Monique Stommel
Wijsheidsweb, september 2019
Op reizen in Iran, Centraal Azië en India stuitte ik telkens op de mythische vogel Huma.
Wie was Huma, waar kwam hij vandaan, wat symboliseerde hij en hoe zag hij er nu eigenlijk uit? Die vragen knaagden want een eenduidig antwoord leek er niet te zijn. Daarom ging ik op zoek. De verschillende landen en periodes waarin Huma een rol speelde, heb ik op volgorde gezet en onderstaande is wat ik tot nu toe vond.
Huma in het oude Iran
Iran: in de Koningsstad Persepolis — op een zuil bij de onvoltooide poort die toegang zou geven tot de weg naar de ceremoniële kroningszaal — zit Huma met een vogelkop en leeuwenpoten.
Huma is hier misschien wel voor het eerst in beeld. Waardig en alert zit hij daar en omdat hij twee koppen heeft, is zijn blik zowel naar de ingang als naar de uitgang van het poortgebouw gericht.
Archeologen hebben het zogenaamde Humabeeld op deze zuil gehesen op de plek waar het zo’n 70 jaar geleden werd gevonden. Ze wisten niet of het daar wel hoorde te staan, maar omdat er vergelijkbare stierenkoppen op zuilen werden aangetroffen bij de grote entreepoort van de voormalige koningsstad, leek dat een plausibel idee.
Huma wordt bovendien in verband wordt gebracht met het zoroastrische geloof, hij zou in de Avesta zijn genoemd. Mogelijk speelde hij een rol bij de kroningsrituelen van de zoroastrische koningen omdat het beeld zo vlakbij de ceremoniële kroningszaal werd opgegraven.
De opdrachtgevers voor de Humasculptuur waren de Achaemenidische koningen (6e-4e eeuw v.o.j.), die Persepolis bleven verrijken en het Perzische Rijk in alle richtingen flink uitbreidden. De Achaemeniden waren aanhangers van het Zoroastrisme.
Tot nu toe zijn er in Persepolis geen andere Humabeelden gevonden.
Huma in het oude Khoresmië
Vanuit Persepolis trekken we noord- oostwaarts naar Khoresmië, (Kharesmië, Choresmië). Khoresmië omvat grofweg het gebied rondom de Amu Daryarivier (de Oxus), hoewel de omvang ervan nogal varieerde door de tijden heen. Volgens overlevering werd daar de profeet Zarathustra geboren, de grondlegger van het Zoroastrisme die er een groot aantal volgelingen had.[2]
Khoresmië werd in de 6e eeuw v.o.j. veroverd door Cyrus II de Grote (601-530 v.o.j.), stichter van de dynastie der Achaemeniden, en was daarom onderdeel van het Perzische Rijk in de bouwperiode van Persepolis.
Het vruchtbare, waterrijke Khoresmië van weleer was een zeer welvarend gebied tot in de 13e eeuw. Daar zie je nu niet veel meer van. Op dit moment, in 2019, vormt de Amu Darya rivier een deel van de grens tussen Turkmenistan en Uzbekistan.
Nog altijd is de Amu Darya indrukwekkend, maar de wateraanvoer is lang niet meer zo overvloedig als het was. De woestijnen aan weerszijden zijn opgerukt tot aan een smalle strook langs de rivieroevers waar, met behulp van irrigatiekanaaltjes, kleinschalige landbouw wordt bedreven.
In het rood- en grauwzanderige landschap met aan een zijde de glinsterende rivier, aan de andere hoge bergruggen, rijzen kleine heuvels op met daar bovenop ruïnes van oude kala’s: forten, burchten, citadels, versterkte ommuurde steden, die verschillend zijn van ouderdom, van functie, grootte en vorm.
Kala’s werden geregeerd door machtige mannen, die liefst zelf hun opvolging regelden. Vaak ging het goed, maar niet altijd en daarover doen nog veel verhalen de ronde.
Ayaz Kala
Dat brengt ons bij Ayaz Kala, het fort van de wind.
Ayaz kala is een indrukwekkende ruïne op drie niveaus met de Kyzyl kum (de rode) woestijn aan de ene kant en de toppen van de zgn. ‘heilige bergen’ aan de andere. In de verte de rivier en de irrigatiekanalen die in de vlakte waren aangelegd.
