Anton Simons
Woensdag 20 juli 2016, simons-ideeen.blogspot.nl
In L’uso dei corpi zegt Agamben zo’n beetje tussen neus en lippen door dat hij niet akkoord gaat met de visie waarin handeling of actie tot grondbegrip van de politiek wordt verklaard, zoals bij Hannah Arendt. Haar visie heeft oude papieren. Het begrip handelen is in het Latijn actio, waarmee het Griekse praxis wordt vertaald. En al Aristoteles voert de politiek terug op het handelen.
Echter, Agamben wijst erop dat de term actio in het oude Rome geen politieke betekenis had, maar een juridische en religieuze:
Actio verwees in Rome bovenal naar het proces. De rechtsinstellingen begonnen op die manier het domein van het recht in drie hoofdcategorieën te verdelen: personae (rechten van personen), res (zakelijke rechten) en actiones (het procesrecht). Actionem constituere betekent derhalve ‘een proces instellen’, zoals agere litem of causam ‘een proces voeren’ betekent. Aan de andere kant betekent het werkwoord ago oorspronkelijk ‘een offer brengen’ en, volgens sommigen werd daarom in de oudste sacramentaria de mis gedefinieerd als actio en de eucharistie als actio sacrificii. (L’uso dei corpi. p.46-47)
De hele inzet van Agamben zelf bestaat erin, de term ‘gebruik’ tot politieke hoofdcategorie te maken. Wellicht kunnen we, vanwege de afsluitende betekenis van dit boek, L’uso dei corpi, de hele politieke filosofie van Agamben zien in het licht van deze verschuiving. Politiek heeft te maken met levensvorm, ontmantelende macht en middelen zonder doel. Zien we het vooral als een vorm van handelen, dan ontgaat ons het specifiek politieke en blijven we politiek opvatten in juridische en religieuze termen. Daarmee relateren we het aan het proces, het oordeel en het offer, evenzovele legitimaties van geweld.
Maar wat betekent het dat Agamben hier wel wijst op het Latijn? Slaat de juridisering pas toe na de filosofie van Aristoteles? En is het praxis-begrip, wanneer we dat niet primair juridisch en religieus opvatten, niet meer van invloed geweest op de filosofische traditie? Lezen we door, dan zien we in de politieke filosofie hier en daar het alternatieve handelingsbegrip doorschemeren, dat we met Aristoteles en Paulus kunnen organiseren rond de term inoperosità (onwerkzaamheid). Aan het slot van zijn beschouwing komt Agamben terug op Marx, die zich beperkte tot de analyse van productievormen en niet meer toekwam aan de onwerkzaamheid in de klassenloze samenleving. Agamben zou graag een analyse willen hebben van de onwerkzaamheid en levensvormen die al te vinden zijn in de kapitalistische samenleving. Wellicht moeten we zijn beschrijvingen van de Franciscaanse beweging en van Tiepolo’s Pulcinella-tekeningen zien als een voorschot op die analyse.
Vooral de verhouding tot Arendt is interessant, omdat zij het handelingsbegrip zo nadrukkelijk centraal stelt in haar begrip van politiek en zich bij voorkeur richt op de Romeinen. Voor tal van andere aspecten, bijvoorbeeld totalitarisme, vluchtelingen en kampen, maakt Agamben volop gebruik van Arendt. Maar hij wil die analyses dus opvatten vanuit een ander basisconcept, het gebruik. Zoals we zagen is dit verbonden met het tricky onderwerp slavernij. Gebruik is bij Aristoteles ondenkbaar zonder het gebruik dat de meester van zijn lichaam maakt met behulp van de slaaf, en uiteraard het gebruik dat hij maakt van diens lichaam. Daarmee wordt ook de eigendom, ook zo’n belangrijke categorie bij Arendt, buiten werking gesteld. De slaaf is eigendom omdat je gebruik van hem maakt, niet andersom.
We zouden Arendt verder kunnen deconstrueren, maar we moeten er ook bij stilstaan waarom Agamben dat niet doet en het laat bij zijn korte cursieve intermezzo. Is het uit respect voor haar werk? Dat is geen overtuigende hypothese, want Agamben heeft geen moeite met bondige, scherpe kritiek. Wellicht moeten we eerder denken aan de tamelijk beperkte functie die kritiek bij Agamben heeft. In het algemeen gebruikt hij auteurs om in zijn denkavonturen stappen vooruit te zetten. Het is inderdaad de vraag wat we zouden opschieten met een radicale ontmanteling van Arendts politieke filosofie. De instrumenten uit haar gereedschapskist zijn ook zonder die kritiek al onmiddellijk bruikbaar.
Het gaat in deze kwestie om het Griekse krisis, dat zowel oordeel als onderscheid betekent. Volgen we het ethos waarmee Agamben gebruik maakt van Arendt, dan zouden we dat kunnen opvatten als een statement. Terwijl Arendt goed Kantiaans het denken verbindt aan het oordeel, zoekt Agamben naar een neutralisering van basisdifferenties rond het begrip ‘ononderscheidbaarheid, indiscernibilità, dat we rustig kunnen opvatten als tegengesteld aan het oordeel.
Maar hoe zit het dan met het onderscheid tussen praxis en actio, en daarmee dat tussen politiek, recht en godsdienst? Kunnen we de levensvorm bijvoorbeeld opvatten als een vorm van handelen, van praxis? Daarover is Aristoteles helder, volgens Agamben. Een praxis is anders dan poièsis niet gericht op een goed buiten zichzelf, maar bevat dat goed in zichzelf. Maar wanneer een slaaf handelt, dan moeten we dat opvatten in instrumentele zin, als gebruik dat gericht is op iets buiten zichzelf. Maar het is ook weer geen poièsis, de slaaf creëert geen product, maar gebruikt zijn lichaam ten dienste van de meester, zijn handelen is het gebruik van die meester voor poièsis of praxis, maar is dat zelf niet.
Met zijn voorgestelde verschuiving van handeling naar gebruik als centrale notie van de politiek relativeert Agamben dus dat handelen. Niet alleen het handelen volgens de Romeinen in religieuze en juridische zin, ook in de zin van Aristoteles en de hele traditie die eraan schatplichtig is, tot en met Marx en Arendt.
De radicaliteit van zijn voorstel ligt enigszins verscholen, haast ononderscheidbaar, tussen zijn essays, observaties, interpretaties.
Misschien moeten we dat maar zo laten. Als er een ding van belang is, dan is het de bescherming van de term gebruik tegen het enorme actieverlangen waarvan de westerse samenleving doortrokken is, actie als interactie, interventie, revolutie, en actie als doel in zichzelf, vervulling van mogelijkheden.
Om mogelijkheden als mogelijkheden te laten bestaan, zoals volgens Agamben de bedoeling was van Aristoteles, dus ook wanneer ze niet worden gerealiseerd, hebben ze misschien een zekere schemer nodig, een halfduister waarin je de zaken net niet scherp kunt onderscheiden.
In die zin is deze blog hartstikke politiek. Ik heb geen geheimen, u bent van harte uitgenodigd om kennis te nemen van de filosofie en te gebruiken zoals u het wil. Maar ik kom niet bij u op bezoek om u de inhoud door de strot te duwen. U behoudt alle rechten en ik respecteer uw sacrale integriteit.
[1] Bron: Hannah Arendt
