximale uit jezelf te halen. De stoïcijnse filosofie staat er vooral om bekend minder waarde te hechten aan emoties. Storende emoties lijken succesvolle mensen vaak af te leiden van het doel dat ze willen bereiken. Een dosis Stoa is dan een geschikt medicijn. Stoïcisme kan daarnaast ook rust geven aan mensen die worstelen met hun emoties en voor wie oosterse filosofieën te exotisch, esoterisch of ascetisch zijn.
De huidige populariteit van het stoïcisme is vooral te danken aan het succes van een aantal populaire auteurs en influencers, zoals de Amerikaanse lifestyle guru Tim Ferriss, die zelf aangeeft dat Seneca’s ‘Letters from a Stoic’ zijn favoriete boek is, en vooral Ryan Holiday, schrijver van de best seller ‘The Obstacle is the Way’, dat grotendeels gebaseerd is op Stoïcijnse ideeën. Stoïcisme blijkt ook populair te zijn onder sporters en coaches.
In Nederland promoot Olympisch schaatskampioen Mark Tuitert het moderne Stoïcisme met zijn boek ‘Drive. Train je stoïcijnse mindset’.
De huidige aantrekkingskracht van het Stoïcisme lijkt dus vooral te liggen in wat de moderne mens voor zichzelf belangrijk vindt. Op zich is hier niets mis mee. Selecteren op wat nu op dit moment relevant is voor het leven, is normaal en iets van alle tijden. De Late Stoa uit de Romeinse tijd had ook al andere kenmerken dan de vroege Stoa uit de Hellenistische tijd. Dat het moderne Stoïcisme moet worden aangepast om meer in overeenstemming te worden gebracht met moderne wetenschappelijke inzichten, vindt ook Massimo Pigliucci, een prominent aanhanger van het moderne Stoïcisme.
Dit alles leidt wel tot de vraag in hoeverre de filosofie van de Stoa kan worden aangepast, zonder dat het zijn essentie verliest.
Essentie van het Stoïcisme
Logos
Massimo Pigliucci is naast modern Stoïcijn ook een strijdvaardig en sceptisch bestrijder van pseudowetenschap. De wetenschappelijke methode is voor hem een absolute maatstaf voor menselijke kennis. Dat strookt helaas niet helemaal met de klassieke Stoa. Klassieke Stoïcijnen gingen ervan uit dat in de kosmos alles met elkaar samenhangt en dat die samenhang wordt bepaald door de Logos. Het bestaan van de Logos is echter een centrale metafysische claim waarvoor geen wetenschappelijk bewijs kan worden geleverd. Ironisch genoeg was het concept van de Logos in de Oudheid zelfs een belangrijke stimulans voor de beoefening van zoiets esoterisch als de astrologie.
Kosmopolitisch
De meest prominente exponenten van de klassieke Late Stoa waren de aristocraat Seneca, de vrijgemaakte slaaf Epictetus en de keizer Marcus Aurelius. Het moderne stoïcisme heeft zich nog niet zo verspreid over alle lagen van de bevolking. De laatste tijd raken we in het Westen meer en meer geobsedeerd door het begrip ‘identiteit’ en onze verschillende etnisch-culturele achtergronden. Verschillen worden meer benadrukt dan al het gemeenschappelijke dat ons als mensen bindt. Voordat het moderne Stoïcisme in dit polariserende klimaat ten prooi valt aan een soort toxisch tribalisme (zoals bijvoorbeeld ‘Broicism’ in de VS), moeten we ons goed realiseren dat de klassieke Stoa een uitgesproken kosmopolitische filosofie was. In de Stoïcijnse ‘Kosmopolis’ werd ieder mens omringd door concentrische kringen van medemensen. Of zoals dichter Jules Deelder het zei:
“De omgeving van de mens is de medemens”.
Holistisch
In de moderne westerse samenleving zijn wij geneigd om ons leven onder te verdelen in deelgebieden die heel goed los van elkaar kunnen staan. Zo is ons werkzame leven vaak strikt gescheiden van ons privéleven. We kunnen er in onze tijd probleemloos voor kiezen om even parttime Stoïcijn te zijn om een specifiek levensdoel te halen.
In de klassieke oudheid was dat ondenkbaar. Klassieke Stoïcijnen hadden een holistische levenswijze gericht op deugdzaamheid in alle aspecten van het leven. Eigenlijk kon men pas na het levenseinde echt zeggen of iemand als een waar Stoïcijn had geleefd. Deze holistische levenswijze bestond uit ‘leven volgens de Natuur’, een Natuur die bestuurd werd door een bovennatuurlijke Logos.
Stoïcijnse inspiratie
Misschien is het wel goed dat veel moderne mensen zich niet meer volledig en exclusief willen binden aan een bepaalde geestelijke stroming. Het is wellicht ook een geruststellende gedachte dat we ons kunnen laten inspireren door de Stoa zonder dat er verwachtingen bestaan om vroeg of laat toe te treden tot een Stoïcijnse orde. Net als in de oudheid is er geen officiële Stoïcijnse autoriteit, een religieus instituut of een klasse van Stoïcijnse guru’s die je als volgeling onvoorwaardelijk zou moeten volgen. Zoiets past niet meer in de huidige westerse tijdgeest waarin individuele autonomie centraal staat. We kunnen zo ons voordeel doen met bepaalde Stoïcijnse inzichten terwijl we andere aspecten van de klassieke Stoa negeren of zelfs verwerpen.
Kortom, we kunnen ons nu vrijblijvend door de Stoa laten inspireren. Het grote voordeel is dat de overgeleverde geschriften van de Romeinse Stoïcijnen ook in vertaling heel goed leesbaar zijn. De Meditaties van Marcus Aurelius zijn heel geschikt voor op onze nachtkastjes en het Zakboekje van Epictetus past ook prima in moderne kleding. Veel lezers, waaronder vele beroemdheden, geven aan dat ze er echt iets aan hebben, zowel in goede tijden als in tijden van crisis.
