Het onbewuste volgens Jung

Henny Sol

2-7-2023; Uit: Yoga Vizier, www.yoganederland.nl 2023-3

Het ene moment denk ik het ene, het andere moment het andere. Maar waar is mijn vorige gedachte dan gebleven? Hij bevindt zich nog ergens want ik kan me hem weer te binnen brengen. Freud noemde die plek het onbewuste en hij liet zien dat de inhoud van dat onbewuste wat we doen en hoe we ons voelen beïnvloedt. Voor hem was het onbewuste een soort afvalbak voor het bewustzijn. Jung was het daar uiteindelijk niet mee eens. Hoe zag Jung het onbewuste?

We nemen niet alles waar. En van dat wat we wel waarnemen zijn we ons maar ten dele bewust. Hetzelfde geldt voor wat we denken en voelen. Halfbewuste waarnemingen, glasheldere gedachtes, vage gevoelens. Van binnen gebeurt van alles. Soms is wat gebeurt heel duidelijk en soms nauwelijks merkbaar.

Dat slechts een fractie van wat wij ervaren ons bewustzijn bereikt betekent ook dat ons onbewuste over veel meer gegevens beschikt en daardoor soms betere besluiten kan nemen dan wijzelf. Vandaar dat we er soms eerst eens een nachtje over slapen; overdag zijn wijzelf te dwingend aanwezig en is het lastiger om te luisteren naar wat het onbewuste ons te zeggen heeft.

De structuur van de psyche

Jung gebruikt voor dat gebeuren binnenin het beeld van een oceaan. Onze psyche is de oceaan en het Ik dat zich dingen bewust wordt is dan een bootje dat op het water drijft. Of een zoeklicht dat ‘s nachts een klein stukje van die oceaan beschijnt terwijl het water doorgaat met bewegen.

The ego is only a bit of consciousness which floats upon the ocean of dark things

(Jung, 1976, p. 21)

Het zoeklicht beschijnt slechts een heel klein gedeelte van het totale wateroppervlak. De rest is onzichtbaar. En misschien is nog iets zichtbaar vlak onder dat stukje water waar het licht op valt maar ook de honderden meters daaronder zijn onzichtbaar. Dat schetst de verhouding tussen het onbewuste en het bewuste.

Jung stelt dat de structuur van onze psyche zich net als de structuur van ons lichaam in miljoenen jaren heeft ontwikkeld. De structuur van ons lichaam is voor elk mens hetzelfde. Hetzelfde geldt volgens Jung voor de structuur van de psyche.

In de psyche onderscheidt Jung naast het Ik-bewustzijn twee onbewuste lagen: het persoonlijke en het collectieve onbewuste. Het persoonlijk onbewuste omvat alles wat we ons ooit bewust zijn geworden én alles wat we hebben ervaren maar ons (nog) niet bewust zijn geworden. Daarin verschilt Jung van Freud: voor Freud bevat het onbewuste slechts wat ooit bewust is geweest. Voor Jung is het onbewuste de voedingsbodem waarop het Ik-bewustzijn kan ontstaan en bevat het ook wat nooit bewust is geworden.

I would say that the thing that comes first is the unconscious and that consciousness really arises from the unconscious condition

(Jung, 1976, p. 8)

Het Ik als complex

Het besef een Ik te zijn is bij de geboorte nog niet aanwezig en ontstaat vaak pas jaren daarna. Het Ik is volgens Jung een complex, een samengesteld geheel, van psychische feiten met –net als een magneet- een zekere aantrekkingskracht.

It attracts contents from the unconscious (…). It also attracts impressions from the outside, and when they enter into association with the ego they are conscious. If they do not, they are not conscious

(Jung, 1976, p. 10)

Naast dat complex bestaan nog andere complexen. Elk complex, elk geheel van psychische feiten, kan als het voldoende “energie” heeft een eigen persoonlijkheid ontwikkelen. Het Ik is slechts ons meest gekoesterde complex. De overige complexen bevinden zich in het persoonlijk onbewuste en beïnvloeden vandaaruit wat we denken, voelen en doen.

The so-called unity of consciousness is an illusion. (…) We like to think we are one; but we are not.

(Jung, 1976, p. 81)

Het persoonlijk onbewuste bevat wat met de persoon verbonden kan worden. Voor het collectief onbewuste ligt dat anders; het gaat daar niet om persoonlijke maar om onpersoonlijke, algemeen menselijke ervaringen.

On this collective level we are all one. (…) There we do not know if something has happened to you or to me.