Eens heerste er in Ayaz Kala grote onrust na de dood van een leider. Er was geen opvolger aangewezen. De bewoners van de kala waren zeer bezorgd omdat de machtsstrijd die daardoor tussen mogelijke opvolgers ontbrandde veel geweld met zich meebracht en geen uitzicht op goed bestuur. Om tot een oplossing te komen werden priesters geraadpleegd.
De (zoroastrische) priesters deden een voorspelling. De koningsvalk zou komen om de nieuwe leider aan te wijzen. Al vliegend zou hij zijn schaduw werpen op de juiste persoon. De valk kwam, maar in plaats van vliegend zijn schaduw op iemand te werpen, daalde hij neer op de schouder van een eenvoudige, rechtschapen, jonge soldaat. Dit moest wel een vergissing zijn, zo dachten de mensen. De valk werd weggestuurd en opnieuw geroepen. Ook de tweede keer landde de vogel op de schouder van de jonge soldaat. Iedereen begreep toen dat het helemaal geen vergissing was geweest, de nieuwe leider was overtuigend gekozen. De mensen waren opgetogen en genoten nog lange tijd van het wijze en rechtvaardige bewind van de voormalige soldaat. Deze plaatste een van zijn afgetrapte soldatenlaarzen op een paal voor zijn troon om zich voor altijd zijn nederige afkomst te blijven herinneren.
Volgens overlevering was de koningsvalk niemand minder dan Huma!
Huma bij de soefi’s
Met de komst van de Arabieren in de 7de eeuw islamiseerden Iran (West-) en Centraal Azië gestaag in de eeuwen die volgden. Hoewel de Islam hier bepalend voor het denken en doen van de mensen was geworden, werd de kennis van het verleden niet vergeten en waren er nog altijd zoroasters te vinden (tot op de dag van vandaag).
Ook ontstonden er binnen de Islam verschillende richtingen. Een belangrijke rol werd (wordt) door de zogenaamde soefi’s vervuld.[3]
Verder op zoek naar Huma, vond ik hem in Nishapur in het noordoosten van Iran in een soefi context. In Nishapur werd Farid ud-Din Attar (circa 1145-1221) geboren. Overgegaan tot het Soefisme, schreef hij de onvergetelijke ‘Samenspraak van de Vogels’, waarin ook Huma een rol was toebedeeld.
Samenspraak van de Vogels, zeer kort samengevat
In de ‘Samenspraak’ organiseert de kleine wijze hop een bijeenkomst voor alle vogels en stelt hen voor samen op zoek te gaan naar het paleis van de Simurgh, om deze koning van de vogels, symbool van de goddelijke, alomvattende eenheid, te vinden.
De hop zegt dat hij als leider op zal treden voor wie hem volgen wil en legt de route uit die niet zonder gevaar zal zijn.
Het leidt tot grote onrust bij de vogels, het gekakel en gekwetter is niet van de lucht. Bijna alle vogels hebben zo hun argumenten en excuses om niét mee te gaan.
Ook Huma, bijgenaamd Humayun (de Gelukkige) komt aan het woord. Hij heeft goede redenen om niet mee te gaan, vindt hijzelf. Huma is niet als alle anderen, vertelt hij de vogels, want zijn taak is zeer belangrijk. Aan hem is te danken dat de grote Jamshid en de legendarische Faridoen tot koningen werden gekozen, (zie hiervoor de Shahnama, het prachtige ‘Boek der Koningen’). Wat moet een verheven vogel als hij met de Simurgh, die zo hoog van de toren blaast?
De hop dient alle weigeraars van repliek en legt tegelijk hun zwakheden bloot. Zo vindt hij Huma een verwaande kwast, een slaaf van zijn ijdelheid, die zijn belang voor de wereld zwaar overschat. ‘Wacht maar’, zegt de hop, ‘tot de afrekening op de Dag van het Laatste Oordeel, dan zien we hoe klein jouw koningen worden’.
Uiteindelijk zal de hop de tocht met een groepje dappere vogels gaan ondernemen … en Huma gaat niet mee.
Misschien was Huma enigszins uit het veld geslagen door de kritiek van de hop uit de ‘Samenspraak van de Vogels’?