(Jung, 1976, p. 46)

Het collectief onbewuste bevat de “archetypen”, de in patronen overgeërfde neerslag van door de mensheid in de miljoenen jaren van haar ontwikkeling opgebouwde ervaring met algemeen menselijke situaties. Zoals bijvoorbeeld geboorte, jeugd, volwassenheid, ouderdom, dood. Elk archetype is met zo’n algemeen menselijke situatie verbonden. De details kunnen per cultuur verschillen maar het fundamentele patroon is volgens Jung hetzelfde.

In any situation of panic, whether external or internal, the archetypes intervene and allow a man to react in an instinctively adapted way: he reacts in the way mankind has always reacted

(Jung, 1976, p. 180)

Jung heeft de archetypen wel eens “de organen van de psyche” genoemd. Net zoals voor een gezond lichaam hart, lever, longen enzovoorts goed moeten werken, moeten voor een gezonde psyche de archetypen hun evenwicht brengende rol kunnen vervullen; het Ik moet bereid zijn te luisteren naar raad.

De taal van de psyche

De raad die de archetypen geven wordt echter niet gegeven in de taal die het Ik doorgaans gebruikt. De psyche hanteert een heel andere, oeroude taal, een beeldentaal waarin continuïteit en logica er niet toe doen. Het is de taal die in onze dromen wordt gesproken, de taal van sprookjes en mythes, vol van symboliek, waarin elk beeld vele betekenissen heeft en allerlei associaties oproept. Om de boodschap, de raad te ontcijferen moeten we ons in die oeroude taal verdiepen. En dat is niet eenvoudig.

Ons onbewuste uit zich op vele manieren: in vage gevoelens, in plotselinge inzichten, in fysieke gewaarwordingen (bijvoorbeeld buikpijn) maar ook in dromen. Met name onze dromen hebben volgens Jung een “compensatorische” functie; via dromen probeert de psyche het evenwicht weer te herstellen.

Onze onbewuste uitingen wijzen op wat het Ik vergeet, geven aan waar het Ik te eenzijdig, te eigengereid bezig is. We zijn veel meer dan dat Ik-bewustzijn; we zijn ook die oceaan van het onbewuste waarop we drijven. En als we niet willen dat een storm ons overvalt zullen we het weer en het water beter in de gaten moeten houden.

Individuatie

Het Zelf is de situatie waarin we ons niet langer slechts vereenzelvigen met ons Ik-bewustzijn maar ons ook verbonden hebben met de onbewuste lagen. Jung schetst in het door hem ontwikkelde proces van individuatie hoe die situatie bereikt kan worden. De in de archetypen vervatte wijsheid helpt daarbij; de archetypen geven in de taal die hen eigen is duidelijk aan wat er moet gebeuren om het evenwicht te herstellen. Het is aan ons om ons die taal eigen te maken.

Het realiseren van het Zelf is een hels karwei; uiteindelijk zal die hele oceaan waarop het Ik drijft moeten worden opgenomen in het bewustzijn. Maar we kunnen natuurlijk ook eens beginnen met aandacht besteden aan een droom die ons bijgebleven is, of aan een vaag gevoel van onrust, of aan wat we diep in ons hart graag willen enzovoorts. We hoeven niet direct een heilige te worden. Perfect zijn zou best eens erg saai kunnen zijn.

For heaven’s sake do not be perfect, but by all means try to be complete — whatever that means.

(Jung, 1976, p. 110)

Carl Gustav Jung (1875-1961) was een Zwitserse psychiater en psycholoog. Hij is bekend geworden door zijn ontwikkeling van de analytische psychologie en zijn bijdragen aan het begrip van de menselijke psyche. Hij ontdekte het collectief onbewuste met daarin de archetypen. Hij geloofde dat het integreren van de archetypische beelden in het bewustzijn essentieel is voor persoonlijke groei. Jung legde ook de nadruk op de betekenis van dromen en ontwikkelde technieken om het onbewuste te verkennen.^[7]

Noten

^[1] Bron: Carl Gustav Jung (circa 1935) — fotograaf onbekend, ETH bibliotheek, Zurich
^[2] Bron: Ik als bootje — foto earthroom, pixabay
^[3] Bron: Held — illustratie GBTaylor, pixabay
^[4] Bron: Moeder met kind (1905) — Stanisław Wyspianski, National Museum, Kraukau
^[5] Bron: Tovenaar — illustratie jcoope12, pixabay
^[6] Bron: Liefde — illustratie bingodesigns, pixabay
^[7] Uit: ChatGPT