Zijn beeltenis is dan al niet meer gebonden aan de roofvogelkop met leeuwenpoten en ook zijn naam wordt lange tijd niet als zodanig vermeld.
Toch leeft hij voort. Huma wordt getransformeerd tot een paradijselijke fantasievogel met prachtige verentooi en kleuren. Hij blijkt zowel manlijk als vrouwelijk. En, net als andere paradijsvogels, blijft Huma altijd vliegen, hij heeft geen poten om mee te landen en geen vaste verblijfplaats.[5], [6]
Huma in India
Aan de hoven van de Grootmogols
Huma verschijnt in zijn nieuwe gedaante zelfs aan de hoven van de Grootmogols in India (1526-1857) in schitterende miniaturen. Ook daar is hij symbool van voorspoed en geluk. De stichter van de Mogoldynastie in India, Babur, noemde zijn zoon en opvolger Humayun, de gelukkige, net als Huma.
(Babur werd geboren in het uiterste oostelijke puntje van het huidige Uzbekistan als nakomeling van Timur Lenk dus de link van Huma met Centraal Azië en de Islam is er nog. De Mogols waren moslims).
De vogel lijkt opgenomen in de groep paradijsvogels met behoud van zijn speciale eigenschappen. Zo heeft Huma bij de Mogols nog altijd tot taak om nieuwe koningen aan te wijzen met zijn schaduw.
Tipu Sultan, sultan van Mysore
In Zuid-India wordt Huma een bron van inspiratie voor Tipu Sultan (1750-1799).
Tipu Sultan, sultan van Mysore en overtuigd moslim,was zeer geïnteresseerd in soefi literatuur. Huma figureerde daarin vaak als symbool van onsterfelijkheid en spiritualiteit. Meermaals werden de Simurgh en Huma in deze context als één en dezelfde opgevat. Uit verschillende verhalen blijkt namelijk dat de spirituele Huma (of Simurgh?), tegelijkertijd de brenger was van voorspoed en geluk.[9]
Voor Tipu Sultan was Huma in beide hoedanigheden belangrijk. De schaduw van Huma had hem niet alleen als koning aangewezen, de vogel had tijdens de vlucht een van zijn veren op hem laten vallen, zoals hij dat ook bij de keuze van de Mogolvorsten placht te doen. Die gevallen veer van Huma prijkte vervolgens op de tulband van de gekozen koning. Dat is op de portretten van zowel Humayun als Tipu Sultan goed te zien.
Om iedereen nog duidelijker te maken dat hij de rechtmatige heerser was en om in de schaduw van de gelukbrengende paradijsvogel te kunnen blijven verkeren, liet Tipu Sultan een troon ontwerpen met baldakijn. Bovenop het baldakijn kwam Huma te staan, de vleugels wijd, de prachtige staart in de lucht, in goud en edelstenen.
De geschiedenis van Tipu Sultan speelt zich af in de tijd dat het Mogolrijk uiteen viel.[11]
Het centrale gezag was zijn grip op grote delen van India kwijt en lokale heersers zoals Tipu waren belangrijk geworden.
Ondertussen kreeg de Britse East India Company steeds meer voet aan de grond in het oude Mogolrijk en deed er alles aan zijn invloed uit te breiden. Op een zeker moment stonden Britse troepen dan ook aan de grens van het sultanaat Mysore.
Tipu Sultan had als bijnaam ‘de Tijger’ en als een tijger trok hij verschillende keren ten strijde hij tegen de Britten. in 1799 verloor de ‘Tijger Tipu van Mysore’ de strijd definitief en vond daarbij de dood. Zijn paleizen werden geplunderd door Britse soldaten waarbij de troon werd ontmanteld en deels verzaagd om alle kostbaarheden mee te kunnen nemen.
De Huma van Tipu Sultan bleef ongedeerd maar zou niet in India blijven. Hij maakte een lange reis naar het Westen.
Huma in het Verenigd Koninkrijk
Aanvankelijk was Huma bedoeld voor de directie van de East India Company, de opdrachtgevers voor de strijd tegen de Sultan van Mysore, maar in 1880 werd de vogel geschonken aan Koning George III, die hem op zijn beurt cadeau deed aan koningin Charlotte, die hem schonk aan haar dochters … enzovoorts.
Huma verkeert zodoende nog altijd in de ‘Royal Collection Trust’ van het Britse Koningshuis. Hij wordt niet alleen bewonderd omdat hij zo’n mooie en kostbare paradijsvogel is, iedereen kent ook zijn symbolische betekenis!
Koningin Elisabeth II zou daarom eens hebben gezegd dat Huma de collectie nooit zou mogen verlaten.
Huma in Iran in de 20ste en 21ste eeuw
Op de staart van vliegtuigen van Iran Air is Huma teruggekeerd naar zijn (vermoedelijke) thuisland.
Daar verschijnt hij zoals we hem kennen uit Persepolis, zonder poten weliswaar.
Huma in Uzbekistan anno nu
Op een muurschildering in Samarkand is Huma afgebeeld als een paradijsvogel in hoekige Sovjetstijl geschilderd, met weelderige staart.
Huma heeft hier iets weg van de Simurgh. De achtergrond is deels dag, deels nacht.
Wanneer het precies werd geschilderd, voor of na het uiteenvallen van de Sovjet Unie, heb ik niet kunnen achterhalen.
Het nationale embleem
Tijdens een reis door Uzbekistan bleek dat ook het Uzbeekse bankbiljet van 1000 sum was opgesierd met de beeltenis van niemand minder dan Huma.[14]
Niet de Iraanse versie, ook niet de Indiase paradijsvogel, maar een vogel met allure als middelpunt van het nationale embleem.
Het werd na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie (1991) bedacht, toen Uzbekistan voor het eerst een onafhankelijke staat vormde.
Het Sovjet-embleem van Uzbekistan bleef uitgangspunt voor het nieuwe ontwerp (zie afbeeldingen), maar na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie zocht men naar een specifiek verbindend symbool om een eigen Uzbeekse identiteit te creëren waar iedereen zich in zou kunnen vinden.
Dat was niet eenvoudig. Uzbekistan was pas in de Russische periode als land bijeengevoegd en de verschillende bevolkingsgroepen hadden geen gezamenlijk verleden om uit te putten. Daarom werd Huma weer tevoorschijn getoverd. De mythische vogel uit een ver verleden, die iedereen wel uit verhalen en legenden kende, met de belofte van voorspoed en geluk, dat moest wel een goede keuze zijn.
Daar staat hij, Huma, tussen de Amu Darya en de Syr Darya rivieren, tussen links opgebonden katoen en rechts tarwe, de belangrijkste Uzbeekse producten. Hij heeft de veren opgezet en de vleugels omvatten Uzbekistan in een groots gebaar. Met zijn blik naar het Oosten tegen het decor van een zonovergoten land, onder de islamitische halve maan met ster.
In het embleem van de westelijke, autonome regio Karakalpakstan zien we nagenoeg dezelfde symboliek rondom Huma met slechts één rivier, de Amu Darya, en als achtergrond de ondergaande zon.
Huma tot slot
De zoektocht naar Huma heeft het volgende opgeleverd:
De oudste zichtbare Huma was voor mij de dubbele Huma in Persepolis, de jongste tot nu toe die op het nationale embleem en het 1000 sumbiljet in Uzbekistan. Hij zou nu dan al zeker 2500 jaar bestaan en duikt voornamelijk op in Azië.
Huma heeft verschillende gedaanteverwisselingen ondergaan, van stenen beeld met arendachtige kop en leeuwenpoten, tot elegante, pronkende paradijsvogel, tot waardige heerser en verbinder. Zijn uiterlijk verandert sterker dan zijn betekenis.
In bepaalde periodes en gebieden wijst Huma nieuwe leiders/ koningen aan, soms versmelt hij met de spirituele Simurgh, maar óveral wordt Huma in verband gebracht met geluk en voorspoed en staat hij heel hoog aangeschreven, dat blijft tot in de 21ste eeuw het geval.
Een uitzondering maakte Farid ud-Din Attar in zijn ‘Samenspraak van de Vogels’, om alle menselijke zwakheden te kunnen benoemen van diegenen die de Simurgh niet hadden ‘gezien’. Daar was Huma het voorbeeld van een grandioze ijdeltuit.
Een volgende ontdekking was dat Huma door aanhangers van meerdere religies een positieve plaats kreeg toebedeeld. Zowel bij volgelingen van Zoroaster als bij islamitische gelovigen van verschillende richtingen, kon (kan) hij op hoog aanzien rekenen. Wannéér hij bij de Zoroasters verzeild raakte is mij niet bekend.
Binnen de Islam waren het met name de soefi’s die belangrijk waren voor Huma’s voortbestaan. Hij werd vaak gezien als verheven, onbereikbaar en onsterfelijk. De onsterfelijkheid van Huma lijkt me inmiddels wel bewezen.(…).
Op de vraag waar Huma vandaan komt heb ik geen definitief antwoord gevonden. Om dat uit te vinden zou je mogelijk de wereld van het oude Mesopotamië, het Nabije- en Midden Oosten en zelfs het Verre Oosten verder moeten onderzoeken. Het wemelt daar van de fabeldieren, hybride wezens, paradijsvogels enz..
Zowel in het Oosten als het Westen zijn dit soort wezens door de eeuwen heen geliefde symboolfiguren. In augustus 2019 zag ik daar nog prachtige voorbeelden van: in het RMO te Leiden op de tentoonstelling over Middeleeuwse Tuinen, en in de Amsterdamse Hermitage een overzicht van bijzondere, geleende Schatten uit de Russische Hermitage (St. Petersburg). Op tapijten en drinkbekers, op metalen kannen, als beeldjes, op miniaturen … het waren vele aan Huma verwante fabel-vogeldieren die ik zag, misschien zat Huma er zelf wel tussen.
Noten
[1] Bron: Het Perzische rijk rond 500 v.o.j.
[2] Zie ook: de-legende-van-chilpiks-toren
[3] Het Soefisme is de mystieke weg binnen de Islam waarin men tot doel heeft via ascese en meditatie te komen tot God, tot de Ondefinieerbare. Het streven is om uiteindelijk in ‘Hem’ op te gaan met achterlating van de materialistische wereld en het ego. Van oudsher bedienen de soefi’s zich van didactisch bedoelde verhalen en gedichten met een dubbele betekenislaag voor de goede verstaander. Met name in Iran ontstonden prachtige werken (zoals van Ibn Arabi, Hafiz, Roemi, Attar).
[4] Bron: Hop © Burrard–Lucas.com
[5] De ‘Samenspraak van de Vogels’ van Attar is pas in veel later in rijk geïllustreerde versies verschenen en in meerdere talen vertaald. N.B.: De Simurgh is overigens in andere Perzische mythen en legenden weleens als monster neergezet, zoals in de ‘Shahnama’. In het wereldberoemde epos ‘Shahnama’ ‘het Boek der Koningen’ wordt de geschiedenis van de koningen van Iran vanaf mythische tijden beschreven. Koning Jamshid en Faridoen waar Huma in de ‘Samenspraak’ op doelt, regeerden respectievelijk zevenhonderd en vijfhonderd jaar. Het epos werd rond het jaar 1000 gecompileerd en in versvorm geschreven door de beroemde schrijver en dichter Firdowsi.
[6] Zie verwant artikel via link in: dier-en-natuur.infonu.nl: Paradijsvogels
[7] Bron: Emperor Humayun
[8] Bron: Tipu Sultan op zijn troon. Tekening door Anna Tonelli (1800)
[9] In Ottomaanse (Turkse) klassieke literatuur tot begin 20ste eeuw, komt Huma voor als hoog verheven wezen, maar dat is voor dit artikel niet verder uitgezocht.
[10] Bron: Tipu Sultan
[11] Zie Wikipedia onder ‘Mogolrijk’ en de literatuurverwijzingen.
[12] Helaas kunnen we deze prachtige afbeelding niet rechtstreeks tonen vanwege de strenge licentievoorwaarden van de Royal Collection Trust
[13] Bron: Huma op muurschildering in Samarkand
[14] Deze beeltenis van Huma staat ook op het 10 sum muntstuk.
[15] Bron: Uzbeeks 1000 sum biljet
[16] Bron: Embleem van Uzbekistan SSR
[17] Bron: Embleem van Uzbekistan
[18] Bron: Embleem van Karakalpakstan
